1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 14,62 Mb. Pdf көрінісі
|
Құрышжанов оқулары 2019
матем азайтуға
| Key words:
tulips, spring-loving tulips, phytonyms, tulips. Елбасының мемлекеттің алдына қойып отырған саясатының бірі еліміздің дүниежүзілік аренада алдыңғы қатарлы отыз мемлекеттің қатарына қосылу екені белгілі. Осымен байланысты Н.Ә.Назарбаевтың биылғы оқу жылының басында жарияланған маңызды мақаласы «Ұлы Даланың жеті қыры» деп аталды. Мақаламыздың өзектілігі: Сол мақаланың: « Қазақстан – алма мен қызғалдақтың отаны» деген жетінші бөлімімен тығыз байланысты. Мақаламыздың мақсаты: Қазақтың ақын қызы, осы жоғары оқу орнының түлегі Ақұштап Бақтыгереева өлеңдеріндегі «Қызғалдақ» сөзінің мағынасына үңіліп, ақын поэзиясындағы қызғалдақтың қасиеттерін тану – зерттеуіміздің мақсаты болып табылады. Зерттеу барысында ақынның «Жайық қызы», «Ақ желең», «Ақұштап Бақтыгерееваның 3 томдық жыр жинақтарындағы» өлеңдері толық қарастырылып, « қызғалдақ » атауына байланысты 85 сөз қолданылғанын аңғардық. Нәтижесіне ақын тіліне көрік берген «қызғалдақ» атауының жиілігі мен әртүрлі тілдік қолданысы ақын тілінің даралығымен қатар,қазақ поэ- зиясына қосқан ақынның өзіндік стильдік ерекшелігін танытып отыр. Елбасының мақаласында: «Асқақ Алатаудың баурайы алма мен қызғалдақтың «тарихи отаны» екені ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Қарапайым, бірақ бүкіл әлем үшін өзіндік мән-маңызы зор бұл өсімдіктер осы жерде бүр жарып, жер жүзіне таралған. Қазақстан қазір де әлемдегі алма атаулының арғы атасы – Си- верс алмасының отаны саналады. Дәл осы тұқым ең көп таралған жемісті әлемге тарту етті. Бәріміз білетін алма – біздегі алманың генетикалық бір түрі. Ол Қазақстан аумағындағы Іле Алатауы баурайынан Ұлы Жібек жолының көне бағыты арқылы алғашқыда Же- рорта теңізіне, кейіннен бүкіл әлемге таралған. Осы танымал жемістің терең тарихының символы ретінде еліміздің оңтүстігіндегі ең әсем қалалардың бірі Ал- маты деп аталды. Қазақстан аумағындағы Шу, Іле тауларының етегінен әлі күнге дейін жергілікті өсімдіктер әлемінің жауһары саналатын Регель қызғалдақтарын бастапқы күйінде кездестіруге болады. Бұл әсем өсімдіктер біздің жерімізде Тянь-Шань тауларының етегі мен шөлейт даланың түйісер тұсында пайда болған. Қазақ топырағындағы осынау қарапайым, сондай-ақ ерекше гүлдер өз әдемілігімен көптеген халықтың жүрегін жа- улап, біртіндеп бүкіл әлемге тарады. Бүгінде жер жүзінде қызғалдақтың 3 мыңнан астам түрі бар, олардың басым көпшілігі – біздің дала қызғалдағының «ұрпағы». Қазір Қазақстанда қызғалдақтың 35 түрі өседі»[1]. Қызғалдақ. Жазғытұрым кезінде шешек ататын жіңішке ұзын сабақты, ал қызыл түсті, үлбіреген дала гүлі [3,483]. Осы дала гүлін бір ғана Ақұштап ақын бірнеше өлеңдеріне арқау етеді. Сонымен қатар қызғалдақ тек гүл қалпында емес, әртүрлі сипатта, әртүрлі қолданыста қолданылып отырады. Ендеше, А.Бақтыгерева өлеңдеріндегі қызғалдақ гүлінің сипат- талуына назар аударсақ: Көк майса жапқан бөктердің Гүлдерін іздеп көп тердім. Қырларды жапқан қызғалдақ Сыйлығы ма едің көктемнің? Күндей боп әсем күліппін, Қуана гүлді жұлыппын. Көктемді сүйген қызғалдақ Арманы ма едің жігіттің? Қудың да қыстың ызғарын, Орнына өстің мұз-қардың Айтсаңшы маған қызғалдақ, Сырласы ма едің қыздардың? ( «Қызғалдақ»)[1,22] Кел,–дейді таудың самалы, Кешіпей алма бағына Көр,–дейді маған даланы Көктемнің қызғалдағы да. [1,19] Шырайға еніп ең керім, Қызғалдақ өсіп тұр алау, Тоң қары ескен белдерім Қуанып жатқан шығар-ау... Ақын жоғарыдағы «Қызғалдақ» өлеңінде қызғалдақ сөзіне қатысты «қырларды жапқан қызғалдақ», «Көктемді сүйген қызғалдақ» тіркестерінде атау- лы гүлді тікелей көктем мезгілінің адамзат бала- сына берген сыйы деп көрсетіп, қызғалдақтың тек көктемде ғана шығуын, көктемді ғана сүюуін бей- нелеп көрсетеді. Ал,өлеңнің соңғы тармақтарында риторикалық сұрау арқылы қызғалдақты қыздардың сырласына теңейді. Ызғарлы қыстан кейін, мұздың орнына жылылықты іздеп жарып шыққан қызғалдақ арқылы, әйел атаулының да болмысы жылулыққа, нәзіктікке құштар екенін көрсеткісі келгендей. Қызғалдақ көрсең мені еске ал, Самалмен қырда билеген. Домбыра көрсең мені еске ал Шегіне саусақ тимеген. [2,9] 75 Мен жаспын, Лапылдаған жанарым от, Өмірге берерім көп, аларым көп. Қырыңа қызғалдақ боп егілермін, Шыңыңда желбірермін жалауың боп. [1,144] Қызғалдақтар, орамалдар алқызыл Құрметтеумен қоршаса да бар қызы, Құдайынан бере көр деп әжелер Тілейді екен жатса-тұрса жалғыз ұл. [1,35] Бұл өлеңдерде қаламгер қызғалдақты қыздар қауымына теңейді. Әрине мұндай теңеуді қазақ по- эзиясында молынан кезіктіруге болады. Бірақ ақын бұл теңеуді өзіндік стильмен қолданады. Самалмен қырда билеп жүрген қызғалдақтың әлі «үзілмегені», үлбіреген жас қыздың «әлі шегіне саусақ тимеген домбырадай» бейнесін елестетеді. Яғни ақын өлең шешімін шумақтарға емес, тікелей оқырманның ойы- на салып отыр. Қызғалдақ маған ұнайды -Сүйерсің не?- деп сұрайсың, Осылай, достым сынайсың. -Көктемгі қырдың еркесі Қызғалдақ маған ұн айтын. -Ғұмыры оның тым қысқа Шықпайды,- дейсің,- бір қыстан -Теңі жоқ бақыт ол үшін Көкемгі тұңғыш нұр құшқан. -Қуантар,-дейсің,-көңілді Көркейтіп бір күн өңірді. -Кім үшін керек,достым-ай, Қаңбақтың ұзақ өмірі [1,62] Күн біреу, нұр төгетін көктен жерге, Қызғалдақ бір гүлдейді көктемдерде, Шын бақыт екі айналып жолықпайды Қол сілтеп көзін жұмып кеткендерге.[1,105] Бұл екі өлең жолдарының айтпағы ұқсас. Ақын қызғалдақтың қысқа ғұмырын қаңбақтың ұзақ өмірінен артық санайды. Қызғалдақтың сол қысқа ғұмыры көп адамға қуанышпен қатар мейірімділік, нәзіктік,жайсаңдық секілді қасиеттерді бойына сіңіруге болатындығын ұғындырмақ ниетте болғандай, бір көктемде бір рет қана гүлдейтін қызғалдақ арқылы әр сәттің өз құны бар,бүгінгі нығметтен бас тартқан жанға екінші рет сол бақыт қайта соқпасын көрсетеді. Ал төмендегі өлең жолдарында туған жердің көркі қызғалдақпен ашылатынын,қазақ даласының кең жазығы да, тау беткейлері де қызғалдақ гүлінің мол өсуімен ерекшеленетінін көрсетеді. Ақын мұндай сұлулықты Ай мен күнге де айырбастамайды. Даланы көрдім бүгін мен Бидайын самал шайқаған, Қызғалдақ теріп жүгірген Кең жазық маған айтады ән. [2,28] Тұр десе Ай, Күнді мекендеп, Сыйласа жұлдызын бар әлем. Туған жер тауынан кетерде Бір ғана қызғалдақ алар ем. [1,109] Жүрекке жігер қосады Жолшыға құшақ тосады. Қызғалдақ толы беткей деп Айтады сені Жосалы.[2,36] А.Бақтыгереева өлеңдерін талдау барысын- да ақынның лирик ақын екенін аңғарамыз. Бұл А.Шәдібекованың «Ақын шығармашылығына зерде- лей қараған оның поэзиясының дені лирикалық өлеңдер екеніне көз жеткіземіз.Позма, дастан секілді эпикалық текке Ақұштап көп бара қоймаған. Бұны ақынның көркем формалық ізденістегі талғампаздығымен,өзіне талап қоя алуымен ғана байланыстыра алар едік [2,84 б] деген пікірімен сәйкес келеді. Қорыта келгенде, қаламгер қаламы көргені мен түйгенін, білгені мен сезінгенін жазатыны секілді, ақын А.Бақтыгереева өлеңдерінде кең даласының қызғалдақ гүлі ерекше орынға ие. Ақын бір ғана қызғалдақ гүлін, әр түрлі шумақтарда біресе қыз ғұмырға, біресе адалдыққа, енді бірде қайталанбас құбылсқа теңейді. Бұл бейнелі теңеулер Ақұштап ақынның жаны табиғат анамен үндес, өзі туған даласының әрбір табиғи құбылыстарымен сырлас ақын екенін аңғарамыз. жүктеу/скачать 14,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|