1 Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі
«ІЛИЯС МҰРАСЫ ЖӘНЕ АЛАШТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ»
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
2-2018
| «ІЛИЯС МҰРАСЫ ЖӘНЕ АЛАШТАНУ МӘСЕЛЕЛЕРІ»
атты республикалық ғылыми-тәжірибелік студент жастар конференциясының материалдары 124 Шендестіру. Антитеза (грек. antithesis қарама-қайшы) – шендестіру, сөздің мәнерлілігін күшейту мақсатында ұғымдар мен бейнелерді бір-біріне қарама-қарсы қойып қолданудан туған стилистикалық құрылымдар [4, 24 б]. Қазіргі тілдік қолданыстарда қарама-қарсылықты (контрасты) айқындау, көбінесе ашық, антоним сөздер арқылы беріледі. Мұнда автор ойы қолданған сөздерден тереңде жатуы мүмкін. Антитетезаның бұл түрі – антиметабола деп аталады [6, 45 б]. Антитеза кейіпкерлер тіліне ерекше бір түсінік беру үшін қолданылады. Осы кезде көмекке мағыналары, не контекстік мағыналары қарама-қарсы сөздер келеді. Бұл тәсіл психологиялық тұрғыдан да дұрыс деп саналады [7, 93 б]. Адамдар бір затты, не бір нәрсені, не құбылысты өзара қарама-қарсы қойып салыстыру тыңдаушыға ерекше әсер етеді деп ойлайды. Синонимдерді шамадан тыс қолданған кезде бос сөзбен айналысу, бекерге «көп сөздікке» баруға бой ұрған болса, керісінше антитезаның бірден-бір ерекше стилистикалық қызметін антитезалық жұптарды үстемелеп, бірінен соң бірін қатар жұмсау, үнемді боп екі бейне арасындағы параллельдікті ашып, салыстыруды нақтылау осы шендестірудің ең негізгі функцияларының бірі болып табылады [8, 42 б]. Ақ түске ғана жармасып, Қараны неге алмайын. Қап-қара көзді бір қыз бар, Қашпаңдар қара бояудан! Аспанда жарық жұлдыздар, Қап-қара түнде оянған [2, 21 б]. Мұқағали бұл өлеңде өмірде жиі алмасып тұратын ақ пен қара түсті айту арқылы бұл өмірдің ағы мен қарасын салыстырған. өара түстің адамдар сезімінде аққа қарағанда жағымсыз болып қалу себебін айтады. Әрі ауыспалы, әрі салыстырмалы жазылған бұл өлең ақ-қараның қолданысы арқылы өмірдің көзге көріне бермейтін бояуларын ашып көрсетеді. Мұнда ақын қап-қара түн – жарық таң, ақ – қара, жарық жұлдыздар – қара түн сияқты ұғымдарды бір-бірімен шендестіріп қолданған. Негізгі материал болып табылатын сөздер сапалық сын есімдерден (ақ – қара), салыстырмалы шырайдағы сын есім мен дерексіз зат есімнің (қап-қара түн) және жай шырайдағы сын есім мен дерексіз зат есімнен (жарық таң), сапалық сын есімдер және деректі мен дерексіз сын есімдерден (жарық жұлдыздар – қара түн) жасалған. Мұқағалидың «Автограф» өлеңіне көңіл бөлсек: Сырым да – осы, Жырым да – осы. Алдыңда. Байқашы бір, Бықсыдым ба, жандым ба? Махаңдар жоқ, Махаңдардың сарқыты – Мұқағали Мақатаев барп мұнда [2, 2 б]! Шала – от (дерексіз зат есімдер), ақын – жоқ (зат есім - көмекші етістік), хан Жәңгір – Махамбет (жалқы есімдер), ез – ер (субстантивтелеген зат есімдер), артық – кем (сапалық сын есімдер), Спартак – Цезарь (жалқы есімдер), бықсыдым – жандым (жедел өткен шақтағы етістіктер) – бұл өлеңдегі антитезалар. Ақын бүкіл өміріндегі арманы мен мұратын шендестіруді шебер қолдану арқылы әрі жинақы, әрі ұтымды етіп жеткізеді. Тұла бойы антитезамен көмкерілген Мұқағалидың мына бір өлеңіне қарайықшы: Жоқ күндерім бар күндермен өтеліп, Баршылыққа, таршылыққа ет өліп. Күйігім мен қуанышым қолдасып, Келе жатыр мені иыққа көтеріп. Бұл өлең шумағындағы баршылық - таршылық, күйік - қуаныш, қайғы - қуаныш, жоқ - бар, шаттық - қайғыру, нұр шашқан күн – жай орнатқан бұлт, адам – аң сияқты антитезалар ақын айтар ойын оқырманды мейлінше иландырарлық етіп жазады. Нұр шашқан күн мен |