" өсімдіктер систематикасы" пәні бойынша
жүктеу/скачать 22,84 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- " өсімдіктер систематикасы" пәні бойынша
- Дәріс 1. Кіріспе. Қарастырылатын сұрақтар
- 2. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы
- 3. Өсімдіктердің филогенетикалық жүйесінің әдістері
- 1. Салыстырмалы морфологиялык әдіс.
- 2. Анатомиялық әдіс.
- 3. Эмбриологиялық әдіс. Ұ
- 4. Морфологиялық-география
- 5. Экологиялық-морфологиялық
- ІІалеоботаникалық
- Серодиагностикалық әдіс.
- 11. Эксперименталды әдіс
- Өсімдіктер патшалығы — Regnum vegetabile Бөлім - Divisio Класс - Classis Қатар - Ordo
" өсімдіктер систематикасы" пәні бойынша ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН 5В060700 –«Биология» мамандығына Семей 2016 Мазмұны1. Глоссарий 2. Дәрістер 3. Практикалық сабақтар 4. Білім алушылардың өз бетімен істейтін жұмыстары
Андроцей - бір гүлдегі аталықтардың жиынтығы. Апомиксис – ұрықтың ұрықтану процесінсіз пайда болуы. Амилопластар – крахмал жинайтын лейкопластар. Гифалар – саңырауқұлақтардың денесін түзетін жіңішке жіп тәрізді жасушалар. Геотропизм - өсімдік органдарының кеңістікте белгілі бір бағытта өсуге қабілеттілігі. Гетерофилия - өсімдікте әртүрлі жапырақтылық. Гинецей – бір гүлдегі аналықтардың жиынтығы. Гаметофит - өсімдіктің жынысты ұрпағы. Калеоптилия - өсімдіктің сыртқы ұрықтық жапырақшасы. Клон – жыныссыз өсіп даму арқылы бір ортақ тектен тараған жасушалар немесе ұрпақтар. Микроспорофилл – жапырақтың өзгерген түрі, онда микроспорангилер түзіледі. Мегаспорофилл – құрылысы жапырақ тәрізді орган, онда тұқым бүршіктері жетіледі. Плазмодесмалар – жасушаның қабықшалары арқылы өтетін және екі жақын жатқан жасушаларды жалғастырып тұратын цитоплазманың жіңішке жіпшелері. Паренхималы жасушалар – ұзындығы енімен бірдей жасушалар. Прозенхималы жасушалар – ұзындығы енінен бірнеше есе артық жасушалар. Партеногенез – еркектің гаметасынсыз ұрғашының гаметасынан организмнің дамып өсуі. Полиплоидия – гаплоидтық жиынтықпен салыстырғанда хромосомалар санының өсуі. Субмикроскопиялық – Жасуша компаненттерінің электронды микроскоппен қарағанда, басқаша айтқанда он және жүз есе үлкейткенде ғана көрінетін жұқа құрылысы. Спорофит - өсімдіктің жыныссыз ұрпағы. Селекция – мал тұқымын, өсімдіктер сорттарын микроорганизмдердің, бактериялардың және вирустардың расаларын өзгертетін ғылымның саласы. Таллом – төменгі сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік денесі. Телу – бір өсімдіктен ойып алған бүршіктің немесе сол өсімдіктің сабағынан дайындалған қалемшенің екінші өсімдіктің сабағымен жымдасып бірігіп кетуі. Тіршілік формалары – белгілі бір экологиялық жағдайдың әсерінен қалыптасқан, өсчімдіктің сыртқы формасы.арқылы дамуы. Дәріс 1. Кіріспе. Қарастырылатын сұрақтар: 1. Систематика 2. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы 3. Өсімдіктердің филогенетикалық жүйесінің әдістері 4. Таксон 1. Систематика Систематика –өсімдіктер дүниесінің алуан түрлілігі туралы ғылым. Тірі организмдер дүниесі 2 млн., оның 500 мыңы өсімдіктер. Осындай көп түрлі өсімдіктер дүниесімен шұғылданатын –өсімдіктер систематикасы. Систематика-биологиялық ғылымдардың арасында өте ертеде пайда болған ғылым салаларына жатады, себебі адам барлық кезендерде де өзін қоршап түрған әлемді түсінуге ұмтылған. Өсімдіктер түрлеріне: нақты атаулар беруге, оларды бір-бірінен ажыратуға, түрге бөліуге тырысқан. Алайда ғылымның бұл саласы нақты жетістіктерге XVIII ғасыр аяғында және XIX ғасырдың басында қол жеткізді. Соңғы кезеңдерге дейін систематика термині таксономия термині сияқты қабылданған. Таксономия түсінігін швейцар ботанигі О.П.Декандоль ұсынған болатын. Ол грек тілінен аударғанда «таксис» сап, қатар; «номос» заң дегенді білдіретің организмдердің жіктелуі туралы ғылым. Қазіргі кезде систематиканың қарастыратын мәселелерінің ауқымы кеңейген Организмдерді жіктеу оның қарастыратын мәселелерінің бірі ғана болып табылады. Систематика ғылымының негізгі міндеті 1-ші біздің планетамызда мекендейтін өсімдіктер дүниесін сипаттап жазу. 2-ші өсімдіктер дүниесінің тарихи даму жолын анықтау.3-ші өсімдіктер ішінен мол өнім беретін пайдалы түрлерін анықтау. Физиология, биохимия, генетика ғылымдары саласында жүргізілетін ғылыми зерттеу жұмыстарының бір де біреуі түрдің нақты анықтамасынсыз жүргізілмейді. Қазіргі кезде систематика фуңдаментальды ғылым ретіңде ғана емес, сонымен қатар синтетикалық ғылым ретінде де мәні бар екендігін биологгар ғана емес, басқа да ғылым өкілдері де мойындаған. Систематиканың ғылыми-тәжірибелік мәселелерді шешуде маңызы зор. Систематика биологиялық ғылымдармен, яғни экология, эволюциялық биология, геоботаника, сол сияқты химия, физика, география, геология, математика жэне басқа да ғылымдармен тығыз байланысты. Систематика ғылымы туындаған мәселелерді шешуде морфология, анатомия, эмбриологая, цитология, экология, генетика, биохимия, молекулалық биология, физиология жэне басқа да биологиялық ғылымдардың мәліметтерін пайдаланады. 2. Өсімдіктер систематикасының даму тарихы Алғашқы төменгі сатыдағы өсімдіктер жайындағы ілімнің негізін қалаушылардың бірі көрнекті орыс ғалымдарының бірі- Л.С. Ценковский (1822-1887) болды. Ол төменгі сатыдағы өсімдіктердің онтогенезі мен генетикалық байланыстарын зерттеп, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің ең төменгі түрлерінің арасында айқын тұрған шек жоқ, олардың шығу тегі бір дегенге келтірді. Көк-жасыл балдырлардың систематикасын зерттеуде А.А. Еленкин (1873-1942) көп еңбек сіңірді. Ол көк-жасыл балдырлардың жүйесін бір ретке келтірді. Төменгі сатыдағы споралы өсімдіктерді зерттеп, оларды бір-бірінен ажыратуда Б.К. Қалымбетов пен С.Р. Шварцманның басқаруымен көп томдық « Споровые растения Казахстана» деген атпен алғаш рет шыққан еңбектің маңызы ерекше. Қазақстанда Х.Ж. Жұматов вирустарды алғаш зерттеп, ботаниканың вирусология саласының дамуына елеулі үлес қосты. Өсімдік жасушасының құрамында информасоманың болатынын алғаш ашқандардың бірі М.Ә.Айтқожин болды. Жоғарғы оқу орнының студенттеріне арналған алғаш рет қазақ тілінде О.А. Абдрахманов (Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы ) жазды. 3. Өсімдіктердің филогенетикалық жүйесінің әдістері Осы кездегі өсімдіктердің филогенетикалық жүйесін жасауда мына әдістерді жиі қолданады. 1. Салыстырмалы морфологиялык әдіс. Бұл әдіс арқылы бір өсімдіктің вегетативтік және генеративтік органдарының морфологиялық белгілерін салыстыра отырып, оның қандай систематикалық топқа жататындығын, шығу тегі мен басқа өсімдіктер түрлерімен туыстық қатынасын анықтауга бо лады. Барлық жасанды, табиғи жэне филогенетикалық системалардың негізі салыстырмалы морфологиялық әдіске сүйеніп жасалған. 2. Анатомиялық әдіс. Бұл эдіс өсімдік органдарының анатомиялық кұрылымына негізделген. Өсімдік органдарының анатомиялық құрылымын зерттеу арқылы олардың бір- біріне туыстық қатысы, шығу тегі жайында қорытынды жасауға болады. Анатомиялық және морфологиялық талдаулар жасай отырьп, төменгі сатыдағы өсімдіктердің жогарғы сатыдағылардан айырмашылығы мен ұқсастығын анықтауға болады. Бұл әдіс өсімдік физиологиясымен тығыз байланысты, өйткені өсімдіктердің құрам бөліктерінің физиологиялық қызметін анықтау арқылы оларды толық зерттеп, біртұтас организм екенін білуге болады. 3. Эмбриологиялық әдіс. Ұрықтың, тұқымның жэне өсімдіктің жеке, органдардың онтогенезін зерттеу арқылы олардың өзара байланысын анықтауға болады. Осы әдіс арқылы Гофмейстер, Горожанкин және т.б. ғалымдар төменгі жэне жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің, архегониялы өсімдіктер мен жабық тұқымды өсімдіктердің арасындағы туыстық байланыстың барлығын анықтады. Эмбриологиялық әдіс салыстырмалы морфология шеше алмайтын өсімдіктер органдарының гомологиясы мен аналогиясы туралы мэселелерді де шешеді. Сондықтан бұл әдіс өсімдіктердің салыстырмалы морфологиясымен тығыз байланысты. 4. Морфологиялық-географиялық әдіс. Систематикалық кіші бірліктерді - түр мен туыстың, туыс пен түқымдастың арасындағы систематикалық байланысты анықтау үшін қолданылады. Мұнда өсімдіктердің жер шарының аймақтары мен белдеулеріне қарай бөлінуіне және жеке өсімдік түрлері мен туыстарының әрбір жерге таралу заңдылықтарының себептеріне, оның таралу шегіне (ареалына) сүйенеді. Өсімдіктің сыртқы формасы белгілі бір тіршілік жағдайына байланысты қалыптасады. Осыған орай, әрбір өсімдік түрінің тараған белгілі бір ареалы болады. Бұл әдіске сүйену арқылы өсімдіктердің жер бетінде та- ралуына тікелей сыртқы ортаның әсер ететінін жэне өсімдіктердің белгілі бір ортада тарихи қалыптасатындығын анықтауға болады. 5. Экологиялық-морфологиялық әдіс морфологиялық-геогра- фиялық эдіспен тығыз байланысты. Себебі, экологиялык зерттеулер өсімдіктің физиологиясы жэне морфологиясымен тікелей ұштасып жатады. Өсімдіктің белгілі бір түрі арнаулы тіршілік жағдайында ғана өсе алады. Сонымен қатар, өсімдіктер өздері қоршаған ортаға эсер етіп, жаңа орта жағдайына сай бейімделеді. Организмнің осы жағдайдағы тіршілігіне байланысты жергілікті ерекшелікгер пайда болады. Сондықтан өсімдіктің тіршілік жағдайы морфологиялық жағынан талдау жасағанда, әсіресе түрішілік және туысаралық мэселелерді шешуде ерекше орын алады. 6. Биохимиялық әдіс кейбірі өсімдіктер топтарының туыстық қатысы мен шығу тегін аныктауда қолданылады. Бұл әдіс екі өсімдік организмінің құрамындағы ұқсас заттардың болуына негізделген. XIX ғасырда өсімдіктердің химиялық қүрамы оның систематикалық ерекшеліктеріне байланысты болатындығы анықталды. Көп өсімдіктердің топтарына әр түрлі химиялық қосылыстар тән. 7. ІІалеоботаникалық әдіс филогенетикалық системаға аса маңызды деректерді беріп отырады. Өткен геологиялык кезеңдерде болған өсімдік қалдықтарын зерттеп, ертедегі осімдік дүниесінің бейнесін анықтайды. Өсімдіктердің қазба қалдықтары белгілі бір геологиялық дәуірдегі таралуын, дамуын және олардың тегі болған басқа өсімдіктер топтарымен алмасуын дәлелдейді мысалы, төменгі сатыдағы өсімдіктер гоптары жер бетінде бірінші пайда болған, одан кейін мүктәрізділер, ...... Бұл дәлелдемелер өсімдіктердің филогенетикалық системасын жасауға негізгі материал болуымен қатар, оның қорытындыларының тірегі болып саналады. 8. Гибридтік әдіс арқылы форма, түр, туыс жэне басқа да систе- матикалық бірліктерге жататын өсімдіктерді өзара будандастыра отырып, олардың туыстық байланысын анықтайды. Түрішілік жэне систематикалық жағынан жақын түрлер арасында будандастыру оңай жүріп, көпшілік жағдайда дұрыс ұрпақ береді. Туыстар жэне тұқымдастар арасында будандастыру қиы нырақ жүреді. Систематикалық жағынан алшак жатқан түрлер арасында өзара будандастыру жүрмейді жэне одан ұрпақ беретін жаңа будан шықпайды. 9. Иммунитет әдісі. Кейбір өсімдік түрлерінің белгілі бір жүқпалы саңырауқұлақ, бактерия жэне ви рус ауруларына эр түрлі дәрежеде бейімдік қасиеттерінің болуымен бірге, олардың басқа бір жұқпалы ауруларға берілмеушілік қасиеті де болады. Мұны өсімдік иммунитегі деп атайды. Иммунитеттің белгілі бір дәрежеде тұқым қуалау қасиетінің байқалуы олардың түрлері мен туыстарын да табиғи жэне тарихи қалыптасқандығын көрсетеді. Өсімдіктердің туыстық қатысын, оның белгілі бір жұқпалы ауруға төзімді немесе сол ауруға бейімділігіне қарай аныктайдь Мысалы, астықтұқымдас өсімдіктер қаракүйе жэне тат саңыраукұлактармен ауруға бейім келеді, ал басқа тұқымдас өсімдіктерде мұндай қасиет байқалмайды. 10.Серодиагностикалық әдіс. Әрбір өсімдіктердің арасында болатын морфологиялық айырмашылығы белоктарының бірінші реттік өзгерістерге ұшырауына байланысты, ал өсімдіктердің морфологиялық өзгеріске ұшырауы белоктың екінші реттік өзгеруі болып табылады. Ал сыртқы морфологиялық құрлысы жағынан бір-біріне ұқсас, бірақ гаметофиттерінің құрылысы Әр түрлі болып келетін қырықбуын мен қылша, балықоты мен балдырлар сияқты өсімдіктер теріс реакция береді. Сонымен, бұл эдіс арқылы да өсімдікгердің туыстық байланысын анықтауға болады. 11. Эксперименталды әдіс кейінгі кезде жиі қолданылып жүр. Бұл эдіс түр белгілерінің өзгеруі мен өзгергіштік қасиеттері қандай дэрежеде болатынын анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, тұқым қуалау белгілерінің бір түрден екінші түрге өзгеруін жэне жаңа формалардың шығу жолын анықтауға мүмкіндік туғызады. Эксперименталды әдіс жеке өсімдік топтарының туыстық қатысын ғана ашып қоймай, ол өсімдіктердің пайда болу заңдылықтарын да ашады. Өсімдіктердің филогенетикалық жүйесін құрғанда бір ғана әдіске сүйеніп қоймай, олардың туыстық қатысын, тарихи дамуын, өзгергіштігі мен тұқымқуалаушылық қасиеттерін анықтайтын барлық әдістердің қорытындылары еске алынады. Сонымен, өсімдіктердің филогенетикалық жүйесінің міндеті - жоғарыдағы әдістерді қолдана отырып, жер бетінде тіршілік ететін осімдіктерді сипаттау және белгілі бір жүйеге келтіру. Систематика осімдік дүниесінің филогениясы жайындағы мәселені де, яғни жер бетіндегі өсімдіктердің қалайша дамығандығын, бүл дамудың бағыты және олардың өзара туыстығы қандай деген мэселелерді де шешеді. Ең соңында қандай өсімдіктер пайдалы, қандай өсімдіктер зиянды, соны мен қатар олардың өсіп-өнуін қалай басқару керек деген сұрақтарға да тиісті жауапты осы систематикадан табамыз. 4. Таксондар Өсімдіктер систематикасында өсімдіктерді жүйелеуде өзіне тән тілі, ұғымдары және таңбалары қолданылады, Систематикалық бірлікті белгілеуде таксон термині қабылданған. Ол әр түрлі ранггарда болуы мүмкін. Ресми түрде қабылданған және «Ботаникалык номенклатура жөніндегі халықаралық кодексте» жарияланған (орыс тілінде 1959 ж. басылған) соңғы Халыкаралық ботаникалық конгрестің шешімдеріне сәйкес ботаникада мынадай таксондар қабылданды: Өсімдіктер патшалығы — Regnum vegetabile Бөлім - Divisio Класс - Classis Қатар - Ordo Тұқымдас - Ғatmilia Туыс - Genus Түр – Species Классификацияның негізгі бірлігі немесе ең кіші категориясы – түр. Жақын түрлердің жиынтығы - туыс. Жақын туыстардың жиынтығы тұқымдас. Жақын тұқымдастардың жиынтығы –қатар. Жақын қатарлар класқа біріктіріледі. Бірақ қатармен салыстырғанда кластардың арасында елеулі айырмашылықтар болады. Соған байланысты өсімдіктер кластар саны жағынан аз. Класс әрі қарай өте басым айырмашылықты өсімдіктер топтары кіретін ірі таксономиялық бірлік бөлімдерге біріктіріледі. Бөлім өсімдіктер дүниесіндегі филогенетикалық діңгектің негізгі бұтағы болып саналады. Бөлімдер патша тармактарына топтастырылады. Мысалы, өсімдіктер органдарының құрылыстарындағы айқын көрінетін айырмашылықтарына байланысты, төменгі сатыдағы өсімдіктер және жоғары сатыдағы өсімдіктер патша тармактарына бөлінген. Ең жоғарғы таксономиялык категория - патшалық. Мысалы есімдіктер патшалығы Өсімдіктер патшалығы. Төменгі сатыдағы өсімдіктер – Thallobionta және Жоғары сатыдағы өсімдіктер – Cormobionta деп екі патша тармақтарына бөлінеді. Ботаникялық номенклатура жөніндегі халықаралық кодекс бойынша әрбір таксонның өзіндік латынша жалғаулары бар, атап айтқанда: бөлім - ...рһуіа, класс - ...рsidа, қатар - ...аlеs, тұқымдас – сеае. Туыс және түр үшін қабылданған арнаулы жалғаулары жоқ. Мысалы,
Төменгі сатыдағы өсімдіктер – Thallobionta патша тармақтарына I. Өсімдіктер дүниесінің клеткаға дейінгі тармағы - Procytobionta 1. Вирустар бөлімі – Virophyta П.Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядроға дейінгі тармағы - Thallobionta procariota 2. Дробянкалар бөлімі - Schizophyta 3. Көк-жасыл балдырлар бөлімі –Cyanophyta III. Өсімдіктер дүниесінің талломды, ядролы, пластидті тармағы (төменгі сатыдағы автотрофты өсімдіктер) – Thallobionta eucaryota 4. Жалтырауық сары балдырлар бөлімі - Chrysophyta 5. Сары жасыл балдырлар бөлімі – Xanthophyta 6. Диатомды балдырлар бөлімі – Diatomophyta 7. Пирофитті балдырлар бөлімі – Pirrophyta 8. Эвгленалы балдырлар бөлімі – Euglenophyta 9. Қоңыр балдырлар бөлімі – Phaeophyta 10. Қызыл балдырлар бөлімі – Rhodophyta 11. Жасыл балдырлар бөлімі – Chlorophyta 12. Хара балдырлар бөлімі – Charophyta 13. Қыналар бөлімі – Lichenophyta
14. Кілегейлер бөлімі –Myxophyta 15. Саңырауқұлақтар бөлімі – Mycophyta
Линней ғылымға бинарлық номенклатураны енгізді. Бұл номенклатура бойынша түр екі сөзбен аталады. Алғашқы сөз қай туысқа жататындығын, ал екінші сөз түр атауын білдіреді. Екінші сөзден кейін осы түрді ашқан және ат берген ғалымның фамилиясы қойылады. Мысалы, Зоната улотриксі – Ulоtrіх zonata Kutz. Ал, Линнейге дейін бір өсімдіктің өзі әр жерде, әр қилы аталып жүрді, кейде әр түрлі өсімдіктер бір атпен аталған болып шықты. Зоната улотриксі – Ulоtrіх zonata жүктеу/скачать 22,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||