Бангиялар -Вangiophyceae класы

Бұл класқа қарапайым кұрылымды бір клеткалы, қауымды, көп клеткалы, трихальды, гетеротрихальді пластинкалы, паренхиматозды құрылымдары бар балдырлар жатады. Қабатының өсуі қабаттағы барлық клеткаларының бөлінуі арқылы болады. Клеткалары бір ядролы, хлоропласты біреу не бірнеше жұлдыз табақша, қалақша, пластинка пішінді. Клетканың орталық бөлімінде орналасатын бір пиреноидты болады. Клеткаларының арасында ұсақ саңылаулары болмайды.

Вегетативтік көбеюі клетканың бөлінуі, қауымының ыдырауы, бөшектенуі, акинеталар, ал жыныссыз көбеюлері моноспоралар арқылы болады. Моноспоралары мен кара споралары жалаңаш амебоидты. Жынысты көбеюі күрделі құрылымды өкілдерінде ғана болады. Аналық жыныс органы карпогон трихогинасыз не болмаса қысқа, кішкене өсінді. Зигота тұтас карпоспораға айналады.

Қарапайым өкілдері тұщы суда, жер бетінде тіршілік етеді. Кейбір түрлері теңіз жағалауларында кездеседі. Бұл класс 6 қатарға бөлінеді.

Көбеюі вегетативті, жыныссыз, жынысты. Вегетативтік көбеюі қосымша өркендері арқылы болады.Барлық вегетативтік клеткалардың не оның белгілі бір бөлімінің өзгеруі арқылы жыныссыз көбеюге қызмет ететін жалаңаш моно-, не полиспоралар пайда болады. Жынысты көбеюі оогамиялы. Жыныс органы кез келген вегетативтік клеткадан дамиды. Оогоний вегетативтік клеткадан түзілсе, сперматангия оның екінші рет бөлінуінен түзіледі. Трихогинасы болмайды. Ұрықтанған карпогоннан 4-64 жалаңаш карпоспора кұралады. Гетероморфты ұрпақ алмасуы болады. Басты өкілдері бангия Ваngia мен порфира Роrрһуra. Бангияның ересек түрі көп қатар. клеткалардан құралған тарамдалған жіптесінді, сорғыштары арқылы бекініп тіршілік етеді. Теңіз суларында кездесетіні жоғарғы литеральды, жиектерде таралған, ал тұщы суда кездесетіндері өзен суының эстуария (су басып кететін өзеннің сағасы) зонасында қоңыр және күлгін түсті жіпшелері жиынтығын кұрайды. Порфира- Роrрһуra ірі, нәзік, жапырақ пішінді. Порфираның алғашқы дамуы бірқатар жіптесінді формадан басталады. Клетка жіпшесі бірнеше бағытта бөлінуіне байланысты бір қабатты не екі қабатты жапырақ пішінді пластинка түзеді. Төменгі жағы жіңішкеріп, сабақша тәрізді сорғышы бар ризоидқа ауысады да, бекініп тіршілік етеді. Балдырларда тіршілік ететін порфираның ризоидтары кейде иесінің тініне еніп жатады. Моноспалар арқылы жыныссыз көбейеді. Жынысты көбеюдегі үрпак алмасуы гетероморфты. Макроскопиялы пластинкалы және жіптесінді қабаттары гаметофит болып есептеледі де, спорофиті микроскопиялық курылымды молюска қабыршағында тіршілік ететін бірқатар жіптесінді қызыл түйін түрінде болады. Оны көп уақыт бойы Conchoselis rose деген атпен басқа балдыр есебінде қарап келді. Хло- ропласты пиреноидсыз. Жыныссыз көбеюі гаметофиттен өсетін моноспора және спорофиттен дамитын конхоспора арқылы жүзеге асырылады. Өкілі Роrрһуra - аса маңызды А, В, С витаминіне бай тамақтық және дәрілік өсімдік.

Флоридеялар - төбе клеткалары арқылы ұшынын өсетін күрделі анатомиялық құрылымды. Қабаттары бір не көп білікті, тармақталған, жалған паренхиматозды. Кейбіреулерінің қабаттарына әктас сіңген. Клеткалары бір ядролы, сирек көп ядролы, пластинка, лента не линза пішіндес хлоропласттары клетканың қабырғалық қабатына қарай орналасқан. Пиреноидтары болмайды, тек қарапайым жұлдыз тәрізді хлоропласттары бар түрлерінде ғана болады. Клетка аралықтарында ұсақ саңылаулары бар. Карпогонның трихогинасы болады. Вегетативтік көбеюі сирек болған жағдайда төселіп жататын қабатынан қосымша өркендер пайда болу арқылы жүзеге асады. Жыныссыз көбеюлері тетраспора, биоспора, полиспора, тек намелиондықтар қатары ғана моноспоралар арқылы көбейеді. Барлық өкілдері жынысты көбейе алады. Зиготадан гонибласт өседі, одан карпоспора дамиды. Гонимобластаның дамуында арнаулы қоректік клеткалар мен ауксилярлы клеткалары ерекше маңызды қызмет атқарады. Гаметофит пен спорофиттің морфологиялық жағынан ұқсас не ұқсас емес ұрпақ ауысулары болады. Басым көпшілігі теңіз суларында тіршілік етеді. Бұл класс 6 қатарға, 40 шақты тұқымдасқа бөлінеді.

Жыныссыз моноспора арқылы көбейеді, жынысты көбейгенде карпогон және антеридий бір өсімдікте, негізі біліктің бүйір бұтақтарында дамиды. Ұрықтанған зигота редукциялы жолмен бөлініп, сыртқы түрі бүлдіргеннің жемісіне ұқсас цистокарпийге айналады, одан карпоспора түзеледі. Батрахоспермумның дамуында гаметофит басым, ал спорофиті зиготамен және шантранзиямен шектеледі.

Солтүстік теңіздің жағалауларында кең тараған саусақ салалы родимения- Rhodутепіа раlтаtе балдырын кейінгі уақытта родимения қатарынан бөліп, жаңа Palmariales қатарында Palmaria palmate жіңішкерген бөлімі арқылы төсемікке бекініп тіршілік етеді. Жеке қатарға бөлуге себеп болған қысқа сағағы бар тетроспорангиясының болуында. Пальмарияда аталық және аналық гаметофиттері морфологиялық жағынан әр түрлі. Ұрықтанғаннан кейін зиготадан диплоидты тетраспорофит дамиды, ал тетраспорадан гаплоидты аталық және аналық гаметофиттер өседі.

Теңізде тіршілік ететін қызыл балдырлардың ішінде эпифиттер мен эндофиттері жиі кездеседі. Эпифиттер басқа балдырларды, жануарларды, су өсімдіктерін мекендеп, панасы ретінде пайдаланады. Эндофиттердің қабаты иесінің тініне батып жатады, оның бетіне тек көбею органдары ғана шығады. Фотосинтез құбылысына қабілетті келеді. Қызыл балдырлардың ішінде паразитті, жартылай паразитті тіршілік ететін түрлері де кездеседі. Паразитті тіршілік ететін түрлерінің қабаты иесінің үстінде шар не қалақ пішінді өскінділер түрінде орналасады. Қызыл балдырлардың табиғатта маңызы ерекше, ол органикалық заттар түзеп, су жәндіктерінің қоры болып есептеледі, екіншіден судың табиғи тазаруына, органикалық заттардың ыдырауына, ал Соrаllіпа балдыры маржан рифтерінің құралуына қатысады.

Аэрофитті формалары дымқыл топырақта, қабырғаларда, тастарда, ескі оранжереяларда тараған. Бір клеткалы Роrрһуrіdіит балдыры топырақта азот қосылыстары мол болса жақсы өседі.

Шаруашылықтағы маңызы.Көпшілік қызыл балдырлар шаруашылықта жиі қолданылады. Оның құрамында көп мөлшерде күрделі коллоидты қосылыстар - фикоколлоидтар болады. Одан агар, полисахарид каррагенин жэне агароидтер алады. Агарды Grасіlаrіа, Gelidiит жне тағы басқа балдырлардан өндіреді. Агарды медицинада, микро- биолгия, кондитер, қағаз және мата өндірістерінде кеңінен қолданады. Басқа фикоколлоидтардың ішінде ерекше орынды каррагенин, агароидтар алады. Каррагенинді негізінен Сһопdrus-тан, агароидты Рһуllорһоrа-дан өндіреді. Қызыл балдырларды басқа балдырлармен бірге, балдыр ұнын өндіруде де пайдаланады. Оны үй жануарларының азығы және тыңайтқыш ретінде қолданды. Теңіздің біраз қызыл балдырынан салат және етке, балыққа қосып көп елдерде тамаққа пайдаланады. Олардың ішінде ерекше орынды Rhodymenia мен Роrpһуrа алады. Шығыс Азия жэне Гавай аралдарының халықтары оны тамаққа пайдаланады. Жапонияда Рогрһуга балдырын тамақ үшін өсіреді. Бұрын Рһуllорһоrа балдырынан йод өндіретін.

Қызыл балдырлардың филогенезі. Қызыл балдырлар - алуан түрлігіне, өте ерте заманда қалыптасқан организмдер болуына қарамастан, біртекті табиғи топ. Олардың қазба қалдықтары кембрий, силур және девон дәуірінен белгілі. Талшықты қозғалыс стадиясының болмауы, пигменттерінің құрамы мен тилакоидтарының дара орналасуы жағынан, биохимиялық, физиологиялық ерекшеліктеріне, құрылысына қарай көк-жасыл балдырлардан шықты деп қарауға болады. Алайда, клеткалық құрылымына және күрделі құрылымды жынысты көбеюлеріне қарағанда бұл екі топты бір-біріне жақындастыру өте қиын.

Дегенмен, бұл екі балдыр тобын байланыстыратын форма ретінде Суапidіит-ді алуға болады. Алайда, кейбір ғалымдар Cyanidium coldarum-ның құрамында Суапорһоrа- дағыдай цианелла болатындығына күмәнданады. Сонымен бірге, қызыл балдырлардың көк-жасыл балдырлардан шыққандығын қиындататын мәселенің бірі -эукариоттылардың эволюциялық дамуында. Дегенмен, қызыл балдырлардың ерте уақытта басқа балдырлармен байланыссыз ажырасып кетуінде. Мұны көптеген авторлардың филогенетикалық нобайларынан байқауға болады.

Алғашқы қызыл балдырлар бір клеткалы болуы мүмкін, одан тарихи дамудың ерте кезеңінде қарапайым жіптесінді формалар шығуы тиіс. Қазба қалдықтардың жеткіліксіз болуына байланысты флоридея класының филогенетикалық нобайын жасау қиынға соғады. Алайда, криптонема қатарына жататын Соrallina тұқымдасының тасқа айналған қалдықтарына қарағанда кембрий дэуірінің орта кезінде пайда болып, ордовик дәуірінде қаулап өскендігін байқауға болады. Олардан клеткалары уақ осы уақыттағы Соrallinа шығуы тиіс. Мезозой дәуірінің бор кезеңінде осы күнгі уақытта кездесетін флоридея класына жататын Lithothamnion сияқты көптеген туыстар қалыптаса бастаған. Мүндай балдыр шар формалы, 50-200 метр тереңдікте кездеседі және өте жай өседі, 800-дей жылдарда диаметрі 30 см жетеді. Қызыл балдырлардың ішінде ең қарапайымы – бангиялар.Флоридеялар класының ішінде ұрпақ ауысуы болмайтын, ауксилярлы клеткаларымен гонимобластылары жоқ немалион тұқымдасы шығу тегі жағынан бангияларға жақын тұрады.Карпоспора ұрықтанған карпогоннан түзіледі және екеуі де моноспоралар арқылы жыныссыз көбейеді. Моноспоралар көбінесе жыныс органдары өскен дарақтарда дамиды.

Флоридея класында эволюциялық дамудың біртіндеп күрделене түсе бастағаны байқалады. Криптонемалықтардан эволюциялық дамудың келесі сатысына келтірілгенін байқауға болады. Бұларда ерекше ауксилярлы клеткаларының түзілуі, карпогоннан бірнеше цистокарпий клеткаларының кұралуын қамтамасыз етеді. Мұның өзі карпоспора өнімдерінің көбеюіне әкеп соғаы. Күрделі эволюциялық даму сатысына церамиялықтар жеткен. Мұнда ауксилярлы клеткалар тек ұрықтанғаннан кейін ғана түзіледі жене прокарпилері болады, тетраспорлар арқылы жыныссыз көбейеді. Изо - жэне гетероморфты ұрпақ ауысулары байқалады. Ұрпақ ауысу гаметофит, карпоспорофит, тетрапорофиттер деген үш кезеңнен өтеді. Тетраспора, гаметофиттер, одан түзелген аталық және аналық жыныс элементтері гаплоидты, ал карпоспорофит, карпоспора, тетраспорофит диплоидты болады.

1. Абдрахманұлы О. Төменгі сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Астана 2012 ж

2. Әметов Ә.Ә. Ботаника. - Алматы, 2000

3. Вассер С.П., Кондратьева Н.В. Водоросли. 1991.

Көпшілік жасыл балдырларда цитоплазманың сыртын мембрана қабаты қаптап жатады. Клетка жамылғылары балдырларда әтүрлі. Кейбіреулерінде сыртында тек плазмолеммасы (Quadrichloris Pedinomonas), екінші біреулерінде перипластыға ұқсас қабықшасы болады. Мұндай құрылымды организмдер метаболизм құбылысына ұшырайды. Басым көпшілігінің клетка қабықшасы пектинді не целлюлозды, не аралас келеді. Ішкі клетка қабықшасы целлюлозадан, сыртқысы пектиннен тұратындары да жиі кездеседі. Электрондық микроскоппен қарағанда Наетаtо- соссus түрінде клетка қабықшасы төрт, ал Сһlатуdотопаs rеіпһаrdtiiде жеті қабаттан тұратындығы байқалады. Кейбір Дуналиелла сияқты қарапайым жасыл балдырларда оқшауланған клетка қабықшасы болмайды. Оларда клетка қабықшасы протоплазма қабатының тығыздалып келген бөлімі плазмалемма не перипласттан тұрады.

Монада құрылымды түрлерінде көзшесі, жиырылғыш вакуолясы және тең екі талшығы болады. Көзшесі хлоропласттың үстінде орналасады, оның эвгленалы балдырлар сияқты қозғалғыш аппараттармен ешқандай байланысы болмайды. Талшықтарының саны - 2, 4, кейде көп, ұзындықтары мен атқаратын қызмет құрылысы әр уақытта бірдей, жассыл балдырлардың ішінде аздаған түрлерінде бір ғана талшығы болады (Pedinomonas,). Монада құрылымды балдырлар талшығының түбінде Гольджи аппараты орналасады. Ал қозғалмайтын түрлерінде ол ядроның маңында жатады. Диктиотосома клетка жамылғысын синтездеуге және клетканың секрециялық қызметіне қатысады.

Митохондриялардың саны бірден бірнешеу, көлемі әр түрлі көбінесе лобия дәніне пластинка пішіндес. Энергия көзі болып есептеледі. Көпшілік жағдайда көзшесінің не хлоропласттың не диктиотосоманың маңында жинақталады. Эндоплазматикалық комплекс клетка да біркелкі орналаспайды. Сол диктиотосомамен, митохондримен, хлоропластпен байланыста болады. Бүл айтылған органоидтармен бірге басқа балдырлар бөліміндегідей цитоплазмада рибосома, пероксисома, сферосома, ломасома, микротүтікшілер жүйесі болады.

Фотосинтез процесінің продуктасы ретінде крахмал, өте сирек май тамшылары және волютин жиналады. Бұлар көбінесе пиреноидтың маңында жатады. Клетканың бөлінуі, бір клеткалы организмдердің көбеюі мен көп клеткалы балдырлар өсуінің негізі болып есептеледі. Клетканың бөлінуі митоз жэне цитокинез процестерінің бір-біріне үйлесімді байланыстылық дәрежесіне қарай бірінен кейін бірі-жүйелі (сукцессивтік), бір мезгілде (симультандық) жэне біртіндеп (сегрегативтік) болып келеді.

Бұлардың жетілуі де зооспоралардікіндей, алайда олардан айырмашылығы талшықтары болмайды және аналық клетканың ішінде жатып қабықшамен қапталады. Апланоспораны тарихи дамудың соңғы кезеңінде зооспорадан шыққан деп айтуға болады.

Жасыл балдырлар гологамиялық (Dипаlіеllа), изогамиялық (Сһатуdотопаs), гетерогамиялық (Еиdоrіпа), оогамиялық (Vоlvох) және зигогамиялық (Соnjиgаtорһусеасе) жолдармен жынысты көбейеді. Гаметалардың, әсіресе талшық аппараттарының кұрылымы барлық жасыл балдырларда бірдей емес. Жыныс органдары морфологиялық жағынан вегетативтік клеткадан көпшілігінде айырмашылығы болмайды, тек Drараrпаldiеllа-да көп ұялы гаметогиясының болатындығы байқалған, кейбіреулерінде жыныс процесі жойылған.

Зигота қалыпты жағдайда планозигота, гипнозигота жағдайларынан өтеді. Зигота көпшілік уақытта тыныштық жағдайдан кейін редукциялық жолмен бөлінеді. Кейбір теңіз суларында тіршілік ететін түрлерінде зигота тыныштық жағдайына ауыспай, бірден редукциялық бөлінуге ұшырамай жаңа дарақ түзеді. Сонымен, жасыл балдырлардың басым көпшілігі вегетативтік уақытында гаплоидты, кейбіреулері диплоидты болады. Жасыл балдырлар гомоталды, гетероталды жэне бір не екі үйлі. Оларда деморфизм құбылысы байқалады.