137
береке туралы Майқы би өз толғамдарымен ұрпаққа
өшпес өсиет сөз қалдырған. Қазақтың тұңғыш ғалымы
Шоқан Уәлиханов «Ұлы қырғыз-қайсақ ордасының
аңыз, әпсаналары» атты еңбегінде Майқы би туралы
толымды түсінік берген.
Сонымен қатар, қазақ халқының тарихында «Қара
қылды қақ жарған», еліміздің ынтымағы үшін
күрескен, кемеңгер үш бидің орны ерекше.
Солардың бірі, ұлы жүздің биі-Төле би.Қазақ ауыз
әдебиетінде Төле би туралы аңыз-әңгімелер, шешендік
сөздер көп. Солардың көпшілігінде Төле ақылды,
әділ, шешен және халық қамын ойлаған қайраткер
бейнесінде суреттеледі. Оған біз Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлының «Батырда Қаракерей Қабанбайдан асқан
батыр жоқ, Үйсін Төле биден асқан би жоқ» [3,15],- де-
ген сөздері арқылы да қөз жеткізе аламыз.
«Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» [5,8],
- деп қара қылды қақ жаратын, Төле би ,өз халқының
шешендік өнерінің дәстүрлерін жастайынан бойы-
на сіңіріп өскен, зерделі, сауатты адам болған. Он
бес - жиырма жасынан билердің бас қосқан жина-
лысына қатысып, өзінің әділдігі мен шешендік өнері
арқасында барша жұртқа таныла бастаған. Бала
күннен жас Төле әкесіне еріп жүріп ел көреді, жұрт
таниды, қазақ халқының ақындық-шешендік өнерінен
тәлім алады. Он бес жасынан ел билігіне араласып,
ақыл-парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік өнерімен
көзге түседі.
«Бірлігі кеткен ел жаман, егсіп өткен ер жаман;
Ауруын жасырған ажалсыз өледі,Қиянаттан
қорыққан амалсыз көнеді» [6,65],-деген сияқты
даналық ойлардың авторы болған даналарымыздың
бірі-Қазыбек би.Қазыбек есімі халыққа қазақ пен
қалмақ арасындағы шапқыншылық кезінде екі елдің
арасына бітімші, бүтінші болған батыл елші, па-
расатты мәмлегер ретінде мәлім. Халық аңызына
қарағанда, Қазыбек Тайкелтір би бастаған қазақ
елшілерінің құрамында қалмақ ханы Қоңтәжіге барып,
батылдығымен әрі сөзге шешендігімен ерекше көзге
түскен. Қазыбектің табандылығы мен тапқырлығының
арқасында ғана осы сапарда қазақ елшілері теңдікке
жетіп, қалмақ шапқыншылары байлап әкеткен адамда-
рын, айдап әкеткен малдарын қайырып алып қайтады.
Осы жолы Қазыбек «Қаз дауысты Қазыбек» деген
құрметті атаққа ие болады.
Артына аталы сөзі қалаған, есімі ел жадында
сақталған қазақ шешендерінің бірі - Әйтеке.Шоқан
Уәлиханов белгілі билердің бірі ретінде Әйтекенің
есімін Төле бимен қатар атайды.
Әйтеке бидің шешендік сөздерін қастерлей жинап,
ол жөнінде зерттеу мақала жазған білгір ғалым Балта-
бай Адамбаев былай жазады:
"Қазақ руларының басын біріктіріп бір орталыққа
бағындырған және туысқан қазақ, қарақалпақ,
кырғыз халыктарын одақтастырып, жоңғар- қалмақ
шапқыншылығына қарсы бірыңғай халық майданын
құрған Тәуке ханның кеңесші, көмекшілерінің бірі
Әйтеке болған. Сайып келгенде, Әйтеке - шешендігімен
бірге кезінде ел басқарған, заң жасасқан, феодалдық
қазақ мемлекетін құрысып, нығайтуға үлес қосқан
қоғам қайраткері"[4,114].
Ел аузында Әйтеке айтқан билік, шешендік сөздер,
толғаулар, баталар көп сақталған. Солардың бірі : «Бай
болсаң, халқыңа пайдаң тисін,
Батыр болсаң, жауыңа найзаң тисін.
Егер бай болып, елге пайдаң тимесе,
Батыр болып, жауға найзаң тимесе,
Елден бөлек үйің күйсін;
Өмірім халқымдікі, өлімім ғана өзімдікі» [6,93],-де-
ген нақыл сөздерін айта аламыз. Оның айтқан әрбір
нақыл сөзі әртүрлі тақырыпқа арналған . Осы даналық
ойдың әрбіреуінің тәрбиелік мәні мен мағынасы
терең,ұрпаққа беретін тәлім-тәрбиесі де зор.
Қорыта келгенде кезінде Ахмет Байтұрсынов:
"Әділ билердің қолындағы билік қазақтың неше түрлі
дертін жазатын жақсы дәрі еді"[7,264],-деді. Демек
бұл қастерлі мұра - шешендікпен айтылған билер
сөзі ұмытылмайды, қай кезде болса да халық жа-
дында.қазақ би-шешендерінің елді басқарушылығы,
қазылық-төрешілік,
батагөйлігі,
халықтарды
біріктіруші-бітімгершілігі, тағы басқа сан салалы
әлеуметтік қызметі арқылы сөз өнерінің мемлекеттік
қолданысы қалыптасқан. Қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебеде қолданылуының Қазақ хандығы дәуіріндегі
нығаюы да осы би-шешендер қызметінің мемлекеттік-
құқықтық мәртебеде қолданылуымен, әсіресе Тәуке
ханның тұсындағы би- шешендерге мемлекеттік билік
берген тұста айрықша нығайған. Ал қазіргі күнде
би-шешендері ғасырлар бойы ұрпақтарды сөйлеу
мәдениетін игеруге қалыптастыруда.
Достарыңызбен бөлісу: