1. Қазақ тілінің дыбыстық жүйесі. Сөйлеу аппараттары. Дыбыс пен әріп

Бастауыш сыныптардағы шығарма, мазмұндама жұмыстарының көлемі көбіне шағын болады. Солай болғанымен бағдарламада байланыстырып сөйлеуге шығарма мен мазмұндама жазуға арнайы уақыт бөлінген. Балалар оқыған шығармаларын қарапайым талдау жасаумен, анығырақ айтқанда шығарма кейіпкеріне мінездеме беру үшін материал іріктеп алу, олардың іс-әрекеттеріне баға беру, мәтіннен қанатты сөздерді теріп алу сияқты дағдыларды да меңгереді. Оқушылардың айналадағы өмір туралы түсінігі мен ұғымын дұрыс қалыптастыру – оқу сабағының аса маңызды міндеті. Бұл міндет балаларды нактылы заттармен, адам өміріне және табиғат тіршілігіне байланысты фактілермен әр түрлі құбылыстармен үздіксіз және белгілі бір мақсатпен таныстырып отыру арқылы жүзеге асырылады.

Шығарма дегеніміз – белгілі бір тақырып бойынша өз ойын жоспарлы баяндау. Шығармаларды мынадай топтарға жіктеуге болады:

1) оқушылардың оқыған, яғни естіген әңгімелеріне байланысты:

2) саяхатқа шыққаны бойынша;

3) өнер саласына (сурет, кино, т.б.) байланысты.

4) оқушылардың өз іс – әрекетіне (ойын, еңбек, т.б,) байланысты. Оқушылардың оқыған, яки естіген әңгімелеріне байланысты шығарма жұмысы кезінде сөйлемді дұрыс құру дағдысын қалыптастыру үшін оларды үйде немесе сыныпта оқыған шығармалары үлкендерден естіген ертегі, әңгімелері бойынша сөйлетіп үйретудін пайдасы зор.

Шығарманын бұл түрінің білімділік, тәрбиелік мәні зор. Мұндағы ұтымды мәселенің бір ұшы бала өзін қоршаған айналаға сын көзбен қарап, жақсы мен жаманды, еңбекқорлық пен жалқаулықты, кішіпейілділік пен дөрекілікті байқайды. Балаларды сөйлеткенде олардың сөйлемдері қысқа әрі түсінікті, жүйелі құрылуына назар аударып, айтып отырған әңгімелеріне үйренген жаңа сөздерін кірістіре сөйлеуін қадағалап, кейін осы сөздерді шығарма жазғанда да қолдануға болады. Ол үшін жетекші сұрақ қойып отыру керек. Оқушылардың оқыған немесе естіген әңгімелерінің мазмұны бойынша шығарма жаздыруға болады.

Адам мәдениеті деңгейінің, ой өрісінің маңызды көрсеткіштерінің бірі – сөз. Бала түйсігіндегі жекеленген сөздер бірте-бірте байып, күрделеніп, қолданысқа еніп отыруы тиіс. Өйтпеген жағдайда сөздік қоры жұтаң адамның қоғамдық өмірге белсене араласа алмайтыны сияқты, сөздік қоры қалыптаспаған оқушыдан нәтижелі сабақ үлгерімін күту де бекер.

Бастауыш сынып оқушысының тілін дамытудың ұтымды құралы – шығарма. Нақ осы шығарма жазу кезінде ғана оқушы өмірден көргенін оралымды сөзге айналдыруды үйрене алады. Шығарма, бірінші сыныптағы ауызша шағын хабар, әңгімеден бастап оқу-тәрбиелік маңызы мен қатар оқушының тұлғалық қалыптасуына, өмірлік белсенділігін арттыруға септігін тигізер жоспарлы да мағыналы ақыл-ой жұмысына айналуы тиіс. Өйткені ол оқушының ой дербестігін, белсенділігін, іске берілгендігін, текске өз жанынан бірдеңе қосуын қажетсінетін жұмыс. Шикізат даярлау, оны жүйелеу, әңгіменің, шығарманың композициясы мен жоспарын ойластыру, сөз іріктеу, логикалық байланысқа түсіру, сөйлем құрау, емле қатесін тексеру- осының бәрі шығарма жазу кезінде соқпай өтуге болмайтын процестер. Әсіресе, 1-2 сыныптарда өз ойындағысын жазбаша білдіру балаларға біраз қиынға соғады. Осындай қиындықтың салдарынан шығарма, мазмұндама жұмыстары жүргізілмей қалады.

Шығармада тілдік теория ауызекі тәжірибемен ұштасып, оқушы оны сабақтық алуан деп сезінбей өз ойын жазбаша түрде дұрыс бейнелеу құралы ретінде қабылдайды. Ауызша шығарма да, жазбаша шығарма да материал дерегіне, дербестік деңгейіне, әзірлену тәсіліне, жанрына, тіл ерекшелігіне қарай бірнеше түрге жіктеледі. Шығарманы сондай-ақ тақырыбына қарай да топтауға болады. Мәселен, туған жер табиғаты – өзендер, көлдер, ормандар, жануарлар, өсімдіктер, т.б. Еліміздегі адамдар еңбегі – кітапхана, мектеп, дәріхана, дүкен т.б. шығарма арқылы баланың өздігінен қорытынды шығарып, пікір айтуға қабілеті қалыптасады. Бұл жұмыс баланы бақылауға үйретіп, шығармашылық  қиялын дамытады. Шығарма жаздыру үшін белгілі бір мақсатпен іріктелін алынған тақырыптар оқушылардың дүниесін көзкарасын қалыптастырады. Шығарма, мазмұндамадай емес, оқушыға ана тілінде айтайын дегенін еркін баяндауға, сөздік қорын сарқа пайдалануға мүмкіндік береді.

Бастауыш сыныпта шығарманың нағыз қарапайым, оңай түрлері жүргізіледі. Дегенмен оқушыларға шығарма жаздырып үйретуде белгілі бір көзделетін мақсат, оңайдан басталып, бірте-бірте қиындай берушілік, жүйелік болуға тиіс.

Бастауыш сыныптарда жаздырылатын шығарманы, мазмұны мен тақырыбына қарай топтастырып жүйелегенде, негізінен төртке белуге болады.

1. 
   Оқыған, естіген әңгімелер негізінде;
   
2. 
   Табиғат құбылыстарын бақылау негізінде;
   
3. 
   Өмірінде кездесетін оқиғаларға байланысты;
   
4. 
   Өнер саласына байланысты.
   

1. 
   Оқушылар оқыған немесе естіген әңгімелерінің мазмұнын сақтай отырып, өз сөздерімен еркін шығарма жазады.
   
2. 
   Оқушылар оқыған немесе естіген әңгімелерінің үлгісіне еліктеп, өздері ойдан шығарып жазады. Дұрыс ұйымдастырылса бұл жұмыстың екеуінің де пайдасы мол.
   

Баланың шығарманы сәтті жазуы үшін айқын, «тар» нақты тақырып керек. Егер оқушыларға «Күз», «Қыс» секілді ауқымды тақырып берілсе, онда олар мұндай қомақты дүниеге кездескенде абыржып, оны кен түрде қамти алмайды.

«Күз» тақырыбының ауқымдылығы сондай оқушы өрісінің жетпеуі өз алдына, шығарма көлемінің шағындығы-ақ күз табиғатын кеңірек қамтуды көтермейді. Тар тақырып оқушыны өзіндік дербес жұмысқа тиянактылық пен нақтылыққа үйретіп, ол деректерді іріктеп ретімен орналастырып, шығарманы жеңіл жазып шығады.

Оқыған әңгіменің негізінде шығарма жаздыру үшін мұғалімдер бұрын көргендерін, естігендерін еске түсіру мақсатында балалармен қысқаша әңгіме өткізеді. Мысалы, «Ана тілінен» «Жаңбыр» өлеңін оқып, соның негізінде «Жаңбырдың пайдасы» тақырыбына шығарма жаздыру керек болса, балалардың оқыған материалдарына қосымша жаңбыр жөнінде не білетіндерін сұрайды. Егер балалар білетіндерін өздіктерінен айта алмаса:

1. 
   Жаңбыр жауарда аспанды не басады?
   
2. 
   Жаңбыр көп жауғанда, егін қалай өседі? Шөп қалай өседі?
   
3. 
   Жаңбыр көп жауғанда, арықтың суы қайтеді?
   
4. 
   Жаңбырдан кейін шаң – тозаң қайтеді? – деген сияқты сұрақтар қойып, әңгіме өткізеді. Сұрақ-жауап арқылы әңгімелесіп болған соң, 1-2 оқушы жаңбырдың пайдасын тұтас айтып береді, онда оқушы жаңбырға байланысты өзінің көргенін, білетінін (найзағай жалтылдау, күн күркіреу, дауыл тұру тағы басқа), қиялын, әсерін қысылмай, еркін айтып беруге тиіс. Сонан соң осы айтылған әңгімеден шығарма жазады.
   

1. 
   Аспанды не басты?
   
2. 
   Не жауды?
   
3. 
   Жаңбыр қалай жауды?
   
4. 
   Жаңбырдан кейін шөп, егін қапай өседі?
   
5. 
   Жаңбырдап кейін ауа қандай болады?
   

Тағы бір мысал : «Сұғанақ мысық» әңгімесі бойынша «Менің мысығым» немесе «Менің күшігім» тақырыбына шығарма жаздыртуға болады. Мысық пен күшікті балалардың барлығы жақсы көреді, көпшілігі оларды асырайды. Сондыктан бұл тақырыпқа шығарманы қиналмай жазады. Дегенмен олар өздіктерінен әңгіме құрай алмайды. Сол себепті оларға алдын-ала тапсырма беріп, шығарма жазуға дайындық жүргізген жөн.

Әңгіме оқылғаннан кейін балаларға «сендердің мысықтарың бар ма?» сияқты сұрақ қойылады. Балалардың біреулері «бар» екіншілері «жоқ» деп жауап қайтарады. «Бар» деп жауап берген балалардан өздерінің мысығы жөнінде не білетіндері сұралады. Олар мысықты асырағанымен оның қылығына көңіл аудармағандықтан, әңгіме айтып бере алмауы мүмкін. Сондықтан оларға «Мысықтың түсі қандай? Көзі қандай? Қараңғыда мысықтың көзін көруге бола ма екен? Мысығың тышқан аулай ма? Сен мысығыңмен қалай ойнайсың?» сияқты сұрақтар беріледі де, осыларды байқап келу тапсырылады. Балалар тапсырманы ұмытып кетпеу үшін, мезгіл – мезгіл ойларына түсіріп қояды. Балалардың білетін жұмбақтары, мұғалімнің өзі білетін жұмбақтар, мысык жөнінде қысқа әңгімелер айтылады.

Оқушылардың шығармашылық қабілеттерінің жоғарғы деңгейде жазылған шығармасын ұйымдастыру үшін екі топтағы шарттар орындалуы қажет:

Біріншісі – оқушының толық дамуын қамтамасыз ететін дидактикалық шарттардың орындалуын талап етеді.

Екінші шарты – әдістемелік мазмұндама. Ол оқушылардың грамматикалық, стилистикалық дағдыларды меңгеруін, шығарма тақырыптарын анықтауды және солармен жұмыстар ұйымдастыруды талап етеді.

Шығарма тақырыбы оның мазмұнын анықтайды. Сондықтан да әрбір жаңа тақырып – бұл жаңа мазмұн.

Л.В.Занков өзінің зерттеуінде тақырыптың 2 негізгі тобын анықтайды: өнімсіз және шығармашылық.

Бірінші топтағы тақырыптар бала тәжірибесінен бөлек бір құбылыстың ашылуын көрсетеді немесе белгілі оқу пәні бойынша құрастырылады. Мысалы, «Қоян туралы мен не білемін?» тақырыбында шығарма жазуда қоян туралы бар біліммен жұмысты жазып шыгу өнімсіз деңгейге сәйкес.

Ал осы тақырыпқа ұқсас келетін «Қояндар суда өмір сүре ала ма?» тақырыбындағы жұмыс өзгеше қараулы талап етеді. Себебі тек қоян туралы білетін біліммен, мағлұматпен шектелуге болмайды. Берілген сұрақка жауап беру үшін оқушы тірі табиғат пен өлі табиғатты, табиғаттың байланысын, ортасы мен оның тамақтану қабілетін байланыстыра қарастырады. Бұл жұмыста оқушы қоян туралы бар білетініне сүйене отырып, салыстыру, дәлелдеу, нәтиже шығару сияқты жұмыстарды орындауы тиіс, яғни шығармашылық бағытта жұмыстануы қажет болады.

Аталған жұмыс түрлері бастауыш мектеп оқушыларына ешқандай қиындық келтірмейді. Екінші топтағы, яғни шығармашылық бағыттағы шығармалар, әртүрлі деңгейдегі жұмыстар болуы мүмкін.

Мысалы: Оқушы «Қояндар суда өмір сүре ала ма? Қасқыр мен мысықтың арасындағы қандай ұқсастық, айырмашылық бар?» – деген тақырыпта шығарма жазуда бір оқу пәнінің ішіндегі бөлек тараулардың байланысын ашуға жұмыс жасайды. Сондай-ақ әртүрлі пәндер арасындағы байланысты ашуға көмектеседі. Мысалы: математика пәні мен табиғаттану немесе әдеп, сурет, ән сабақтарының арасындағы материалдарға негізделген болуы мүмкін.

Ал «Тіл адамдарға не үшін қажет?», «Менің айналамдағы орта», «Жақсылық, мырзалылық деген не?» – деген тақырыптардағы шығармалар оқушыдан жоғары дәрежедегі ақыл-ой белсенділігін, яғни бар мағлұмат, деректерін, білімдерін сұрыптай отырып өз тәжірибелеріне, бақылауларына сүйену негізінде баяндауларын талап етеді.

М.Жұмабаев баланың байланыстырып  сөйлеуін жетілдірудің мынадай әдіс-тәсілдерін ұсынады: а) сахналау; ә) сурет  бойынша  әңгіме; б) әңгіменің бір бөлімін  алып тастап айта білу; в) даяр әңгімені өз жанынан толықтыра білу; г) хат жаза білу; ғ) бір белгілі әңгімеге ұқсас екінші әңгімені ойдан шығарып айта білу т.б  [11, 47-48].

Қазақ-әдістемеші ғалымдары  атап көрсеткен әдістерді пайдалану  да балалардың тілін дамытуда құнды  әдістер қатарында есептеледі.

Ғалым С. Рахметова «Қазақ тілін оқытудың әдістемесі» атты еңбегінде оқу барысында кездесетін бейнелі тіркестер, ауыспалы мағынада қолданылатын, стилистикалық реңктегі, дерексіз мағынадағы сөздер түсінуге аса қиын болады  деп санайды. Осы тұста ғалым оларды түсіндірудің тәсілдерін де ортаға салады. Мысалы, дерексіз мағынадағы сөздерді сипаттау жолымен түсіндіруді, сөздердің мағынасын әдеби шығармалардан алынған үлгілер бойынша ашуды ұсынады: балаларға таныс емес затты атайтын сөзге заттың өзін көрсету арқылы, таныс ұғымдарды сипаттайтын таныс емес сөздерге синоним таңдау жолымен түсіндіру керектігін ескертеді. Осы әдістердің қатарына ғалым сөзді құрамына қарай талдау және сөзге логикалық анықтама беру сияқты әдістерді де қосады [13,107].

Ә. Исабаев қазақ тілін  педагогикалық жақтан үйрету әдістеріне: қазақ тілін әдебиет материалдарымен байланыстырып өту, түсініксіз сөздерді үйрету, диалогтық және монологтық сөйлеуді үйрету, ауызша түсіндіру, ауызша мазмұндау және мәнерлеп оқыту әдістерін;

 Қазақ тілін теориялық  жақтан үйрету әдістеріне: әңгіме, хабарлау, тәжірибе, түсіндіру және кітапты пайдалану әдістерін;

Қазақ тілін  теориялық-практикалық  жақтан үйрету әдістеріне: талдау, тілдік материалдың түрін өзгерту, мазмұндау, сөйлем құрау, шығарма, көшіру, диктант  жаздыру әдістерін жатқызды.

Аталған ғалымдардың  анықтаған әдістері бүгінгі күнде  де өз құндылығын жойған жоқ.

Сонымен жоғарыдағы ғалым, әдіскерлердің еңбектеріне сүйене келе, қазақ тілі сабақтарында оқушылардың  ауызша тілін дамытудың мынадай  әдіс-тәсілдерін ұсынуға болады:

1. 
   Көрнекілік әдісі (сурет бойынша әңгіме құрау, сипаттау; сызбаға қатысты сөздерді тауып, әңгіме құрап айту);
   
2. 
   ойын әдісі (ребусты шешіп, шешуіндегі сөзбен әңгіме құрап айту; сөзжұмбаққа тапсырма-сұрақ табу);
   
3. 
   проблемалық әдіс (даяр әңгімені өз жанынан толықтырып айту; бір белгілі әңгімеге ұқсас екінші әңгімені ойдан шығарып айту;  жағдаяттық тапсырмаларды орындау).
   

Ана тілі сабағында қолданылатын көрнекі құрал тақырыпты түсінікті  етумен бірге, оқушылардың ауызша тілін  дамытуға мүмкіндік береді. Көрнекілік әдісін сөздік әдістерден оқшау қарауға болмайды. Себебі кез-келген көрнекі құрал түсіндіріледі, талданады, зерттелген мәселе бойынша негізгі не қосымша хабардың көзі болып табылады. Бұл әдіс – оқу, түсіндіру, жаттықтыру, үйрету, балалардың өзіндік жұмыс тұсында қолданылатын көмекші тәсілдердің бірі. Өйткені, көрнекілік бақылампаздықты, ойлауды дамытады және балалардың бақылағандарын сөзбен дұрыс айтып беруге, одан логикалық қорытындылар шығаруға дағдыландырады.

Ана тілі сабақтарында оқушылардың ауызша тілін дамытуда көрнекілікті қолдану мүмкіндігі орасан мол: айнала қоршаған дүниені бақылау, экскурсияға шығу, сызба, карта, оқушылардың жинаған заттары, құстардың тұлыбы, кинофильмдер, диафильмдер, түрлі оқулықтағы суреттер т.б. арқылы оқушының ауызша  тілін дамытуға болады.

Мәселен, экскурсиядан алған  білімдері мен сезімдерін жоспарлы тілдік тақырыпқа сәйкес қолдану оқушылардың байланыстырып сөйлеуін жетілдіруі сөзсіз.

Ал «Сендердің алдарында  – қаланың картасы. Ауызша мектептен стадионға дейін қалай баратыныңды түсіндір. Құраған әңгімеңді айтып бер» тапсырмасы оқушылар үшін қызықты, ауызша мазмұндап алғаннан кейін өз ойларын ауызша айтып бере алады.

 Ана тілі сабақтарындағы  ауызша сөйлеуге қатысты көрнекіліктің  басты түрі – суреттер. Сурет бойынша жұмыстың кіші жастағы оқушылардың ауызша тілін дамытуда өзіндік пайдасы бар. Бастауыш сынып оқушыларының суретті қызыға қарайтындықтарын және суретпен жұмыста балалардың сөйлемейтіндері болмайтынын ескере отырып, ауызша байланыстырып сөйлеуге үйретуде осы жұмыс түрін де басты назарға алуға болады. Мұғалім көбінесе жеке суреттер немесе сюжетті суреттер пайдаланады.

Ол үшін 2-4 сынып «Ана тілі» оқулықтарында төмендегідей мазмұндағы тапсырмалар орын алған: «Сұрақтар бойынша түлкіні сипаттап бер: Түлкі қандай аң? Түсі қандай? Оның құйрығы қандай болады? Түлкі қандай жерді мекендейді? Ол немен қоректенеді?».

Ойын  әдісі – атадан балаға мұра болып келе жатқан мәдени қазына, балалардың негізгі іс-әрекеттерінің бірі түрі. Бала өмірі ойынға байланысты. Бала ойынсыз өсіп-өркендей алмайды, бұл − өмірдің заңдылығы. Еңбек үстінде адамның көптеген ерекшеліктері дамиды, өмір сүру барысында ол түрлі жолдармен жарыққа шығады. Мысалы: үлкендер өздеріне тән ерекшеліктерін еңбектену барысында көрсетсе, ал мектеп оқушылары сабақ үстінде, ойын үстінде көрсетеді.

Балалар білімді ойын арқылы да ала алады. Сондықтан сабақтағы ойын арқылы білімін шыңдап, ой-өрісін кеңейте алады. Ал ойынның өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік мәні, ерекшеліктері болады.

Ана тілінде дидактикалық ойындардың орны ерекше. Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың сабақтың әр кезеңіндегі орны мен міндетін және мақсатын дәл анықтауға, оны пайдаланудың теориясы мен практикасын мұғалімнің жетік игеруіне, шеберлік танытуына қажетті материалдардың жиынтығын алдын-ала дайындап алуына, оқушыларды сабаққа белсенді қатыстыруға байланысты. Мұғалімдер дидақтикалық ойындарды тек ойнату үшін емес, солар арқылы бастауыш сыныпта өтілетін пәндер бойынша түсінік, ұғым, іскерлік дағдыларын дамытып, қажетті білім, білік, дағдыларды сапалы меңгерту мақсатын көздейді.

Бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуде  сөзжұмбақ, ребустармен жұмыстың алатын орны зор.

«Сөзжұмбақ» – жалпы  танымдық ойындардың ортақ атауы. Сөзжұмбақтың түрлері өте көп. Олар: крассворд, ребус, чайнворд, криптограмма т.б.  Бастауыш сыныпта көбірек құрастыратынымыз – ребус, крассворд. Сөзжұмбақ құрастыру үшін оқушы көп ойланады, ізденеді.  Жасыратын сұрағы нақты, ұғынықты түрде берілуі керек. Сұрақтар бірізді болмай, бірін-бірі қайталамай әр түрлі формада берілуі – сөзжұмбақтың сауатты құрылғандығының белгісі.

Латыншадан аударған Rebus – сөзбен емес, заттардың, құралдардың көмегімен бейнелеу деген ұғымды білдіреді. Ол алғаш рет Францияда ХҮ ғасырда пайда болған. Ол жылма-жыл жаңа жыл қарсаңында адамдар арасында жергілікті өмір тіршілігінен алынған тапқырлық сөздер түрінде айтылған.

1) Ребусты құрастырмастан  бұрын алдын-ала мағыналы да  тәрбиелік мәні зор мақал-мәтелді,  нақылдар, қиын сөздер, немесе әйгілі  адамдардың айтқан лұғатты сөздері  таңдап алынады. Оларды шешу  үшін заттардың суреттерін, бейнелерін, әріптер, сандардың жиынтығы, таңбалар қолданылады: а) ребусты шешу үшін алдымен балалар суреттегі бейнеленген затты, белгілерді дәл атауы керек. ә) ребустағы заттың аты атау тұлғада (септікте) тұруы  керек: аймақ, алап, жәрмеңке т.б.б) Ребуста бейнеленген зат бір екі немесе одан да көп ұғымды беруі мүмкін: терезе-әйнек ұғымын, көйлек – киім ұғымын, емен- ағаш ұғымын т.б.

2) Ребуста сөздің алдына  немесе соңына үтір таңбасын  қою, сол сөздегі алдыңғы және  соңғы әріпті алып тастау қажеттігін  көрсетеді. Жоғарыда айтылғандай, кейбір ребустарда, алынып тасталған үтірлердің орнына әріптер қосылып таңбаланады. Сөз арасында кейбір дыбыстар бейнеленген суреттерде қажетсіз болса, онда сол әріп сызылып немесе шеңбермен қоршалады. Бұл ондай әріптер оқылмайды дегенді білдіреді. Сонымен қатар ребус аударылып салынса, табылған сөз де теріс оқылады.

Мұғалім балаларға осындай  толық мәлімет бергеннен кейін  ғана балаларға ребус құрастыртуға болады. Мұғалім төмендегі ребуста  достық жайлы айтылған нақыл сөздің жұмбақталғанын айтады. Ал, осындай ребусты шешу – оқушыларды логикалық ойлауға үйретеді. 

Крассворд шешкізу –  тек әншейін құрастырылып, тек  ойын ретінде өткізілу үшін жасалмайды. Крассворд – тоқылған сөздерден  құралған жұмбақ. Ол халықаралық термин, ағылшынша cross – қиылысқан және word – сөз деген ұғымды білдіреді. Демек, крассворд - өзара қиылысқан тор көздерді белгілі бір сөздермен толтыру арқылы құрастырылатын жұмбақ-ойын. Ол баланы ойлануға жетектейді. Крассвордты көбінесе сөзжұмбақ деп атайды. Бұл, әрине қате емес. Сөйтсе де жоғарыда айтылған сөзжұмбақтарды шатастырмас үшін крассворд деп нақты атауымен атаған жөн болар еді. 

Ана тілі сабақтарында оқушыларды ауызша тілін дамытудың бір жолы – «пәнді оқытуда эвристикалық тәсіл арқылы оқу материалын оқушының өздігінен түсінуі мен шешуі болып табылады».

Эвристикалық әдістің басты  ерекшеліктері:

1) Оқушының танымдық әрекетіндегі  жоғары белсенділігін арттырады.

2) Білімге деген қызығушылығын  туғызады.

3) Өз бетінше оқу әрекетін  қалыптастырады.

Бастауыш сынып оқушыларында проблемалық жағдаят туғызу олардың ауызша тілін дамытудың негізгі тәсілі болып табылады. Ойға күш түсіретін проблемалық жағдаят оқушының эмоциялық көңіл-күйіне әсер етеді. Әрі таныс, әрі бейтаныс мәселелерді қатар қамтитын проблемалық мәселе оқушы зейінін тез аударумен бірге баланың ынтасын, ерік-жігерін бір бағытқа жұмылдырады. Бұл баланы қиындықты түсініп, одан шығудың жолдарын іздестіруге, табуға итермелейді. Әрбір оқушы тапсырманы өз жолдастарынан бұрын шешуге мүдделі болады. Дұрыс ұйымдастырлған проблемалық оқу нәтижесінде баланың ой операциялары (талдау, салыстыру, жинақтау, қорыту, т.б.), шығармашылық қабілеті қалыптасады, танымдық қызығушылығы дамиды. Мәселен, бағалау кезеңінде «Сынып оқушылары тіл апталығына қызу дайындалуда. Хабарландыру жазуды мұғалім саған тапсырды. Сен хабарландыруды қандай мазмұнда жазасың?» жағдаяттық тапсырманың жүзеге асырылуы, сөзсіз, оқушының ойлануына, алған білімін жазбаша сөйлеуінде қолдануына мүмкіндік жасайды. Мұндай жағдаяттан шығу үшін әрбір оқушы хабарландыру жазуды  төмендегідей үлгіде іске асырады:

                                        «Хабарландыру

Қазанның 10 мен 15 аралығында  2-сыныптықтар арасында тіл апталығы болады. Өтілетін орны – кіші мәжіліс  залы. Уақыты – 15.00

                                                                                                    2 а-сыныбы»

Енді осы әдіс-тәсілдерді бастауыш сынып мұғалімдері қалай пайдаланып жүргенін сабақ үлгілері арқылы сипаттап көрейік.                   

Үлгілі тәжірибесімен  ел алғысына бөленіп жүрген ұлағатты ұстаздардың қатарында Пернекүл Найманбаеваны айтуға болады. Ол – Алматы қаласындағы №12 қазақ орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі, Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі. Пернекүл Найманбаева – теориялық мол білімін әдістемелік, шығармашылық ізденіспен байыта білген, оқыту әдіс-тәсілдерін түрлендіре қолданып, мамандығын жете меңгерген майталман ұстаз.

Ол бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін ауызша тіл дамыту жұмыстарының түрлеріне тоқталады:

1. Балаларға белгілі  тақырыпта (баспасөз бетінен)  әңгіме оқып, оқушыларға басқаша аяқтауға кілт боларлық сюжет ұсыну.

2. Әңгіменің, ертегінің  сюжетін бастап беру, аяқтауды  оқушыға тапсыру.

3. Ұйқас ұсыну арқылы өлең шығару.

4. Белгілі мақал негізінде әңгіме жазу.

5. Мәтін бойынша мақал құрастыру.

6. Табиғат құбылысына байланысты жұмбақтар шығару

7. Берілген мәтіндегі бір бөлікті өзі жазып шығару.

8. Белгілі ақын, жазушы шығармасына еліктеп, өлең, әңгіме жазу.

9. Берілген тірек сөздер арқылы қызықты мәтін құрастыру т.с.с.

Ұлағатты ұстаз мұндай мұндай тапсырма түрлерін  сынып оқушыларының жас ерекшелігіне, психологиялық саралығы, шығармашылық қабілетінің даралығына қарап жүргізетіндігін айтады. Мұндай түрлендіре жүргізілген жұмыс оқушының жүйелі ойлау қабілетін тудырып, шығармашылық ізденіске бейімділігін  молайтатындығы сөзсіз.

Өлең, жұмбақ, мақал, жаңылтпаштар құрастыру да – ауызша байланыстырып сөйлеуге үйретудің бір жолы.