А й ы л — а у ы л (қ ы р гы зш п )

тұрады. Міне, олар басы айналғандай бірден тоқтай 
ңалды, бәрі бірдей жалт-жалт қарасты: жорға зу етіп 
өте шықанда әйел жүздері, күлімдеген көздері, мар- 
жандай аппаң тістері көрініп қалады.
— Әй, жылңышы! Тоқт-а-а!
Арт жағынан айқайлай күлісіп қалысады.
— Байқа, бәлем, түсерсің ңолымызға!
Айтса айтңандай, бір-бірінің қолдарынан ұстасып, 
жолды бөгеп тұрып, ұстап алған кездері де болды. Айт- 
па, оны! Бұл қатындарды қойсаңшы, ңылжаңбастығы- 
на дауа жоқ ңой. Танабайды аттан аударып алып, қа- 
ңа-ңалап, у да шу болады. Жылңышының қолынан 
қамшысын тартып алады:
— Айт жаныңның барында, бізге ңашан ңымыз 
әкеліп бересің?
Біз ертеден кешке дейін таңдайымыз кеуіп, далада 
жұмыс істейміз, сен болсаң жорға мініп, шайңаңтап 
жүресің!
— Е, сендерге қой деген кім бар? Келіңдер жылңы- 
шы болып. Бірақ байларыңа айтыңдар: жасыраң тоңал 
алып келсін. Әйтпесе, сендер мына түрлеріңмен тауда 
үсіп өлесіңдер.
— Ә, солай дә! — деп әйелдер оған тағы да, жабы- 
ла кетіп жұлмалай бастайды.
Бірақ қалай болғанда да, Танабай жорғаға өзінен 
басңа жанның таңымын тигізген емес. Басқаны былай 
ңойғанда Бүбіжанның өзі бұл жорғаға бір де бір рет 
мініп көрген жоң. Бәлкім, ол жорғаға мінгісі де келме- 
ген шығар. Бүбіжанды көргенде Танабай бірден өзгеріп 
сала берер еді, оның тұсынан өткенде әдеттегідей та- 
сыраңдатпай, аттың басын тартып жаймен жүретін.
Сол бір жылы Танабайды тексеру комиссиясының 
мүшесі етіп сайлаған. Айылға бұрынғыдан гөрі жиірек 
баратын болды, барған сайын осы әйелмен кездесіп ңа- 
лушы еді. Танабай кеңседен көбінесе ашулы шығады. 
Гүлсары мұны иесінің көзінен, даусынан, ңолының ңи- 
мылынан сезе қоятын. Біраң сол әйелмен кездесті бол­
ды — жайраңдап шыға келеді.
— Тәк-тәк, жайыраң! — деп шапшып тұрған жор- 
раны саябырсытып барып, әлгі әйелдің ңасына жете бе- 
ріп, атты жай жүргізетін.
Сонда Танабай мен әлгі әйел екеуі өлдене деп жай 
ғана сөйлеседі, тіпті сөйлеспей-ақ, үнсіз-тілсіз қатар ке-
37

тіп бара жатады. Иесінің жүзіндегі ңызылы қайтып, 
ашуы басылып, үні жылып, қолы жұмсарып, кеңіл- 
күйі өзгеріп сала бергенін Гүлсары сонда сезер еді. 
Сондықтан Гүлсары жол үстінде осы өйелмен кез- 
десетін сәттерді ұнататын.
Ол кезде колхоздың халі мүшкіл екенін Гүлсары 
ңаіідан білсін. Еңбеккүнге жарытып ештеңе тимейді. 
Тексеру комиссиясының мүшесі Танабай Бақасов кең- 
сеге келген сайын бір нәрсені шұқшия сұрайды: бұл ел 
тойынып, мемлекеттің де жоспары орындалатын тоқ- 
шылық заман қашан келмек? Жұрт қашанғы қысыла 
бермек? Иесіңің осыған бола айтысып, ашуланатынын 
Гүлсары ңайдан білсін.
Өткен жылы құрғақшылың болды, егін шықпай 
қалды, шөп селдір өсті, ал биыл колхоз астықты да, 
малды да мемлекетке артығымен тапсырды. Аудан 
артта қалмас үшін басқа шаруашылыңтардың да есе- 
біне өткізді. Ал, енді бұдан қандай болады, колхозшы- 
лар немен күн көреді — беймағлұм еді. Уақыт болса 
өтіп жатты, жұрт соғыс жылдарының ңұңайын да умы­
та бастады. Бірақ колхозшылар өлі тек е-зіыің баңша- 
сынан түскен там-тұм азыңпен тақыл-тұқыл тірші.лік 
етеді, немесе колхоздың егісінен жырымдаудың ама- 
лын іздейді. Колхоз кассасында ақша атаулы болмай- 
ды: өткізілген астың та, сүт те, ет те шығыының есебі- 
не кетеді. Жаздың күні мал жарықтың өсіп-өнеді, ал 
ңысқа қарай шетінен қырыла бастайды. Жем-шөп, ко- 
ра-қопсы деген жоң. Өне-міне демей, дереу, ңой ңора, 
сиыр қора, жем-шөп базасын салу керек-ақ, бірақ құры- 
лыс материалы деген атымен жоң, оны тауып беремін 
деген пенде жоқ. Ал соғыс жылдарьіның ішінде тұрғын 
үйлердің тұрпаты қандай болды десеші? Бірлі-жарым 
үй салуға щамасы келгендер — базарға мал сатып, кар- 
топ сатып, Істің көзін тапқандар ғана. Ондай пысықтар 
ңұрылыс материалды да жең ұшынан жалғасып таба 
а лады.
—- Жоқ, жолдастар, бұлай болуға тиіс емес, мұнда 
бір цөле бар, бір үлкен гәп жатыр,— дейді комиссия 
мүшесі Танабай.— Сенбеймін, осы дұрыс дегенге. Өлде 
жүрт лсұмыс істемей жүр ме, жоң өлде сіздер дұрыс 
басқара алмай жүрсіздер мс?
— Не дұрыс емес? Немене бұлан болуга тніс 
емео? — доп бухгалтер ңағаөдарды Танабайдың көз ал- 
дына тьтқпалайды.— Міне, мына жоспарды қара... Ml- 
нс, минау жиған-тергенің, мынау өткізгсніц. Міне,
38

кіріс, міне шығыс, мынау нәтижесі. Табыс жоң, тек 
шығын ғана. Енді не керек саған? Алдымен біл.іп ал. 
Онан соң айт. Жалғыз сен коммунист те, басңамыздың 
бәріміз хальщ жауымыз ба, сеніңше?
Әңгімеге басқалар араласып, дау басталады. Тана- 
бай қос ңолымен басын қысып ұстап алып: «бұл қа- 
лай, бұл неге бұлай?» деп ышқына түйіліп, ойғг. кетеді. 
Оның күйінетіні тек өз ңарынының ңамы емес, жоқ, 
өңгіме басңада еді. Танабайға тісін қайрап жүргендер 
де жоқ емес-ті. Ңазір солар мұны көргенде іштерінен 
«шоқ-шоқ» айтып, жайың қалай, белсенді. Мүмкін, та­
ры да бізді кулак деп кудаларсың? Біраң бізден ңазір 
ештеңе де таппайсың. ¥ры иттің артын сұқ ит жалай- 
дының кері келеді. Ңап, бәлем, сені соғыста бір оң негө 
жұлындай ұшырмады екен,— дегендей Танабайдың 
бетіне бедірейе қарасады.
Оларға Танабай да зілдене қарап, ішінен: «тұра тұ- 
рыңдар, бәлем, бәрібір біздің дегеніміз болады!» -—дер 
еді. Ал, сол адамдар оған бөтен де емес, жақын ағайын- 
дар. Үлкен ағасы Ңұлыбай шал соғысңа дейін жеті жыл 
Сібірге айдалып келген. Ңұлыбайдың балалары да әке- 
сінің жолын ңуып, Танабайды иттің етінен жек кереді. 
Жек көрмегенде қайтеді? Бәлкім, балаларының бала­
лары Танабай тұңымын жек көріп өтер. Олай етугө 
себебі де бар. Алдақашан өтіп кеткен іс болса да, Ңұ- 
лыбай әулетінің көкірегіне ңан ңатып қалған. Ңұлыбай- 
ды кулаксың деп қудалау керек пе еді? Жә, соның 
өзінің еті тірі, орташа ғана шару а емес пе еді? Оның 
үстіне Танабай екеуі туысңан емес пе? Ңұлыбай үлкен 
өйелден туған да, Танабай кіщі әйелден туған. Біраң 
ңырғыз рәсімінде мұндайларды бір құрсақтан шыңқан 
деп есептейді. Ау, сонда бұл Танабай туысңандық қа- 
рыздан да аттап кеткені ғой. Сонда елдің гу-гу әңгімесі 
ңанша болды десеңші. Енді ңазіргі уакыт тұрғысынан 
ңарағанда әр түрлі ой келеді. Ал, сонау кезде ше? Тана­
бай катыгез болса колхоз үшін болды ғой? Бірақ сол 
ңатыгездік ңажет пе еді? Бұрын керектігіне шүбәлан- 
баушы еді, екді соғыстан соң кей-кейде басқаша ойлай- 
тьін болды. Өзіме де, колхозға да текке жау көбэйтіп 
алған жоңпын ба, дер еді.
— Ау, Танабай, ұйыңтап қалдың ба, неге үлдемей- 
сің,— деп жолдастары оны қалың ойдан айыңтырып, 
әңгімеге араластыратын. Тағы да баяғы гөй-гөй: қыо 
ішінде үй бас сайын жинап көңді егістікке тасып үлгеру 
керек. Арбалардың дөңгелегі жоң, демек қарағаш са-
39

тып алу керек, оны құрсаулайтын темір сатып алу ке- 
рек. Ал, ақша кәне? Ңарызға ақша табыла ма екен? 
Табылса оны қайтіп өндіріп беруге болады? Банк кұр 
сөзге сенбейді. Ескі арықтарды жөндеп, жаңасын қазу 
қажет. Бұл бір қияметтей үлкен жұмыс. Қыстың күні 
жер тоң, қайла батпайды, жұртты жұмысқа шығара 
алмайсың. Ал көктем шыға егіс науканы, төл алу нау- 
қаны, шабық науқаны, іле-шала шөп шабу басталады. 
Арық қазуға сөйтіп уақыт калмайды. Ал, кой шаруа- 
шылығын қайда қоярсың? Мал төлдететін кораны қай- 
дан табарсың? Сүт фермасының жайы да мәз емес. Қо- 
раның төбесі тесік, шіріп біткен, жем-шөп тағы 
жетпейді. Сауыншылар жұмысқа беттемейді. Ертеден 
кешке дейін сарылып жүргенде, қолдарына не тиеді? 
Ңысңа жіп күрмеуге келмей, жетіспей жаткан бұдан 
басқа кем-кетік қаншама десеңізші. Ойласаң, бойыңды 
үрей билейді.
Сонда да болса азаматтар белді бекем буып, бұл жағ- 
дайды партия жиналысында колхоз басқармаеында та- 
ғы да талңылайды. Бастық онда Шора болатын. Оның 
кадірін Танабай кейін білді. Сынау деген оңай екен. 
Танабай тек табындағы жылқыға жауап берсе, Шора 
колхоздағының бәріне жауап береді екен. Жә, Шора 
қара нардай қайыспайтын кісі еді ғой. Шаруашылың 
шатқаяқтап тұрғанда да, аудандағы басшылар қайта- 
қайта шақырып алып, столдарын жұдырықпен токпак- 
тағанда да, колхозшылар жа.ғасынан алғанда да Шора- 
ның еңсесі түскен жоқ. Оның орнында Танабай болса 
не жынданып кетер еді, не асылып өлер еді. Ал, Шора 
болса әйтеуір әлі келгенше, қашан жүрегінің ауруы ас- 
қынып кеткенше шаруашылықты тіреп тұрды, содан 
кейін де екі жылдай парторг болып істеді. Шора жұрт- 
тың тілін таба білетін. Тарынып келген Танабай Шора- 
ның сөзін естіген соң өзі армандағандай жақсылық 
заман туатынына тағы да сеніп қалады. Тек бірақ рет 
Шораға деген сеніміне шек келтірді, бірақ оған көбіне- 
се Танабай өзі кінәлі еді...
Танабай колхоздың кеңсесінен қабағы түпіліп, көзі 
қаһар шаша шығып, атқа жұлқына мініп, тізгінді жұл- 
қа тартқанда иесінің жан-дүниесіндо қандан сойкан 
болып жатқанын Гүлсары білмейтін. Тек Танабайдың 
ңатты күйзеліс күйде екенін сезеді. Танабай оган 
ешуақытта қамшы сілтеп көрмесе де, дәл осындай кез- 
дерде Гүлсары одан қорқады. Тек жол үстінде таныс 
ойелді көргенде аттың арқасы босагандай болады, өйт-
40

кені ол енді иесінің ашуы тарңайтынын тізгінді тартың- 
ңырап, әлгі әйелмен қатарласа беріп, сыбырласа сөйле- 
сетінін, сол кезде өйел ңолы өзінің жалын тарап, мой- 
нын сипалайтынын біледі. Адам баласында ешкімде 
мұндай аялы алаңан жоқ. Бұл бір ғажайып ңол. Үйір- 
дегі домалаң, торы төбел байталдың ерніндей сүйкімді 
жып-жылы алаңан. Жер үстінде дәл бұл әйелдің көзін- 
дей әдемі көз ешкімде жоң. Танабай онымен ер үстінде 
еңкейе түсіп әңгімелеседі. Ал, әйел бірде жымияды, 
бірде қабағын шытып, әлденеге келіспей басын шайңай- 
ды. Көздері жеті түнде асау бұлаң түбінде жатқан асыл 
тастай біресе жарқ-жұрқ ете калады, біресе көлеңке 
көлбегендей тұнжыр тартады. Айырылысар шаңта ке- 
тіп бара жатып, артына бұрылып тағы да басын шай- 
қайды.
Содан кейін Танабай ой үстінде келе жатады. Тіз- 
гінді бос қоя береді, жорға енді ңалай жүрем десе де өз 
еркі. Алаңсыз жәй жорғаға салады. Тіпті ер үстінде 
қожайын барын да ұмытып кеткендей болады. Ат пен 
адам — екеуі екі бөлек келе жатңандай. Көкейіне ән 
оралғандай болады. Танабай жорғаның ырғағына сай 
ыңылдап, сөзін де аның естіртпей, ертеде кеткен ерлер- 
дің жас ғұмырын жырлайды. Гүлсары сонда таныс соқ- 
пак жолға түсіп, сонау өзен сыртындағы жайлауға тар- 
тып бара жатады...
Гүлсары иесін осындай күйдегі сәттерде ұнататын, 
өзінше әлгі бір әйелді де іш тартушы, ұнатушы еді. Оны 
түр-тұлғасынан, жүріс-тұрысынан-аң танитын. Тіпті 
сол әйелдің бойынан тарайтын бір ғажап шөптің ерек- 
ше исін де жазбай танып, сезетін. Ол ңалампыр еді. 
Әйел ңалампырдан моншаң тағып жүретін.
— Бүбіжан, қарашы, Гүлсары сені жаңсы көреді,— 
дейді Танабай әйелге.— Тағы да сипашы. Көрдің бе, 
құлағы салбырап, елжіреуін.— Аумаған бұзау. Ал, 
үйірде мазасыз-ақ. Ңоя берсең болды, айғырлармен 
алысып, итше шайнасады. Айғырлар шайнап тастай 
ма деп ңорыңқанымнан амалсыз мініп жүрмін. Әлі 
жас ңой.
— Гүлсары мені жақсы көреді-ау,— дейді әйел әл- 
деңалай ойға кетіп.
— Мені басқалар сүймейді дегің келе ме?
— Жоң, оны айтпаймын. Біз сүйерімізді сүйіп бол- 
дық қой. Тек сені аяймын.
— Неменеге аяйсың?
— Сен өзгелердей емессің, кейін күйзеліп қаласың.
4
;

— Сен ше?
— Менің нем кетеді? Мен жесір өйелмін. Қайтпай 
ңалған солдаттың жарымын. Ал, сен болеаң...
— А, мен болсам тексеру комиссиясының мүшесі- 
мін. Міне, енді саған кездесіп, бірер фактілерді анықтап 
алайын деп едім,— деп қалжыңға айналдырмаң бола- 
ды Танабай.
— Осы сен фактілерді жиірек аныңтағыш болып 
кеттің. Байңа.
— Е, менің жазығым не? Міне, келе жатыр екенсің. 
Кездесіп ңалдық емес пе?
— Мен келе жатсам — өз жолыммен келе жатыр- 
мын. Екеуміздің жолымыз — екі басңа. Ал, ңош. Менің 
уаңытым жоң.
— Тыңдашы, Бүбіжан!
— Ал, не айтасың? Қой, Танабай. Ңайтесің. Сен 
есті адамсың ғой. Менің сенсіз де шекем қызып жүрген 
жоқ.
— Мен немене, сенің жауың ба едім?
— Сен өзіңе өзің жаусың.
— Ол не дегенің? Ңалай түсінуге болады?
— Ңалай түсінсең, солай түсін.
Әйел сөйтіп өз жөнімен кете барды, ал Танабай бол- 
са бір жұмыспен жүргендей-аң аттың басын диірмен 
жаққа бұрды, одан мектепке қарай тартты, орағытып 
барып қайтадан әлгі әйел кеткен жаңты жағалады. Бү- 
біжан жұмысңа барарда кішкентай қызын енесінің үйі- 
не ңалдырып кететін. Жұмыстан ңайтңанда жолдан 
қызды ала қайтады. Бүбіжанның енесінің үйінен қы- 
зын ңолынан жетектеп шығып, айыл шетіндегі өз үйінө 
кетіп бара жатңанын Танабай аулаңтан болса да бір 
көру үшін алыстан орағытып келуші еді. Бүбіжан 
оның ңарап тұрғанын сезіп, Танабай жаққа бұрылмау- 
ға тырысып бара жатады. Оның осылай кетіп бара 
жатңаны да, ңоңырңай орамалдан ағараңдап көрінген 
бет-жүзі де, қолынан жетектеген қызы да, касында қа- 
тарласа жүгірген күшігі де — бәрі-бәрі Танабайға шек- 
сіз ыстық көрінер.
Ақырында Бүбіжан өз ауласына кіріп көрінбой кө- 
теді. Танабай енді бәрін ойша көз алдына елеететеді. 
Әне Бүбіжан қаңырап түрған үйдің есігін ашады, жа- 
мау-жамау күпайкесін шешіп тастап, көйлекшсң су 
алуға тұра жүгіреді. Әне ол от жагып, қазан асып, қы- 
зын жуындырып, тамақтандырады. Өрістен қайтқан 
сиырдың алдынан шығады. Енді құлаққа үрған тана-
42

дай тым-тырыс ңараңғы үйде төсекте жатып Бүбіжан 
Танабай екеуі бірін-бірі сүюге болмайтынын ойлайды. 
Танабай үйлі-баранды адам, оның жасында біреуге 
ғашың болу да жараспайтын әңгіме. Әр нөрсе өз мезгіл;- 
мен, Танабайдың әйелі жаңсы кісі, күйеуі оны менсін- 
бей басңа біреуге көз салатындай жазығы жоқ.
Бүбіжан осылайша ойлап жатады-ау, деген күдіктен 
де Танабай тағат таппай, тауға да, тасқа да бас ұра 
жаздайды. «Демек, тағдыр шіркін жазбаған да»,— 
дейді ол өзеннің ар жағындағы мұнарлы сағымға тесіле 
ңарап бара жатып. Онан соң дүние жалғандағы барлық 
тірлік-күйбеңнің бөрін, колхозды да, бала-шағаның 
киім-кешегін дө, достарын да, қастарын да ұмытып, ер- 
те-ерте ертедегі өуенге салып шер тарқатар. Ондайда 
атам заманнан бөрі ат ңұйрығын шорт кесісіп, тіл қа- 
тыспайтын Құлыбай ағасын да; кей-кейде түсіне кіріп, 
сұп-суың терге малындыратын сұрапыл соғысты да — 
не керек жарың дүниедегінің бәр-бәрін ұмытар еді. 
Өзін өзі өнмен тербетіп келе жатып, астындағы аттың 
өзен суын ңалай жалдап, арғы бетке өткенін де, ңайта- 
дан жалғыз аяң жолға түсіп, шертпек жорғасына бас- 
ңанын да байқамайтын. Тек жорға табындағы жылңы- 
лардың жаңын екенін сезіп, жүрісін жылдамдатңанда 
ғана Танабай ән дүниесінен оралып:
Д-р-р, Гүлсары, жұлқынып қайда барасың? — деп 
тізгін тартушы еді.
5
Қанша дегенмен, сол бір шаң Танабай үшін де, жор- 
ға 
үтттін 
де ерекше бір ғажайьіп кез еді ғой. Жүйрік 
аттың даңңы да футболшьіның даңқымен тектес. Кеше 
ғана аулада доп қуалап жүрген балаңай, көнет қауым- 
ның сүйіктісіне айналып, аты-жөні бар ауылда жүреді. 
Торга доп салған сайын оның даңңы да шарыңтай бере- 
ді. Содан ол біртө-бірте алаңнан алыстай, аңыры ұмыт 
болады. Оны ең алдымен ұмытатын да өлгі есі кеткен- 
ше мықтап, оның алдында бас игендер баяғы. ¥лы 
футболшының орнын басқа біреу басады. Жүйрік аттың 
даңңы да осы іспеттес. Алдына қара салмай бағы жа- 
нып тұрған кезде жүйріктің даңқы жер жарады. Адам 
мен ат даңңының арасындағы жалғыз айырмашылық; 
атты ат күндемейді, аттың даңңын ат ңызғанбайды. Ал, 
адамдар болса, әзір, құдайға шүкір, атың бағын күн- 
деуді үйреке ңойған жоң. Десе де, кім біледі, күншілдік
43

түрі тоңсан тарау: адамға ңастандық істеймін деп ат- 
тың май табанына шеге ңағып жібергендерді де білеміз. 
Әй, атың өшкір күншілдік-ай! Жө, адыра ңалсын ол...
Торғай шалдың айтқаны келді. Сол жылы көктемдө 
жорғаның жұлдызы жарңырап жанды. Кәрі де, жас та: 
«Гүлсары!!* «Танабайдың жорғасы»,— «Ауылдың ажа- 
ры» деп аузынан тастамай айтып жүретін болды.
Тіпті «Р»-ға тілі келмейтін қара борбай балалар да 
май топырағы бұрңылдаған көшеде жорғаның жүрісіне 
салып жүгіріп, біріне бірі билік бермей. «Мен Гүлсалы... 
Жоң, мен Гүлсалы... Апа, айтшы, мен Гүлсалы, иә? 
Шу, жәнуал, а-и-и-й, мен Гүлсалы»...— деп шуылда- 
сады.
Даңқ дегеннің не екенін, оның ұлы ңұдіретін жорға 
алғашңы үлкен бәйгеден кейін сезінді. Ол Бірінші Май 
бәйгесі еді.
Митингіден соң асау өзен жағасындағы жалпақ саз- 
да ойын-сауық басталды. Халың дегеніңіз қарағұрым. 
Адамдар таудан түсіп, көрші совхоздардан, тіпті Қа- 
зақстаннан да келді. Ңазаңтар бәйгеге өз жүйріктерін 
ңосты.
Соғыстан соң мұндай той әлі болып көрген емес, 
десті жұрт.
Таңертең тұрып, Танабай арңасына ер-тоңым са­
лып, тартпасын тартңаннан-аң, Гүлсары иесінің көз жа- 
нарының жалтылынан, қолының дірілінен әлденендей 
бір кереметтің таяп қалғанын сезді:
Иесі тым толңулы еді.
— Ал, Гүлсары, байқа, үмітімді ақта,— деп күбір* 
леді ол аттың жал-кекілін тарап тұрып.— Естимісің, 
масқара бола көрме? Озбасңа болмайды, естимісің!
Айңай-шу, адамдардың ңарбаласы араласқан аспан 
асты да өлдебір кереметтің таяп қалғанын сездіріп тұр. 
Қоңсы табынның жылқышылары аттарын ерттей бас- 
тады. Атңа ңонған балалар айнала шауып қнқулап 
жүр. Әлгі жылқышылар, жиналып, өзенге қарай бет 
алды.
Жалпақ саздағы адам мен аттың көптігінен Гүлса- 
рының басы айналды. Аспан асты аөан-қазан. Қызыл- 
жасыл орамал, алаулаған жалаулар, ағараңдаған күн- 
діктерден көз ұялады. Аттарды да өлөміштеп, өбзелдеп 
тастапты. Үзеңгілер сартылдап, ауыздықтар мен өміл- 
діріктің ңарала күмістері сылдыр қағады.
Шабандоздар мінген аттар сапқа сыймай тыпыр- 
шып, ауыздықты сүзе тартып, тұяңтарымен жер тарпи-
44

ды. Шеңберде тәртіп айтып, аттарын ойнақтатып шал- 
дар жүр.
Гүлсары бойын бір керемет кернеп, күші тасып ба­
ра жатқанын сезді. Бойына от ойнаған бір рух қонған- 
дай болды, сол сезімнен ңұтылу үшін мына шеңберден 
шығып, ңұйындай ұша жөнелгісі келеді.
Ақсақалдар белгі бергенде Танабай да тізгінді сәл 
босатып, жорғаны ортаға ойнақтата шықты. Жорға әлі 
ңалай ңарай шабарын білмей, шыр айналып шиыршық 
атты. Қалың топ гүу ете ңалды: «Гүлсары! Гүлсары!..»
Бәйгеге іріктеліп елу ат қосылды.
Тойбасы шабандоздарға:
— Мына халайыңтан бата сұраңдар! — деді.
Шекесін орамалмен шарт түйген жалаң бас шабан- 
доздар алаңан жая алға шыңты. Ңалың топтың о шеті 
мен бұ шетіне дейін «Аумин!» деген бір-ақ сөз гуіЛдеп 
өтті де, жүздеген қол бет сипап, сақалға ңарай ақңан 
судай төгілді.
Содан соң шабандоздар тоғыз шақырым жердегі 
көмбеге желе-жортып жүріп кетті.
Екі арада күрес, сайыс, жамбы ату, теңге ілу сияң- 
ты ойындар жүріп жатты. Мұның бәрі жарыстың үлке- 
ніне кіріспе сияқты. Үлкені аттылар кеткен жаңта еді.
Жол-жөнекей Гүлсары ңызбаланып келеді. Иесі не­
ге тізгін босатпайды, соны түсіне алмайды. Айнала ор- 
ғып жүрген арғымаңтар. Бәрі де шыға жөнелгісі келіп 
ауыздыңпен алысады, жорға да ызаланып, тағат таппай 
қалшылдап барады.
Бір кезде аттардың бәрі бас түйістіріп ңаз-ңатар ті- 
вілді, төреші сол тізбектің о шеті мен бұ шетіне дейін 
шауып өтіп, аң орамал көтерді. Бәрі де демін ішінен 
алып, алқынып жым бола ңалды. Аң орамал жалт ет- 
кенде, аттар алға ытырыла жөнелді. Жаппай шабыстың 
шабыты бойын бунап, Гүлсары ыршып түсті. Тұяңтар 
тасқынынан ңара жер барабанша тарсылдап, аспанға 
будаң-будаң шаң көтерілді. Шабандоздар айқайлап 
ұран салғанынан бәйге аттары ңызынып, жермен-жек- 
сен көсіліп, сағызша созылды. Тек Гүлсары ғана көсі- 
ліп шаба алмай, тайпалма жорғамен ағызып келеді. 
Оның осалдығы да, ңұдіреттілігі де осында еді.
Аттар алдымен шоғырлана шауып еді, біраздан соң 
шұбатыла бастады. Гүлсары оны байқамады. Оның 
байңағаны: кызба бәйге саңлаңтары тұсынан зулай 
өтіп, басып озып бара жатты. Алдыңғы аттардың тұя- 
ғынан ұшқан ңиыршың пен саз балшың танауын саба-
45

лап келөді. Айнала азан-ңазан, ауаны ңамшы тілгілеп, 
ңою шаң аунап барады. Төңірек аттың төрі аралас тап* 
талған жас жусан сасып, тұяқ тиген шақпаң тастың исі 
шыңты.
Осылайша жолдың жартысы өтті. Алда өлі де жорға 
жете алмастай жылдамдықпен он шаңты жүйрік ағы- 
зып бара жатты. Айқай-шу азая бастады. Аттардың бір 
тобы артта ңалды. Ал, өзінен оаып бара жатқандарды 
көріп, өрі десв ауыздық ерік бермегенінө ызаланып 
Гүлсары жарылып көтө жаздады. Жел мен ашу-ызадан 
көзі қарауытты, қара жол кері кетіп, аспандағы күн 
отты шар боп өзіне қарай заулап келе жатқандай көрі- 
неді. Денесі ыстық терге шомылды, тер шыңкан сайын 
жорғаның бойы жеңілейіп, енді-енді ңанат бітіп ұша- 
тындай бір сезім биледі.
Келесі бір сөтте алдағы жүйрік аттар алқынып, ша- 
бысы шамалы бола бастады. Ал, жорға болса бауырын 
енді-енді жазып келе жатыр еді. «Шүу, ГүлсарыІ» — 
деген сөзін есітті иесінің, сонда маңдай алдындағы от­
ты кун өзіне қарай бұрынғыдан бетер зымырай түсті. 
Бөйгенің құмары мен ашу буып жанталасңан шабан- 
доздар, аспанды найзағайдай тілгілеген ңамшылар, тіс- 
тері ақсиып, танауларынан дауыл тұрып, пысқырын- 
ған аттар бірінен соң бірі кылаң етіп кейін қалып бара 
жатты. Бір сәт ауыздьіқ пен тізгіннің тұтңынынан бо- 
санды Гүлсары, үстіндегі ер-тоңымның да, өз иесінің дө 
бар-жоғын сезбей кетті. Гүлсарының бойын буырңанған 
отты рух билеп, дүлдүл күйіне енді салды.
Біраң алда өлі екі қара ңатарласып жанұшырып ба­
рады: бірі қара көк, бірі жирөн. Бір-бірімөн құлаң тіс- 
тескендей, айқай-шудың, ысқырынған қамшылардың 
астында бірінен бірі ңалыспай сілтейді. Еікеуі дө қас 
жүйрік еді, Гүлсары оларға көпкө дөйін жетө алмай, 
ақыры бір төскейдө басып озды. Бөлдің үстінө бейнебір 
толңынның жалына қарғып шыққандай болды да, бір 
сөт сол ңарғыған күйі ұшатын қауырсындай жеңілейіл 
аспан мен жөрдің арасында Ілініп қалгандай 

жүктеу/скачать 11,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: