1. ҚАзақ тілі сөздері және олардың ТҮрлері мен ерекшеліктері

1. ҚАЗАҚ ТІЛІ СӨЗДЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ .................................................................................................9

2. ОРФОГРАФИЯ МЕН ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ПРИНЦИПТЕР ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ОРФОГРАФИЯСЫНА ӘР ТҮРЛІ КӨЗҚАРАС..................................29

2.1 Сөздердің орфографиясындағы қиындықтар: кіріккен сөздердің емлесі......................................................................................................................33

2.2 Біріккен сөздердің емлесі.....................................................................53

ҚОРЫТЫНДЫ.......................................................................................................59

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.....................................................62

КІРІСПЕ

Орфографиямыздың жақын мерзімдегі өткеніне қысқа түрде ғана шолу жасап, ана тіліміздің жазу ережелерінің қалыптасу жолына қанығуға болады.

Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің Президумы 1983 жылдың 25 тамызында « Қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы » жарлық қабылдап, онда «Қазақ алфавитіндегі әріптердің тізілу ретін айқындау туралыжәне қазақ тілі орфографиясының негізгі ережелеріне »өзгерістер ме,н толықтырулар енгізіп , олардың жаңа редакциясын бекіткен еді.

Қаулыда оқу орындарына және басқа салаларғада қазақ тілі орфографиясының сол негізгі ережелері жариялаған күннен бастап, оларды жазу ісінде басшылыққа алу міндеттеген болатын .

Қазақ тілі орфографиясының 30 жылдан астам уақыт салып, қайтадан дұрысталып, бір жүйеге келтірілгені, әрине , дұрыс та шығар. Бірақ та сол ережелерді пайдалануда оқушылар, жалпы қазақ тілінде көптеген қиындықтарға кез болды. Соңғы ережеде де, әлі де болса, көптеген ережелерге сай келмейтін , бағынбайтын сөздер мен күрделі тұлғалар бар, кісі аттары да қалай болса солай, әркімнің өз білгенінше жазылып жүр. Бұл сөз жоқ қазақ тілі орфографиясының , орфоэпияның осы күнге дейінгі бір жүйеге, бір заңдылыққа бағындырылмай келе жатқандығының нәтижесі. Осы тұрғыдан зерттеу жұмысымыздың тақырыбы тың , мәселесі өзекті болып табылады. Жоғарыдағы айтылатын ойлар мен пікірлерді дәлелдеуге көптеген ережелерді қарап отырып, мысалдар келтіре беруге болады. Қазақ тілі орфографиясының алғашқы негізгі ережелерін бізге ұсынған , заңдылыққа сай бір жүйеге келтіріп берген ағылшын ғұлама – ғылымдарымыз А. Байтұрсынұлы , одан бері С. Аманжоловтар екені бұрыннан баршамызға мәлім. Солардан қалған асыл мұраны сан құбылтып тәлкіге салу кеңістік орыстандыру санатының нәтижесі екендігін енді анық байқап отырмыз, зардабын әлі шегудеміз. Артикуляциялық сөйлеу базасы өзгеріп кеткен ұрпақ өз ана тілінің байырғы дыбыстарын айта алмай отыр, жазу ережелерінен мүлдем артта қалуда. Бүгінгі күні дұрысын дұрыс , бұрысын бұрыс деп айтуға мүмкіндік туды, ал дұрысын бұрмалаудың енді қажеті жоқ. Алфавитімізден жат жұрттың дыбыстарды алып тастап, төл 28 дыбысымызды енгізу , оқыту, білім беру,қазақ ұлтын ұлт ретінде сақтап қалудың жолы екендігін көпшілік мойындайды.

Әлі де болса ана тіліміздің орфографиясындағы қиындықтарды бір жүйеге келтіру , қазіргі сөздік қорымыздың ала- құра , бөгде сөздермен тазалығы сақталмаған жағдайында, өте қиын. Бұл , әрине , графикамызды реформалау кезінде мамандар , қоғам мүшелері , үкімет қолдауға тиісті мәселе. Ал қазіргі орфографиямызды жамап – жалғағаннан жазба сауаттылық кемімесе , арта қоймайтынын қазақ тілі мамандары біліп отыр.

Қазақ тіліндегі күрделі сөз бен күрделі тұлғалар мәселесі ауқымды арнайы зерттеу еңбектерінің объектісіне айналғалы біраз уақыт болса да, тіліміздегі күрделі сөздерді оған ұқсас басқа тілдік тұлғалармен араластыру, атап айтсақ, фразеологизмдермен, шектеулі тіркестермен, шектестіру орын алып келеді, олардың арасына нақты шек қою, жазылуын ретке келтіру сияқты мәселелер әлі де болса кенжелеп келеді.

Қазақ тілі білімінде күрделі сөздерге қатысты мәселені алғаш сөз еткен профессор Қ. Жұбанов. Ол 1930 жылдарда күрделі сөздер қанша сөзден біріксе, кіріксе де тұтас бір ғана мағына білдіреді, бір ғана заттың атауы болады, сөйлемде де сол жұбын жазбай, бір ғана мүше болады, кейбіреулерінің құрамындағы сыңарларының дыбыстық өзгеріске түсуінен сыртқы түр- тұрпаты басқаша болып қалыптасады, бір ғана екпінді иеленеді деп тұжырымдаған.

Ғалым Н. Сауранбаев қазақ тіліндегі изафеттік топтың түрлеріне тоқталған жерінде бірінші топтың өзгешелігі – синтаксистік шеңберден шығып, морфология, оның ішінде сөз тудыру (қазір-сөзжасам) жүйесіне айналған тәсіл екенін көрсете келіп, изафеттің бұл түрі қазірде тұтас бір атау болып ұғынылатынын айтады.

Біріккен сөзге арнайы еңбек жазған А. Ермеков біріккен сөздердің сыртқы түр-тұрпаттық белгі – қасиеттеріне, біріншіден, тұтас тұлғалануын, екіншіден, сөйлемнің бір ғана мүшесінің қызметін атқаруын, үшіншіден, белгілі бір сөз табының құрамына кіруін, төртіншіден, бір ғана интонациямен айтылуын, бесіншіден, кейбір компоненттерінің бүтіндей я жартылай дербес мағынасынан айырылуын, алтыншыдан, бірге жазылуын, жетіншіден, сөздікте бүтін бір сөз ретінде берілуін жатқызады (Қазіргі күнгі орфографиялық сөздіктерде олар әр түрлі жазылып жүр).Г. Жәркешева біріккен сөздердің ерекшеліктеріне мағына тұтастығын, сөйлемде бір ғана мүше болуын, сыңарларының қалыптасуына дыбыстық үндесу заңының қатысуын жатқызады.

Ғалым А. Ысқақов өз еңбектерінде күрделі сөздердің аса маңызды мәселелерін қамтып, күрделі сөздердің әлі де анықталмаған, айқындалмаған мәселелері көп екенін айтқан. Мәселелердің негізгілері: біріккен сөздер мен фразеологиялық оралымдардың, біріккен сөздер мен фразеологизмдердің ішіндегі тұтастықтардың, біріккен сөздер мен күрделі атау сөздердің араларын ашу, олардың ара қатынастарын анықтау мәселелері. А. Ысқақов күрделі сөздерді ажыратуда мағына тұтастығын, тұтас тұлғалануды, белгілі бір сөз табына телулі болатындығын, сөйлемде бір ғана мүше қызметін атқаруды, бір екпінді иеленуді тірек ету керектігін айтады.

Ғұлама ғалым, профессор К. Аханов «Грамматика теориясының негіздері» деген еңбегінде сөзге, соның ішінде күрделі сөзге де тән және оны сөз тіркесінен ажырататын жалпылама белгілер делініп семантикалық тұтастық, морфологиялық тұтастық, синтаксистік тұтастық белгілеріне тоқталып, күрделі сөздердің сөз тіркесінен, фразеологизмдерден айырмашылығын осы тұрғыдан сөз етеді.

А. Байтелиев өзінің «Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы» атты монографиясының IV тарауында сөзді, күрделі сөзді, еркін сөз тіркестерін, күрделі сөздерді бір-бірінен қалай ажырату керектігін, қандай негіздерге сүйену қажеттігін талдайды.

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ тілі сөздерінің күрделі түрлері әлі күнге дейін бір жазу принципіне негізделіп жазылып жүрген жоқ. Біркелкі сөздер әртүрлі жазылып, орфографияда ала құлалық байқалады. Қазіргі күні қазақ жазуының орфографиялық принципіне әртүрлі көзқарас қалыптасқан, морфологиялық жазу принципін едәуір қайшы жақтары байқалады. Бүгінгі күні қазақ дыбыстарының төл дыбыстары негізінде қалыптасуға тиісті жазу принципін қалыптастыру көзқарасыда айтылып жүр. Осы тұрғыдан тақырып өзегін және тың мәселе көтерген.

Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі күрделі сөздердің түрлері мен олардың жазылуындағы ала- құлалықты жұмыста көрсету зерттеудің басты мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін дипломнық жұмысымда мынандай міндеттер қарастырылады.

Қазақ тілінің күрделі сөздерінің түрлерін көрсету;

Орфографиялық жазу принципіне әртүрлі көзқарастарды көрсетіп, күрделі сөздердің жазылу кезінде ала құлалыққа ие болу себебін ашу;

Біріккен , кіріккен, тіркескен сөздердің емлесіндегі әртүрліліктің себептерін ашу;

Жұмыстың теориялық және практикалық мәні: Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары оқу орындары мен орта мектептердей тіл білімі пәндерінде және лексиология, практикалық қазақ тілі сабақтарында, арнайы курстар мен семинарларда пайдалануға болады.

1 ҚАЗАҚ ТІЛІ СӨЗДЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Сөз өте мөте күрделі тілдік единица. Оның күрделі табиғатын ашып айқындау үшін, ең алдымен, сөздің дыбыстық жағы мен мағыналық жағын ара – қатысын және сөздің мағынасы мен ол арқылы білдірілетін ұғымның ара қатысын айқындап алу қажет. Сөздің екі жағы бар: оның бірі – сөздің дыбысталу жағы, екіншісі- сөздің мағыналық жағы. Дыбысталу сөздің материалдық жағын құрастырса, мағына сөздің идеялық жағын құрайды. Екі жақ- дыбысталу мен мағына сөздің бір – бірінен бөлінбейтін бөлшектері. Осы екі жақтың бірлігі – сөздің өмір сүруінің және қызмет етуінің шарты. Демек, сөз – дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын тілдік дербес единица. [1, 90]

Бізді қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстар адам санасына, оның ойлауына сәулесін түсіріп бейнеленеді. Олар туралы ұғым пайда болады. Ұғым- заттың немесе құбылыстың жай ғана бейнесі емес, олардың басты белгілерінің ойда қорытылып, топшыланған бейнесі. Ұғым – тілде сөз арқылы айтылады, сөз мағынасында тіркеледі, бекітіледі. Осы мағынада сөз шындық болмысты бейнелейді. Белгілі бір ұғымдарды білдіретін және ол ұғымдарды өзінің мағыналарында бейнелейтін ұғымдар арқылы шындық болмыстың белгілі бір жақтарын, ондағы құбылыстар мен заттарды топшылап бейнелейді.

Сөзді табиғаттан түсіну үшін , оның жалпылаушы қызметіне назар аудару қажет. Сөз жеке затты немесе құбылысты ғана емес, сонымен бірге бір тектес заттардың тобын да айтады. Мысалы, тау, орындық, үй деген сөздер белгілі бір жеке заттарды атауы да мүмкін және осы категорияларға енетін заттардың күллісін бірдей атауы да мүмкін. Тау деген сөз , мысалы, біз басына шыққан белгі бір тауды да жалпы тау атаулыны да білдіреді. Бұл ретте, тау биік пе, аласа ма, орманды ма, ормансыз ба, қарлы ма , қарсыз ба- ол жағы тәртіштелмей, жалпы тау атаулы жалпылама аталады. Орындық, үй деген сөздер белгілі бір орындықты , белгілі бір үйді ғана атап қоймайды,

сонымен бірге жалпы орындық, жалпы үй атаулының бәрінің бірдей атауы ретінде де қызмет атқарады.

Сөз затты немесе құбылысты атайды, ұғымды білдіреді, онда белгілі бір мағына болады.Сөздің бірдемені белгілеуі үшін оның дыбыстардың тіркесімен берілуі, яғни материалдық жағынан болуы шарт. Сөз өзінің мағынасы арқылы өзімен тығыз байланысты болады. Сөздің мағынасымен білдіретін ұғымы әрине тепе тең емес. « Мағына ұғыммен бірігіп кетпеді, оның болуын аңғартады» . Сөздің табиғатын жеке түсіну үшін, онымен аталатын зат пен оныңбілдіретін ұғымының және оның дыбыстық жағының бір бірімен ара қатысын айқындап алу қажет. Бұлардың ара қатысын былайша көрсетуге болады: зат – ой немесе мән – мағына – дыбыс.

Ой немесе мән мағына ойлаушының бар екендігі аңғартады. Ойлаушы болмаған жерде, ойдың болуы , әрине , мүмкін емес.Ал дыбыс, затты белгілеуші ретінде жұмсалады. Дыбыстардың тіркесінің затты белгілеуі өзінен өзі бола салмайды, ойлаушы арқылы іске асады. Заттар мен құбылыстар адам санасына әсер етіп, сәулесін түсіреді де, олардың басты белгілерінің онда қорытылып, топшыланған бейнесі – ұғым пайда болады. Ұғым – адамдардың қоғамдық практикасы арқылы сөзге мағына түрінде бекітіледі. [3, 112]

Әрбір сөзде белгілі бір мағына болады дедік. Заттар мен құбылыстар сөз арқылы белгіленеді де сөздердің білдіретін ұғымы мен мағынасы арқылы болады. Зат пен құбылыс бомаған жерде немесе олардың ұғымы болмаған жерде, сөз де болмайды. Заттар мен құбылыстар тілдегі сөздерден тыс және оларға тәуелсіз өмір сүреді, бірақ олар сөздер арқылы аталады, сөздердің білдіретін ұғымдары мен мағыналары арқылы аңғарылады. Бізді қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстар мен және олардың алуан түрлі белгілері мен адам баласы өзінің қоғамдық өмірімен тәжірибиесінде еңбек процесінде танысады. Оларды ұғынып білуге мүмкіндік алады.

Сонымен , сөздің лексикалық мағынасы дегеніміз дыбыстық комплекстік ақиқат өмірдегі құбылыстардың бірімен белгілі бір тілде сөйлеуші коллектив арқылы белгіленген байланысы болып саналады. Дыбыстардың тіркесі белгілі бір затқа немесе құбылысқа атау ретінде бекітіледі. Сөздің дыбысталу табиғаты және онымен белгіленіп отырған заттың арасында табжылмастай тікелей байланысы болады. Ол байланысты сөздің мағыналық жағы мен дыбыстық жағының арасындағы қалыптасқан қатынас, тарихи байланыс деп түсіну дұрыс болмақ .

Зат немесе құбылыс тілде сөзбен аталғанда , өз бойында бар я өзіне қатысты айрықша бір белгісі бойынша аталады. В.И. Ленин Л. Фейербахтың кітабынан мына бір жолдарды жазып алып, оның тұсына , жақсы айтылған деп белгі қояды.

«Сезім арқылы қабылдау затты береді, ал ақыл ой оған ат береді. Сезімдік арқылы қабылдауда жоқ нәрсе ақыл ойда да жоқ, бірақ сезімдік қабылдауда шын бар нәрсе ақыл ойда номиналдық түрде , аты жағынан ғана болады. Ақыл ой жоғары тұрған нәрсе әлемнің әміршісі, бірақ шындық жағынан емес, аты жағынан ғана. Ал аты дегеніміз не? Ерекше белгі көзге түсетін бір белгі, заттың өзімнің жан-жақты білуім үшін затты сипаттайтын бұл белгіні мен заттың өкілі етемін .

Ұғымның дара сөзбен ғана емес сонымен бірге бірнеше сөз тіркесімен белгіленуі мүмкін. Сөздің мағынасына оның белгілі бір лексика граматикалық мағынасынан нақтылы түрде көрінеді. Сөздің лексикалық мағынасы сол сөздің граматикалық мағыналарымен байланыста өмір сүреді.Сөздің тілдік табиғатын түсіну үшін оған тән және оны тілдегі басқа единицалардан ажырататын белгілерді білу қажет. Ол белгілер мыналар:

Сөз белгілі бір дыбыстық құрылымның бірлігінен тұрады.Сөздің дыбыстық құрылымының бірлігі тілдің фонетикалық заңдарына орайласып жасалады.

Сөздің дыбысталудан басқа тағыда бар : ол- мағына. Сөз дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұрады.

Белгілі бір тілдегі сөз сол тілдің грамматикалық заңдары бойынша тұлғаланадыда өзіне тән формаларының бірінде көріне алады. Сөз грамматикалық жағынан біртұтас тұлғаланған единица. Сөз біртұтас тұлғалану қасиеті жағынан еркін сөз тіркесінен де тұрақты сөз тіркесінен де орнатылады.[4, 86]

Сөз құрылымдық тұйықтылығымен , яғни өзінің құрамына басқа бір сөзді ендірмеу қасиетімен сипатталады. Бір тұтас сөздің ішіне оның мағыналық бөлшектерінің аралығына, әдетте , басқа бір сөз ене алмайды. Ал сөз тіркесінің сыңарларының аралығына басқа бір сөздің енуі әбден ықтимал. Мысал, ауыл – ауылға бару, ауылға дейін бару тағы басқа.

Сөздің морфема мен еркін сөз тіркесінен және сөйлемнен тағы бір айырмашылығы : сөз қалайда болсын, белгілі бір сөз тобына қатысты болады, соған тіленеді. Мысал: мен , сен , ол,өзі – есімдіктер , адам , құс, таспақа- зат есімдер , ақ , қара , қызыл- сын есімдер, жүр, оқы, көр- етістіктер, кеше , зорға, лезде – үстеу, кейін , таман, соң - септеулер. Сонымен, сөздің белгілі бір лексика грамматикалық топқа тіленуі оның басты белгілерінің бірі болвп саналады.

Сөз сөйлеу кезінде жасалмайды, даяр тұрған тұтас единица ретінде жұмсалады. Ол даяр түрінде сөз тіркесінің немесе сөйлемнің құрамына қолданылады. Еркін сөз тіркесі мен сөйлем сөйлеу кезінде құрастырылса, сөз өзінен күрделі единицалар – сөз тіркесі мен сөйлемнің құрамына бұрыннан бар даяр қалпына енеді. Сөз сөйлеу кезінде құрастырылмай , даяр күйінде жұмсалу қасиеті жағынан фразеологиялық оралымдар мен ұқсас, бірақ, фразеологиялық оралымдар сөзден басқаша өзіндік ерекшеліктері бар құбылыс.

Басқа түркі тілдері тәрізді, қазақ тіліндеде күрделі сөздерді компоненттердің бір бірімен байланысу тәсілі тұрғысынан әдетте екіге бөлінеді. Құрамындағы сыңарлары сабақтаса байланысып құрылғандарын біріккен сөздерге , ал салаласа байланысып құрылғандарын қос сөзге жатқызады . Күрделі сөздерді осылай жүйелеу дәстүрге айналып кеткені мен, тіл мамандарының бұл турасындағы пікірлері бір жерден шығады деуге болмайды. Тегінде біріккен сөз болмаса , қос сөздердің таза лексикалық тұлға болуы болмауы жайында әртүрлі пікірлер бар. Мәселен, қайталама қос сөз турасында Н.К. Дмитриев « Башқұрт тілінің грамматикасы» деген еңбегінде : Екі сөзді қосарлау негізінде пайда болған лексикалық комплекс жинақтау, жалпылама , қайталау, экспрессивтік мағына білдіреді дегенді айтады. [2, 45]

Ал қазақ тілі мамандарының пікірлеріне келсек, мәселен, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев « Қазіргі қазақ тілі» атты еңбектерінде : « Қалыптаған тиянақты фразеологиялық топқа жататын сөздердің бір саласы – қос сөздерде болады»

десе,ал , профессор Ысқақов болса, - қос сөздерді қайталап қолданудан ... лексикалық түсінігі өзгермейді, демек, жаңа сөз тумайды, тек грамматикаланады» дейді. Профессор Аханов « Грамматика теориясының негіздері» деген еңбегінде қос сөздердің үстеме буынды түрлерінен басқаларын күрделі сөз деп қарайды. [6, 56]

Сонымен , жоғарыда келтірілген пікірлерден қос сөздердің лексикалық тұлға болу болмауы әлі де шешімін толық таба алмаған мәселенің бірі болмақ.

Компоненттері салаласу тәсілі бойынша құралатын қос сөздер тобы күрделі сөздердің ішінде ерекше орын алады. Олардың ерекшелігі тек құралу тәсілдерінде ғана емес, дыбыстық және морфологиялық нұсқаларында да семантикалық мағыналармен грамматикалық қызметтерінде де үнемі көрініп отырады. Осыған сәйкес қос сөздердің жалпы қолданылу шеңбері мен өрісінен байқауға болады. Мысалы, қос сөздер көркем әдебиет пен ауызекі тіл үлгілерінің бәрәнде де қолданылатын сияқты қосарлай арқылы сөз формаларын жасау тәсілі тіліміздегі негізгі сөз таптарының бәрін де қамтиды.

Қос сөздердің құрамдарындағы компоненттер я бір сөздің өзінің ешқандай өзгерізсіз қайталанылуынан, я оның бір сыңарының не бір буынының , не бір дыбысының өзгеріліп, жамалуынан құрамды немесе мифологиялық жағынан бір тектеся синоним, я антоним сөздерін салаласып құралады. Негізгі осы ерекшеліктеріне қарай, қос сөздердің компоненттері семантикалық жағынан я бірдей, я пара- пар болады да синтаксистік жағынан я ұқсас, я тепе –тең болып отырады. Бірақ қос сөздердің компоненттері дыбыстық жағынан үнемі пара-пар я тең бола біреуі шарт емес.

Сөздерді қайталау және қосарлау тәсілі өзінше ерекшелігі мол құнарлы жүйе. Бұл жүие бойынша сөзді қайталанудан я қосарлаудан белгілі мағыналар туады.

Қос сөздер орыс тілінде де бар, бірақ олар сирек қолданылып тілден біздің тіліміздегідей кең орын алмайды: так-так , тук-тук т.б.

Қос сөздердің бір бірімен қосарлануы я бір сөздің қайталануы арқылы жасалып біртұтас лексикалық мағына беретін сөздерді қос сөздер дейді. Мысалы : жөн- жоба , ойын-күлкі, асықпай-саспай.

Жалпы түсіну , талдау мәселелерін жеңілдеті үшін қос сөздерді ең әуелі қайталама қос сөздер және қосарлама қос сөздер деген үлкен екі салаға бөліп алған дұрыс.

Қайталама қос сөздер бір сөздің қайталануы арқылы жасалады: ойдым-ойдым , жалп-жалп , бетпе – бет т.б.

Қайталама қос сөздер компоненттерінің ерекшеліктеріне сәйкес, демек қалыптасқан сыртқы дыбыстық және морфологиялық формаларының өзгешеліктеріне қарай төрт болады:

Қосымшасыз түбірдің қайталануынан құралатын қос сөздер.

Қосымшалы түбірдің қайталануынан құралатын қос сөздер.

Түбірдің бір дыбысының өзгеруі арқылы құралатын қос сөздер.

Түбір ықшамдалып құралатын қос сөздер.

1) Ешқандай да қосымшалар жалғанбай ақ, бір түбір екі рет қайталау арқылы жасалатын қос сөздерге : жол- жол , биік – биік, әрең- әрең , қарқ- қарқ сияқты формалар жатады. Бұл қос сөздер әуелгі түбір бұл тұлғада тұрса, сол тұлғада тұрып жай қайталану арқылы жасалады. Осы себептен бұл топты жай- жай ( қайталама) қос сөз деп атауға болады.Мысалы: Лампа алған жұмысшылар бригада – бригада болып кеңесіп отыр. [5, 118] Бұл сөйлемдердегі бригада – бригада ,үиір-үиір, қара-қара деген қос сөздердің бірде біреуі бостапқы түбірден мағына жағынан өзгеше болып түсінерліктей жаңа лексикалық мағына білдірмейді. Бірақ бұл қосарланған сөздердің әрқайсысының семантикасына саралау, топтау мағынасы жамалып, стилистикалық қызметіне өзгеріс енген. Мысалы , бес қара қой деген тіркесті бес қора-қора қой деп айтуға болмайды.

2 . Қосымшасы түбірдің қайталануы арқылы жасалатын қос сөздер тобына түбірге жұрнақтарда, жалғаулар да жалғанып қосарланатын сөздер жатады. Бұл қос сөздерде де бір сөз екі рет қайталанады, бірақ қайталанатын сөздердің я біреуіне я екеуіне де бірден қосымшаларда жалғанады. Мысалы: Адам көре-көре көсем болады, сөйлей сөйлей шешен болады. Жүректен қызу –қызба кете қалса , өзге тәннен еш қызық іс табылмас (Абай). Ол кеше сол хабарды естіген соң, ел елдің баст -басты адамдарына кісі шаптырып жіберді. ( Әуезов). Бұл мысалдардағы көре- көре-, сөилей- сөилей, басты-басты деген қос сөздерде қайталанған түбірдің екеуіне де бір түрлі жұрнақ ( -е,-й,- ты) қосылса , қызу –қызба деген қос сөздерде қайталанған түбірдің екеуіне екі түрлі ( -у,-ба) жұрнақ жалғанып тұр. Ал ел- ел дегенде тек соңғы сыңарына ғана жалғау(- дің) жалғанып тұр.

Қайталанатын түбірге қосылатын қосымшалардың формаларына қарай , бұл топ мынандай салаларға жіктеледі.

А) Екі компонентіне де қосымша қосылатын қос сөздер іштей екеуіне де бір түрлі жалғау жалғанатын болып екі топқа бөлінеді. Мысалы: 1) үйдей- үйдей, таудай- таудай, айта- айта тағы басқа.

Б) жылда – жылда, күнде- күнде, оннан- оннан, екіден- екіден тағы басқа.

ә) Қосымша екі компонентіне де қосылатын қос сөздер іштей екі сыңары екі түрлі жұрнақты ( орынды –орынсыз, көрікті – көріксіз) , бір сыңары жұрнақты , бір сыңары жалғаулы ( үйді – үйге , қолды- қолына) немесе әр сыңары әр түрлі , жалғайлы ( бостан – босқа, өзінен - өзі, өзімен - өзі )бола береді.

3) Бір сыңарының дыбысы өзгеріп ( трансформаланып ) құралатын қос сөздерге ат – мат, кісі-місі, қағаз- мағаз, көже- мөже, шай- пай, қалт – құлт, сарт – сұрт сияқты формалар жатады. Тарихи жағынан алғанда , бұл топ та түбірдің бастпқы кездегі жай қайталануынан шыққан, олардың екінші компоненттері бірінші сыңарларының ритмикалық жаңғырығы ретінде жұмсалатын болып қалыптасқан. Бұл қос сөздерден де жаңа лексикалық мағына тумайды, олардың екінші сыңарлары бірінші компоненттерге қосымша ренк қана жамайды. Бірақ жамалатын сол мағыналық реңк бұл топтағы қос сөздердің бәрінде біркелкі болмайды. Олардың сыртқы дыбыстық өзгерісінің ерекшеліктеріне қарай , семантикалық айырмашылықтары болады. Мысалы, кісі- місі, нан – пан, сүт- мүт тәрізді қос сөздерден қомсыну , кеміту тәрізді мағына аңғартылса , сарт- сұрт , жалт- жұлт дегендердің семантикалары олардан мүлдем басқа.[8]

Дегенімен, бұл қос сөздердің синтаксистік және стилистикалық қызметтерінде іштей ұқсастық жоқ та, жалпы қасиеттері де бірыңғай.

Бұл қос сөздердің әдетте екінші сыңарлары өзгереді. Бірақ өзгеріс сол екінші сыңардан бірде дауыссыз дыбысында, бірде дыбысты дыбысында болып отырады. Мысалы, сүт – мүт, қой- мой, сиыр- миыр, шай- пай дегендерді қайталанатын сыңардың бірінші дауыссыз дыбысы өзгерсе , арс- ұрс, тарс- тұрс, жалт – жұлт дегендерде қайталанатын компоненттердің дауысты дыбысы өзгерген. Ал бұл өзгерістердің заңдылықтары мынындай: а) Егер сөздің бірінші дыбысы дауыссыз болса , ол дыбыс қайталанғанда көбінесе м ( тас – мас, қол- мол, көз- мөз, тіс –міс,қазы – мазы) , әредік с ( кемпір – семпір, мәре- сәре) , немесе п ( шай- пай, нан – пан) дыбыстарына ауысады.

ә) Егер сөздің бірінші дыбысы дауысты болса, қайталанатын сыңарға сол дауысты дыбыстан бұрын дауыссыз «м » дыбысы қосылады. Мысалы, ат – мат, ет – мет , от – мот, іс –міс, ұн – мұн тағы басқа.

б) Егер қайталанатын бірінші түбірде ( еліктеуіш сөзде) ашық дауысты дыбыс болса, қайталанатын екінші жаңғырық сөзде ол дыбыс еріндік қылсаң дауысты дыбысқа ауысады. Мысалы: арс – ұрс , даң – дұң , шаң – шұң , тақ – тұқ , шақыр – шұқыр тағы басқа . Бір сыңары ықшамдалып қайталанатын қос сөздерге ап – ащы , еп – ескі, бүп- бүтін,қап – қара , теп – тегіс сияқтылар жатады. Қос сөздердің бұл түрлері үстеме буынды қос сөздер деп те аталады. Бұл сөздердің үстеме ( я күшейтпе) буындары тиісті сын есімнің әуелгі толық компонентінің әрі ықшамдалып , әрі соңына «п» дыбысының жамап алынуы, бір тұйық я бітеу буынға айналуынан пайда болған. Бұл күшейтпе буын сын есімнің негізіне мынандай екі түрлі жолмен үстелетін болып қалыптасқан .

а) Егер қайталанатын негіздің бірінші буыны ашық болса, ( ал буынның жалаң я күрделі болуы шарт емес), оның алғашқы ашық буынына қатаң еркіндік «п» дыбысы қосылып, үстеме буын я бітеу , я тұйық буынға айналады. Мысалы: таза – тап – таза , күрең – күп – күрең, қара – қап – қара , аласа – ап- аласа, ұзын – ұп – ұзын тағы басқа.

ә) Егер қайталанатын негіздің бірінші буыны жабық, я бітеу болса, сол алғашқы бітеу буынның соңғы дауыссыз дыбысы түсіп қалады да , оның орнына қатаң «п» дыбысы жалғанып, үстеме буын жоғарыдағыша я тұйық, я бітеу буынға айналады. Мысалы: кең –кеп-кең, сұр – сұп –сұр , жақсы – жап – жақсы;

Қайталама қос сөздер тіліміздегі негізгі грамматикалық сөз таптарының бәрінен де жасалады, қайталанатын сөз қай сөз табына тән болса, туған қайталама сөз де сол сөз табына қатысты болады. Мысалы, шелек- шелек, тау-тау, жылға – жылға, ұя – ұя, жақсы – жақсы, үлкен –үлкен, бір – бір, кім – кім, жеті – жеті , қай – қай , қалай – қалай, ( есімдіктер), кел де кел, айт та айт , келейік те келейік, бара –бара ,оқып –оқып, (етістіктер) моһ-моһ, көс – көс, сорап- сорап, ой- ой ( одағайлар) тағы басқа.

Қосарлама қос сөздер лексикалық мағынасы басқа – басқа екі түрлі сөздерден құралады. Мысалы: ата-ана, үлкен- кіші, ертелі- кешті, бес –алты,ісіп –кеуіп, сүріне –жығыла, әні –міні , әрі – бері, алды – арты тағы басқа.

Қосарлама қос сөздер мағына жағынан ыңғайлас, морфологиялық жағынан тектес, синтаксистік жағынан теңдес сөздерден құралады. Мысалы, әке –шеше, үлкен- кіші, ертелі- кешті, бес –алты,ісіп –кеуіп, сүріне –жығыла, әні –міні , әрі – бері, алды – арты , алты жеті, туған өскен, тәрізді сөздерді алсақ, олардың әрқайсысының компоненттері , біріншіден, мағына жағынан бір біріне орай, өз ара бір бірімен жақын , ыңғайлас сөздер болса, екіншіден, олар морфологиялық төркіні жағынан да бір тектес , демек, белгілі бір ғана сөз тобына тән, әрі формалары біркелкі сөздер , үшіншіден, осындағы әрбір қос сөздің компоненттері синтаксистік қызметтері жақтарынан бәріне бірі әрі бағынбай , әрі бірінен бірі тәуелсіз болып салаласа құрылған күрделі сөздің бірі мен бір тең , табиғи бөлшектері есебіне қызмет етеді. Бұл аталған үш түрлі ерекшелік қосарлама сөздердің күрделі сөз болып жасалуына негізгі таяныш болумен қатар, олардың өзге күрделі сөздерден ажырауына да негізгі белгі есебінде қызмет етеді. [9]

Компоненттері морфологиялық жағынан бір тектес , синтаксистік жағынан өз ара тең болғандықтан, қосарлама қос сөздің мағынасы құрамындағы екі компоненттің де мағынасын бірдей қамтидыда , жалпылау, тапшылау, жинақтау, болжалдау, мөлшерлеу тәрізді ұғымдарды білдіреді. Осылай болуы заңды да нәрсе сияқты . Өйткені екі компонентті де бірдей белгілі бір сөз табына ғана тән әрі тектес , әрі тұлғалас сөздер болғандықтан , қосарлама қос сөздің мағыналық құрылымында я жалпылау, я жинақтау , я топшылау қасиеті болмасқа ешбір лайығы жоқ. Бұл қағиданың дұрыстығын мынандай мысалдардан анық аңғаруға болады. Мысалы: зәре –құт, дос – жар, шам –шырақ,үлгі - өнеге, бәле – жала, мінез – құлық, етек- жең тәрізді күрделі ( қосарланған) зат есімдердің қай қайсының мағыналық құрамын алсақ та, олар құрамындағы жеке дара зат есімдерінің мағыналарын түгел қамтып, жалпылау, жинақтау ұғымдарын білдіреді. Ал жеті-сегіз, үш – төрт , қырық – елу, сексен-тоқсан сияқты қосарланған күрделі сан есімдерден болжамдау, мөлшерлеу ұғымдары түсінілмеді.

Қосарлама қос сөздің екі сыңары екі түрлі сөздің бір бірімен қосарлануы арқылы жасалады. Қосарлама қос сөздер мағынасы жақын сөздерден жасалады: туған – туысқан, сый – құрмет, бес – алты, ас – су тағы басқа.

Қосарлама қос сөздердің құрамдарындағы компоненттер мағына жағынан өзара ыңғайлас болатыны сияқты , олар дыбыс ,буын және реті жақтарынан да үйлес, үндес болып құралады.

Екі түбірден қосарланып жасалған қос сөзді қосарлама қос сөз дейді. Әдетте мағыналары бір біріне жақын синоним сөздер немесе мағыналары бір біріне қарама – қайшы келетін антоним сөздер қосарланады . Мысалы, аяқ – табақ, құрт – құмырсқа, құрбы – құрдас, әке – шеше тағы басқа. Бұнда аяқта , табақ та ыдыстар , құрт та, құмырсқа да жәндіктер , құрбы да құрдас та замандастар , әке де, шеше де ата аналар да. Ал кәрі – жас, үлкен – кіші , қысы жазы деген қос сөздердің бірінші сыңары екіншісінің мағынасына қарама қайшы келіп отыр . Осы қасиеттері жағынан қосарлама қос сөздер сөйлемнің бірыңғай мүшелеріне ұқсас, сөйлемнің бірыңғай мүшелеріне ұқсас , жақын болып келеді. Олардың сыңарлары тұлғалас болып отырады. Бұндай қос сөздерді кейде арасына жалғаулық шылауларды келтіріп , бірыңғай мүше етіп қолдануға болады. Мысалы: кәрі –жас түгел жиналды – кәрі мен жас түгел жиналды, айқай –шу тиылды- айқай да , шу да тыйылды тағы басқа.

Қосарлама қос сөздердің құрамы мынандай болады.

Мағынасы бір біріне жақын (синоним) я қарама –қайшы ( антоним) сөздер қосарланады. Мысалы: аға –іні, үлкен – кіші, алыс – жақын, қысы – жазы.

Бір мағыналы ( сыңары) екінші сыңары мағынасыз сөздер қосарланады. Мысалы: бала –шаға, жүн –жұрқа, көйлек-көншек.Қазіргі кезде мағынасыз делінетін сыңарының ерте кезде мағынасы болған , тек кеін ұмытылып қалған. Ондай сөздердің көпшілігі көне сөз немесе басқа тілден енген сөз болып есептелінеді. Мысалы: бала сөзі , кішкентай деген ұғымды білдірген.

Екі сыңары да мағынасыз сөздер қосарланады. Мысалы: ығы – жығы, оқта – текте. Бұл сияқты сөздер қазіргі кезде ешбір мағына білдірмесе де бұрынғы кезде мағынасы болған. Мысалы: ығы сөзі де , жағы сөзіде көне түркі тілінде жиын деген мағынаны , оқта да , текте де кейде деген мағынаны білдірген. Кейінгі кезде ғана қалыптаса бастаған бір топ қосарланған сөздер бар. Олардың сыңарлары кейде бір тұлғада , кейде әр тұлғада бола береді. Мысалы: үгіт – насихат бөлімі, оқу – ағарту саласы, саяси –экономикалық жағдай, қоғамдық – саяси әдебиет тағы басқа. [15, 49]

Қос сөздердің қайталама түрді де , қосарлама түріде әрқашан дефис арқылы жазылады. Қосымша сөйлем ішінде негізінен қос сөздің екінші сыңарына жалғанады. Мысалы: барар – бармасымды , құртқа біледі деген сөйлемде 1 жақ тәуелділік жалғауы (-ым) мен табыс септік жалғауы (-ды) қос сөздің екінші сыңарына да ортақ : барарым-ды.

Күрделі сөздер құрамы екі сөзбен шектелмей, одан артық сөзден де бола беретіні белгілі. Ал қос сөздер құрамы екіден аса қоймайды. Күрделі сөздер компоненттері арасында басқа сөзді сыналап қою мүмкін болмаса , көпшілік қос сөздер сыңарлары арасына үшінші бір сөзді қоюға болады. Мысалы: төсек –орын ( төсек те орын) ; жақсы – жаман ( жақсы да жаман) ; сөйлей – сөйлей ( сөйлей де сөйлей) ; сарт – сұрт ( сарт та сұрт) тағы басқа.

Бұдан кейін көпшілік күрделі сөздерден сөз тудырушы жұрнақтар арқылы басқа бір сөз тудыруға болады.Мысалы: биыл- биылғы, қоян – қоянша, ән сал - ән салғыш, аққу- аққудай тағы басқа. Қос сөз бойында ондай қасиет байқалмапты.

Күрделі сөздердің арғы тегі негізінен , сөз тіркесі, неткен саяқ болмаса , копшілік күрделі сөздерге негіз болған сөз тіркесін тауып, оны түсіндіруге болады, ал қос сөздер олай етуге келмейді. Өйткені, ол сөз тіркесінен ажырмаған. Оған: тарс – тұрс,ет- мет, шай –пай, у-шу, емін – еркін, тері – терсек тәрізді мысалдар дәлел бола алды.

Морфологиялық сипаты, яғни морфемалық құрамы жағынан қос сөз сыңарлары аса күрделі болады, мәселен, қайталама қос сөздердің жалаң түбірлердің жай қайталануынан да қосымшалы сөздің қайталануынан да бола береді. Қосарлама қос сөздердің компоненттеріне келсек, , олар да, біріншіден, сөздердің қосымшасыз қосарлануынан ( төсек –орын, тері – терсек) , үшіншіден , күрделі сөз бен жалаң сөздердің қосарлануынан ( бүгін – ертең, ағайын – туған) жасалады. Демек, күрделі сөз компоненттері морфологиялық құрамы жағынан жинақы , бір ізділеу болып келсе, қос сөздердікі бытыраңқы , ала –құла болып келеді. Фонетикалық жақтан қос сөздердің компоненттері буын, дыбыс жақтарынан үйлесіп, ыңғайласып, ұйқасып отырады. Солпы тәрізді сөздердің компоненттері екі; мең-зең; у-шу;тәріздікі бір буыннан тұрады. Абысын – ажын дегенде екі компоненті де бірыңғай дауысты «а» фонемасынан басталса, жүн – жұрқа дегенде бірыңғай дауыссыз «ж» фонемасынан басталып тұр. Қос сөздер ішінде бұл сияқты ассонанс , аллитерация құбылыстары жиі ұшырайды. Ал күрделі сөзде бұл кездеспейді. [10, 11]

Қос сөз құрамындағы сөздердің сөз табына қатынасына келсек, оның құрамында күрделі сөздердей емес, сөз таптары түгелдей кездеседі. Мысалы: зат есім де ( жүген- құрық, жер –су) , сын есім де ( улкен –кіші, ащы – тұщы), сан есім де( бір –екі, он – онбес) есімдік те (қай –қайсысы, кімде –кім) , етістік те ( жатып – тұрып, келді –кетті) , үстеу сөз де ( ерте –кеш, әрі – бері) , еліктеу сөз де ( шатыр – шұтыр, маң – маң ), әр тарап сөз де ( бар – жоқ) шылау сөз қатысы да ( көзбе –көз ), одағай сөзі де ( шөре –шөре ) кездеседі. Ал күрделі сөздің құрамында , мәселен, көмекші сөз болмайды.

Қос сөздер ішінде зат есім құрамына кіретіндерге : қап –қап, мая-мая, қарын –қарын, шай –пай, ұры – қары , қауіп – қатер, құрал – сайман, сый – сипат, дау – шар тәрізді сөздер жатады.

Сын есім құрамына енетіндерге : ұсақ – түйек, ескі – құсқы, арық – тұрақ, жаман – жәутік, ашық – жарқын , келімді –кетімді, жалаңаш – жалпы, үп – үлкен, биік – биік, ойқы – шойқы тәрізді қос сөздер жатады.

Қорытынды: қос сөз мәселесі зерттелмеді дей алмаймыз; ол турасында құнды пікірлер , тұжырымдар да аз емес, соған қармастан , оны лексикалық тұрғыдан егжей – тегжейлі зерттеп, тілдің әр саласына жататын жақтарын ашып алмай , оны бір ғана құбылыс деп қарау дұрыс болмайды.

Сөз затында , белгілі бір ұғым , оған орайлас мағына білдіріп, соған дербес атау болады. Қой аузынан шөп алмас тәрізді тұрақты тіркес тұлғалары да белгілі бір ұғым білдіреді, бірақ ол кәдімгі сөздердей емес, айтайын дегенін тура емес, бейнелеу жолымен білдіретін амал болады. Ал кәрі жілік, төс қалта сияқты лексикаланған тіркеске келсек, бұлар да жілік , қалта деген сөздерден мүлде басқаша бір ұғым , мағына , соған берілген дара атау емес, жалпылама ұғымы бар, сөзді тегі , қызметі , туыстық қатынасы , материалы тағы сол сияқты жақтарын қоса қабат қамтитын күрделі атау болмақ , ал қос сөздерден мәселен, мәндес , ұштас, қайшы мәндес тәрізділерді жинақтап, жалпылап, жеткізудің құралы болады. Тілге құбылыс материалы ретте қызмет ету үстінде бұлардың басы осылайша қосылғанмен затында бұлар бір емес, әр басқа тілдік құбылыстарға жатпақ. [11, 110]

Бұдан шығатын қорытынды – тілде атаулық қызмет атқарып лексикалық мүддені өтейтін құрылысы күрделінің барлығы бірдей сөз бола бермейді екен.

Қазақ тіліндегі түбір сөздер жасалу тәсілдеріне және құрамына қарай бес түрге бөлінеді:

1. 
   Негізгі түбір сөздер.
   
2. 
   Қосымшалы түбірлі сөздер. (Сөз тудырушы жұрнақ жалғану арқылы жасалған түбір сөздерді қосымшалы түбір сөз деп атаса да болады).
   
3. 
   Біріккен түбір сөздер.
   
4. 
   Тіркесті түбір сөздер.
   
5. 
   Қос түбір сөздер.
   

Қосымшалы түбір сөздер қазақ тілі грамматикасында туынды түбір деп те аталып жүр. Дұрысында, негізгі түбірден басқаларының барлығы да туынды түбірлер. Қолданылып жүрген қазақ тілі оқулықтарында қосымшалы түбір (туынды түбір) жұрнақтар арқылы негізгі түбірлерден өрбіген сөздер делінген немесе негізгі түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған сөз туынды түбір деп аталған. Бұл анықтамалар қосымшалы түбір туралы ұғымды толық бере алмайтын сияқты. Себебі тілімізде көргенсіз, білместік, белбеулік т.б. сияқты көптеген қосымшалы түбір сөздер бар немесе туынды түбірлер бар. Бұлардың негізгі түбірден емес, біріккен түбірден, қысқарған сөздерден тіпті кейбір грамматикалық формалардан да (есімше, тұйық етістік) жасалатынын аңғарамыз.

Қазақ тіліндегі қосымшалы түбірлер негізгі түбірлерден (білім), қосымшалы түбірден (білім-сіз), біріккен түбірден (белбеулік), есімше формаларынан (көрінеді), тұйық етістіктен (оқулық, байлаулы). Қосымшалы түбір сөздерде сөзжасамдық қызметті ең соңғы сөзжасамдық қосымша атқарады. Олардың құрамында бірнеше сөзжасамдық жұрнақтар болуы мүмкін.

Біріккен түбір сөздер де, қосымшалы түбір сөздер сияқты, жаңа ұғымды атау қажеттілігінен туған. Біріккен түбір екі сөзден, кейде үш сөзден бірігіп, бір лексикалық мағынаға ие болып қалыптасқан біртұтас сөз.

Қазақ тіліндегі біріккен түбір сөздер де қазақ халқының қоғамдық өмірі мен бірге туып, біте қайнасып келе жатқан тілдік құбылыс.

Оттегі, шекара, орынбасар, баспасөз т.б. сияқты көптеген біріккен түбір сөздер жаңа қоғамдық өмірде жаңа ұғымды атау қажеттілігінен пайда болса, білезік, қарақат ағайын сияқты біріккен түбірлердің құрамындағы компоненттерінің ара жігі кірігіп, тұтасып кеткен.

Біріккен сөздің мұндай түрін тіл білімінде кіріккен сөздер деп атайды.

Біріккен түбірлердің соңғылары көне сөздер. Олар көне заманнан бері қолданылу барысында сөз аралығындағы дыбыстарының, үндестік заңы бойынша, түрлі өзгеріске түсіп, ықшамдалу нәтижесінде бүтіндей жаңа тұлғаға айналған. Демек, біріккен түбірлер де, басқа тілдік құбылыстар сияқты эволюциялық жолмен біртіндеп пайда болған туынды сөздер.

Күрделі сөздердің бір ботын құрайды. Біріккен түбір сөздерді құрамындағы жеке сөздердің дыбыстық қалпын сақтау дәрежесіне қарай негізгі екі топқа бөледі [13, 37] Бірінші тобына екі компонентінің де дыбыстық жағы түгелдей немесе жартылай өзгеріп, ара жігі белгізденіп тұтасып кеткен сөздер жатады. Мысалы: білезік, күндіз, сексен, тоқсан, алпыс, ағайын, өмілдірік т.б.

Біріккен сөздің мұндай түрін тіл білімінде кіріккен сөздер деп атайды.

Екінші топқа жататын біріккен сөздердің құрамындағы екі компоненті де қандай сөздер екендігі оның көрініп тұрды, дыбыстық қалпы толық сақталады. Мысалы: айбалта,қаптесер, бозбала, асқазан, күнбатыс т.б. Осы топта жататын біріккен сөздердің кейбіреулерінің бір компонентінің дыбыстары өзгереді. Мысалы: белбеу, қолғап, қыстыгүні, жаздыгүні, күндізгүні т.б.

Біріккен түбірдің құрылымындағы компоненттері өзара тіліміздің сөз тіркестерінің тіркесу жүйесіне сәйкес, солардың негізінде тіркесіп қалыптасқан. Олардың құрамындағы компоненттері, негізінен, екі түбір сөздің ешқандай қосымшасыз қабысу тәсілімен тіркесіп барып біртұтас сөзге айналған күрделі түбір сөзер. Біріккен түбір сөздердің тұлғалық жүйелілігі мынандай топтарға бөлінеді:

1. 
   Біріккен сөздердің екі сыңары да өз мағынасында, бірақ дыбыстың жүйесі өзгерген тобы: биыл, белбеу, жаздыгүні т.б.
   
2. 
   Мұндай сөздер кіріккен сөздер деп аталып жүр.
   
3. 
   Дыбыстық жүйесі өзгермей біріккен сөздер.
   

а) екі сыңары да өз мағынасында болды:

күнбағыс, қарақат, қолтума т.б.;

ә) екінші бір затқа ұқсастығына сәйкес біріккен сөздер: ботатабан, жүйеқарын, итмұрын, тасжарған т.б.:

б) аталатын заттың, жәндіктің бір белгісіне сәйкес біріккен сөздер: сарышұнақ, қосаяқ, қарақұс, аққу т.б.;

в) аталатын заттың қимылына, іс - әрекетіне сәйкес біріккен сөздер: қаптесер, қанішер, жанашыр т.б.;

г) жер, су, адам аттарын білдіретін біріккен сөздер: Ерғали, Ақсу, Көксу, Қаратау т.б.;

д) екі сөзден бірігіп, бір лексикалық бүтін болып қалыптасқан оралымдардан жасалғандар: бесаспап, немқұрайды т.б.[16, 102]

Тіркесті түбір сөздер де, біріккен түбір сөздер сияқты, екі сөздің мағыналық жақтан өзара тұтасып бір лексикалық бүтінге айналуынан туады. Қазіргі қазақ тілінде кешқұрым, ашуда, жамбас, күнбағыс сияқты сөздердің екі сөзден құралғандығы белгілі болып тұрса да, бұлардың дыбыстары күрделі өзгеріске түсіп, бір – бірімен кірігіп тұтасып кеткен. Сондықтан бұлардың жазылуы да ешқандай талас тудырмайды, тұтас бір сөз ретінде бірігіп жазылады. Ал тілімізде ақ – қу, тасбақа, ит – мұрын, ақ – көңіл, күн – бағыс тағы осы сияқты көптеген сөздерді бір лексикалық бүтін күрделі сөз деп танимыз.

Мұндай сөздердің жазылуында ала – құлалық сақталған, біраздары бірге, ал біраздады бөлек жазылып тұр.

Қазақ тілінде сөзжасамның өнімді тәсілдерінің бірі екі сөзден құралған күрделі сөздер. Екі сөзден жасалған күрделі сөздер бірігу арқылы, тіркесу арқылы және қосарлану арқылы жасалады. Бұлардың қайсысы болса да, заттың, құбылыстың, белгінің, қимылдың атауын білдіретін түбір сөздерге жатады да, қазақ тілінің сөздік құрамына енеді. Тіркесті түбірдің құрамындағы сөздердің мағыналары өзара логикалық үйлесімді болады. [13].

Қазіргі қазақ тілі жан – жақты тексеріліп, көптеген ірі жаңалықтарға, үлкен табыстарға жетіп отыр. Сөзжасам саласында, оның ішінде күрделі сөздер өз табиғатына сай зерттеліп, бірқатар мәселелердің басы ашылып, көптеген жаңалықтар қосылды. Күрделі сөздердің теориялық заңдылықтарының терең зерттелуіне лингвистердің қосқан үлестері зор деп айтуға болады.

Қазақ тіліндегі аналитикалық сөзжасамның өнімді тәсілдерінің бірі – сөздерді бір – бірімен тіркестіріп термин жасау. Сөзжасам жүйесінде осы уақытқа дейін сөз болып қозғалмаған мәселенің бірі – мағына жағынан өзара байланысты ұғымдарды атау барысында бір сөздің бірнеше сөзбен ған шектеліп тіркесуі. Бұл мәселе қазақ тіл білімінде аз зерттелген, шешімін толық таппаған мәселе болып табылады. Сөздерді тіркестіру тәсілі арқылы термин жасаудың тіліміздің сөздік қорынан алатын орны ерекше.

термин жасаудың тіліміздің сөздік қорынан алатын орны ерекше.

Сондықтан да ондай термин – тіркестердің тілдік табиғатын айқындап, оған ғылыми тұрғыдан талдау жасаудың маңызы зор.

Белгілі бір ұғым төңірегінде бір сөздің бірнеше сөзбен ғана тіркесуі тілімізде қалыптасқан дәстүр. Олардың тіркесе алу қабілеттілігі олардың ең басты лексикалық қасиетінің бірі болып табылады. Негізгі ұғымға ие ұйытқы сөздің бірнеше сөзбен тіркесіп, мағына жағынан өзара байланысты құрылымдық топтар, яғни атауыш сөздер құрап, негізгі ұғым төңірегінде ғана тіркесіп жұмсалып, тілімізде термин қызметін атқаратындағы белгілі. Жұмысымыздың белгілі. Жұмысымыздың мәселесі ретінде, біз, сөздердің бір – бірімен тіркескен күйінде бір сөз табының құрамына еніп, сөз тіркесінің бір сыңары ретінде жасалудың және морфологиялық тұрғыдан тұтас тұлғаланып, сөйлемде бір мүшенің қызметін атқаратындығын байқадық. Қазақ тіліндегі тіркес тұлғасындағы атаулардың тілдік табиғатын айқындау үшін оның негізгі қасиетін белгілеу және осыған сүйене отырып оған анықтама беру – жұмысымыздың қамтылған, мәселелердің бірі. Жалпы сөзжасамдық тіркестерді талдау барысында олардың кейбір сипаттарын да талдауға мүмкіндік болады.

Олар: мағынадағы тіркестердің құрамы мен қолдану ерекшеліктері; қалыптасу, жасалу жолдары; құрылымдық сипаты; басқа тіркестерге қатысы; мағыналық түрлері жәнеолардың термин ыңғайында жұмсалуы.

Мәтін ішінде тілдік тұлғалар, мысалы күрделі сөздер – КС, еркін сөз тіркестері – ЕСТ, фразеологиялық оралым – ФО, терминдік аталуы тіркестер – АТ деп қысқартылып қолданылады [17, 78-80]

Жалпы тіл білімінде сөз тудыру, сөз жасау жүйесі жеке сала ретінде зерттеліп жүр. Түркологияда бұл мәселе морфология көлемінде беріліп жүргенімен, сөжасамды тіл білімінің жеке дербес саласы ретінде ғылыми тұрғыдан дәлелденді.

Қазақ тіл білімінде тіліміздің сөзжасамы жеке сала ретінде зерттелуі кейінгі кездің жемісі болып табылады.

Жалпы тіл білімінде тіркесті терминдер туралығалым – тілшілерінің пікірлері әр алуан.

Тіркесті терминдердің құрамы мен қолданылуының тұрақтылығымен, мағына тұтастығымен, дайын күйінде қолданылуымен байланысты фразеологизмдермен араластырылып тұр. Бұл пікірді тіл білімінде жақтаушылар да (Л.И.Розензон, А.И.Молотов т.б.) жақтамаушылар да (К.Аханов, А.Байтелиев, Б.Рысбай т.б.) бар. Сондықтан, жұмысымызда термин – тіркестердің басты белгілерін саралай отырып. Олардың фразеологиялық оралымдармен ұқсас жақтары мен айырмашылықтарын көрсетуді мақсат етіп алдық.

Сөзжасам жүйесінде тіркестіру тәсілі арқылы жаңа сөз тудыру тілімізде орныққан тәсілге айналғанымен, олардың өзіндік ерекшеліктері де мол, ерекшеліктер мен заңдылықтарды талдаудың тіл теориясы үшін де, практикасы үшін де маңызы зор.

Тіліміздегі жаңа сөз жасаудың ең өнімді тәсілдерінің бірі – сөздердің бір – бірімен тіркесіп, номинация жасауы. Мұндай тілдік құбылыс тілімзде күрделі сөз (КС) аталып жүр. Күрделі сөз – сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалатын сөздердің бір тобы [14, 31]

Қазақ тілінде, сондай – ақ түркі тілдерінде сөз бұрынырақтан бері арнайы зерттеудің нысаны болып келеді. Күрделі сөз туралы Қ.Жұбанов, Н.Сауранбай, Ә.Ермеков, Г.Жәркешова, А.Ысқақов т.б. ғалымдардың еңбектерінде алғаш рет сөз болса, одан кейінгі ғылыми зерттелулерде күрделі сөз табиғаты арнайы қарастырылды. Күрделі сөз, оның басқа тілдік құбылыстардан ерекшелігі қазақ тіл білімінде К.Аханов, А.Байтелиев, Б.Рысбай, Ж.Шакенов т.б. ғалымдардың еңбектерінде жүйелі түрде зерттелінеді. Бұл салада көптеген ғылыми жұмыстар істелгенімен, күрделі сөздердің тілдік табиғатына түбегейлі зерттеліп біткен жоқ. Осы салада арнайы қарастырылмаған мәселенің бірі ретінде бір сөздің бірнеше сөзбен ғана тектеліп тіркесіп, номинация жасауын зерттеген ғалым Б.Рысбай осы тілдік құбылыстарды «шектеулі тіркестер» деп атайды [17]. Аталған ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, біз тілдік құбылыстардың ішінде әлі де болса табиғаты жете ашылмай жүрген тіркес түріндегі атаулар: асық жілік, ортан жілік, темір жол, ортақ етіс, өзгелік етіс, ашық сот т.б. қарастырдық.

Бұндай тіркескен сөздер тобын орыс тілі білімінде зерттеушілер «сложные слова», «фразеологические выражения», «собственные устойчивые сочетания», «лексически ограниченные словосочетания» деп әр түрлі атайды.

Қазақ тіл білімінде де бұл мәселеге қатысты тіл мамандарының пікірлері де әр түрлі. Олардың бір тобы мұндай тіркескен сөздер тобын күрделі сөз деп таныса [1], екінші бір тобы оларды еркін тіркеске жатқызады. [9].