1 бөлім. Бастауыш мектеп оқушыларының

1. Ата-аналық «Меннің» көріністері:

2. Қамқор ата-аналық «Мен»;

3. Сыншыл ата-аналық «Мен»;

Жүріс-тұрыс ережелерінен, нормалардан тұратын Ата-аналық «Мен» индивидке стандартты жағдайларда ойдағыдай бағытталуға мүмкіндік береді, сананы қарапайым, үйреншікті мәселелермен жүктелуден босата отырып, жүріс-тұрыстың пайдалы, сыналған стереотиптерін «жібередің. Ата-аналық Мен бұл біздің ішкі комментатор және бағалаушы болып табылады.

2. Үлкендік «Мен» жағдайы мағлұматтың логикалық құрамдарын қабылдайды және өңдейді, көбінесе шешімдерді ойлап алып және олардың шынайылығын эмоциясыз тексере отырып қабылдайды. Үлкендік «Мен» Ата-аналыққа қарағанда стандартты, бір мағыналы жағдайларға емес, ол бірегей, ойлануды қажет ететін, таңдауға еркіндік беретін, сонымен қатар шешім қабылдаудың саддарын және жауапкершілігін ұғынуды қажет ететін жағдайларға бейімделеді.

3. Балалық «Мен» сезімдер тіршілік принциптеріне ілеседі. Қазіргі кездегі жүріс-тұрысқа балалық шақтағы жасырынды сезімдер әсер етеді. Сондықтан балалық «Меннің» өмірдегі орны өте күрделі және ерекше қызметтерді атқарады. (Мысалы, шығармашылық қабілеттің көрініс беруі, өзінше бір ерекшеліктерді көрсетуді, шиеленістіруі өмірге өте қажетті жағдайларды туғызу т.б.). Сонымен бірге балалық «Мен» адамның өз бетімен мәселені шешуге шамасы келмеген кезде, басқа адамдардан қысым көргенде шатақ мінезбен көрініс береді. Э. Берннің классификациясы бойынша балалық «Мен» 3 түрге бөлінеді:

1. табиғи балалық «Мен» (қуаныш, қайғы және т.б. сияқты спотандық реакциялар).

2. икемделуші балалық «Мен» (бейімделуші, құлақ қоюшы, қорқақ, кінәлі, жалтақтаушы және т.с.с).

3. қарсылық білдіретін балалық «Мен» (өзін басқаларға таныту үшін қарсыласып, қырсықтық белгісін көрсетеді).

Позициялардан:

1. ата-ана-әке, әпке, педагог, бастық рөлдері ойналады.

2. үлкендік-көрші, бағынушы, кездейсоқ серік, өзінің бағасын білетін және т.б. рөлдер.

3. балалық-жас маман, халықтың сүйікті артисті, жезде рөлдері.

Әр бір адамның жеке тұлғасында осы 3 құрамдыстары байқалады. Осы 3 құрамды бөлік бір-бірімен гормониялық байланыста болуы керек. Егер біреуінің көрінісі сыртқы жағдайға сай болмаса, қарым-қатынас бұзылуы, шиеленіс жағдайы туы мүмкін. Шиеленіс жағдайларды шешу жолын қалай іздеу керек екенін Э. Берн тапқан. Оның пікірінше адамның осы құрамды бөліктерінің қайсысы бәсең көрініс берген болса, соны оятып жандандыру психотерапия мақсаты болып табылады. «Мен» позициясын диагностикалау және оны гармониялық жағдайға келтіру ол жеке адамның барлық функцияларын оңтайландыру болып табылады. Өйткені Мен көріністерінің әр қайсысы өз функцияларын атқарады.

Қарым-қатынас ерекшеліктерін талдау барысында әр қарым-қатынастың мақсатына байланысты. «Меннің» 3 позициясының үлес салмағы әр түрлі болады. Осы 3 «Меннің» арақатынасын трансакциялық талдау бойынша анықтауға мүмкіндік туады. Осы талдау мінез-құлық құрылымын, оның ерекшелігін, әр құрамды бөліктерінің жалпы көрініске қосатын үлесін анықтап алғаннан соң трансактік талдау қарым-қатынас мэдениетінің өлшемі болып табылады.

2) Трансакцияны талдау.

Трансакция - бұл екі не одан көп адамдар арасындағы коммуникацияның бөлігі болып табылады. Трансакцияны талдаудың негізгі 2 бөліктен тұрады.

1. Түрткі трансакция.

2. Адамдарды қарым-қатынасқа шақырады.

2. Жауап трансакция (Түрткіге сай одан басым немесе төмен жауап беруі).

Осы бөліктердің бір-бірімен ұштасып жүруі барысында «Мен» жағдайы әртүрлі болады. Сондықтан, трансакцияның нәтижесінде адамдар не бір-бірімен тіл табысады, не шиеленіс жағдай туады.

Трансакциялар әртүрлі болады:

1. Параллель жүретін трансакция.

Бұл жағдайда түрткі мен жауап бір-бірін толықтырып отырады.

2. Кайшылас жүретін трансакция.

Бұл жағдайда түрткі мен жауап бір-бірімен қайшылас келеді.

3. Бүркемелі жүретін трансакция.

Шиеленіс анық көрініс бермеседе, ішкі мазмұны бір-бірін қайшылас болып келеді.

Қарым-қатынастың позитивті аяқталуына паралелль трансакциялар ықпалы зор. Ал қайшылас жүретін трансакциялар көп жағдайда ұрыс-керіске, дау-дамайларға, қарым-қатынастың негативті аяқталуына алып келеді, нәтижесінде көптеген бүркемелі трансакциялар туындайды.

Қарапайым екі жақты позициялар бұл «Мен» және «Сен» болып саналады. Олардың 2 модальдығы бар:

1. позитивті (қысқаша түрде былай белгілейміз- «+»)

2. негативті (сәйкесінше «-»).

Осы белгілер бір-бірімен қосылған уақытта 4-түрлі варианттық басқа адамды қабылдау көрінісін береді:

1. Мен «-» -Сен «+». (Мен жаман, сен жақсы позициясы).

2. Мен «-»-Сен «-».(Мен жаман, сен жаман позициясы).

3. Мен «+»- Сен «-». (Мен жақсы, сен жаман позициясы).

4. Мен «+» -Сен «+». (Мен жақсы, сен жақсы позициясы).

Бұл өмірлік позиция ерте балалық шақта санасыз деңгейде қалыптасады. Үлкен табыстыққа алып келеді. Бұл позиция сапалы деңгейде қабылданады. Онда адамның өзі және басқа адамдар жайлы көптеген мәнді мағлұматтар бейнеленеді. Бұл позиция өзіне және қоршаған ортаға позитивті көзқарасы бар дені сау адамның позициялары болып саналады. (Толық қосымшада берілген).
2.2. Оқушылар және олардың ата-аналарымен жүргізілген психокоррекциялық іс-шаралар
Мектепке бейімделуді тексеруде жүргізілген бақылаулар, әңгімелесулер, «Отбасы суреті», «Біз қандай ата-анамыз?,» «Отбасылық қарым-қатынастың аймағы» тесті (Авторы: отбасылық психотерапевт Э.Г.Эйдемиллер, Санкт-Петербург), Кондаштың «Әлеуметтік - ситуациялы мазасыздану шкаласы», «Оқу мотивациясын анықтау» әдістемелері көмегімен зерттеу нәтижелері оқушылар және олардың ата-аналарымен психологиялық ағарту және психокоррекциялық жұмыстар жүргізу қажеттілігін толық дәлелдеп берді. Осының негізінде екінші сынып оқушыларына арналған адаптациялық курстар, тренингтік жаттығулары өткізілді. Жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде балалардың ата-аналарымен түсінісуін нығайту мәселелері шешілді. Сондықтан психокоррекциялық жұмыс жүргізу барысында осы ерекшеліктерді ескере отырып отбасында түсінушіліктің, артық қаталдық пен жалған беделдің қажеті жоқ екендігін көрсету керек екенін дәлелдедік.

Бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру бағытында жүргізілген сынып ата-аналары мен олардың балаларын қосып өткізген тренинг сағаттарының үлгі-жоспарларын ұсынамыз. Бұл жоспарларға сүйене отырып көптеген варианттарын, тақырыптарын анықтап алуға болады.

Дүниенің ең асылы, бағалысы адам болып саналады. Олай болса сол асылдың бойындағы ең басты шешуші қасиеттері неден тұрады деген сауал туындайды. Осы жас ұрпақтың адамшылық сипаттарының негіздері қандай болмақ деген сұрақ қазақтың ақын-жазушы ағартушыларын қатты ойландырған, толғандырған.

Әрбір халық өзінің данышпан адамдарын жадынан шығармайды, оларды әрқашан құрметтейді, қалдырған мұраларын сақтайды дәстүрлерін пайдаланып отырады. Осы жөнінен біз де Шоқан, Ыбырай, Абай, Жамбыл сияқты тарихи қайраткерлерімізді әрдайым еске алып, дәстүрлерін пайдаланып отырамыз. Бұлардың педагогикалық ілімінде баланың адамгершілік, ақыл-ой тәрбиесі іс-тәжірибесімен, еңбекпен ұштасып отырады. Оларды бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін түзету-дамыту жұмыстарында кеңінен пайдалануға болады.

Мысалы: «Тәй- тәй» бағдарламасы мектепке дейінгі балаларды тэрбиелеуге арналған, ол 1994 жылдың қыркүйек айында бастама алды. Бұл бағдарламаның негізін бастауыш мектептерде өңдеп пайдалануға өте ыңғайлы. Психологиялық қызмет көрсету барысында көптеген дидактикалық ойындарды, ертегілер мен қызықты әңгімелерді, «Жануарлар мектебі», «Қисынсықдықтар», және ұлттық ойындарды кеңінен пайдалануға болады. Осы бағдарламаға сүйене отырып жасалған бірнеше коррекциялық сабақтардың үлгісін келтіреміз.

1-ші коррекциялық сабақ.

Тақырыбы: «Адамгершілік - асыл мұра»

Мақсаты: оқушылардың бойына адамгершілік қасиеттерді ұялату, мейірбандық, ойшылдық, шыншылдық, қайырымдылық т.б. адамдық қасиеттерді игеруге ықпал ету мақсатында өтілді.

Көрнекілік: күлімдеген күн, түнерген бұлт, кемпірқосақ суреттері.

Нақыл сөздер:

1. Адамның ішінде болмайды аласы, Оларды бұзатын нәпсінің таласы. Шәкәрім.

2. Дос кешірім сұрағанда игілікпен адамның күнәсі-ысырапышылық күнәсімен бірдей.

3. Адам бір тәуір іске жарамаса да, өзін аспаннан түскендей ұстауды ұнатады.

4. Адамның адамшылығы-ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, құрбы, жақсы ұстаздан болады.

Абай.

Коррекциялық сабақтың барысы:

2. Оқушылар орындарына отырып, музыка әуені тоқталады, сол кезде есік қағылып, хат әкелінеді. Хатта бүгінгі коррекция сағатының тақырыбы жазылған екен.

Тақырып баяндалып, коррекция сабақтың мақсаты айтылған соң, психолог кіріспе әңгімесін бастайды.

- Адамшылық деген не? Бұл сұраққа жауап беру үшін бай адам деген қандай адам, рух деген не? - деген сұрақтар төңірегінде ой өрбітіледі.

Рух-деген адам бойындағы бір қуат. Ол қуат адам бойында кездесетін барлық жақсы қасиеттермен жасайтын барлық игі істерің қайнар көзі.

Жаратылыстың барлығы екі қарама-қарсы нәрседен тұрады. Ақ-қара, күн-түн, ыстық-суық, жақсы-жаман. Адам бойындағы барлық жақсы қасиеттер рухтан туындайды, ал жаман қасиеттер нәпісінің көрінісі болып табылады. Адам денесі бір болғандықтан оның ішінде билік үшін үнемі осы екі қуаттың - рух пен нәпсің күресі жүріп жатады.

Ұлы бабамыз Шәкәрім айтқандай:

- Адамның ішінде болмайды аласы, Оларды бұзатын нәпісінің таласы.

Рухтың мекені - адамның жүрегі. Жүрек жылуы, махаббат, ар-ұят, қайрат, мейірімділік, жақсылық, адамшылық осы қасиеттер жүректен туындайды.

Күн адамның рухы болса, күн сәулесі - ақыл дейік.

Бай адам-ең алдымен әділ, шыншыл, мейрімді, кешірімді, қанағатышыл, ақылды болады. Осындай қасиетері бар адамда адамшылық мол болады. Адамгершілік ұғымында да осы аталған қасиетермен бірге аяушылық, сүйіспеншілік, жан аямай еңбек етушілік, т.б. көптеген сапалар кездеседі.

Бүгінгі коррекция сабақта осы сапалардың біразы туралы пікірлескенді дүрыс санадым. Ойымызды әрбітіп, бойымызға адамгершілік нәрін егу үшін тақтаға ілінеген күннің суретіне қарайық.

Жарық күн. Оның бетін ала бұлт көлегейлеп тұр. Күнді біз мейірбан, жан-шуағын төгетін құдіретті ананың біріне теңестіреміз. Өйткені барлық тірі табиғат өкілдерінің өмірі осы күннің сәулесінен келетін нұрмен байланысты. Ал осы күннің бетін көлегейлеп тұрған бұлтты біз ананың жүрегіндегі көлеңке сияқты қабылдаймыз. Біз ананың сезімін сөйлетейік. Ол үшін бетіндегі түнерген бұлттардың ішіндегі ойларын ашайық.

Бірінші бұлт. Сенің шешуің не, сен неге түнере қалдың?

Бұлттарғы бірінші тапсырма: баяу ән әуінімен барлығымыз жағымды ойларға берілеміз, жан азығын бесік жырынан бастаған адам, әуен ырғағында тамаша ойларға беріледі. Жағымды ой ойлауға бір минут уақыт беріледі.

Бірнеше оқушыдан ойлаған ойлары сұралады.

- Өмірде тыныштық болса екен.

- Менің әскердегі ағайым аман-сау жүрсе екен.

- Мектеп бітіргеннен соң аңсаған оқуыма түссем екен.

- Жер шарында тыныштық болса, т.б. ойлар айтылады.

Психолог:

- Осындай жағымды ойларың сендердің бойларыңа қайырымдылық, өмірге сенімділік әкелді. Сухомлинскийдің «Ата-ана педагогикасы» кітабынан мына бір оқиғаны айтып берейін.

92 жастағы анасы қайтыс болған жігіт анасына табыт жасауға тақтай таба алмай қиналды. Бірақ мейірімді жандар кездесіп, ағаш қоймасынан ағаш тіліп берді. Енді ол тақтайын үйге алып баруға көлік жоқ. Бірақ бұл жолы да қайырымда адам кездесе кетеді. Жүргізуші жігіт аттанып отырған сапарынан жарты сағатқа кешігетін болса да, апарып тастауға келісіп, ағашты тиеп алып, қоймадан шыға бергенде, автоколлонна бастығына кездесіп қалады. Тақтай тиеп алған өз көлігін көрген басшы айқай салып, тоқтатып, жағдайды тыңдамай, жігіттің тақтайын түсіртіп, машинаны жұмысқа қоя береді. Көзінің жасы көл болған жігіт тақтайдың қасында егіліп тұр. Жанжалды құлағы шалып қалған, өтіп бара жатқан ат-арбалы адам бұрылып келіп, қайырымдылқ жасап, көмек көрсетеді. Қиналған адамға ізгілік нұрын шашады.

1-ші бұлт ашылды - қайырымдылық қасиетін білдік.

Екінші бұлт:

Үлгі аларлықтай нақыл сөздер, тақпақтар айту.

1. Абай. «Ғылым таппай мақтанба».

2. Ақиқаттың ауылы. Шәкәрім.

3. Абайдың 14-ші қарасөзі.

4. Мұхаммед пайғамбар хадисі. Психолог:

- Мынандай суретке көңіл аударайық. Суреттен нені көріп тұрсыңдар? Жауап: қара ноқат немесе қара ноқаты бар ақ қағаз.

Шын жауап: қара ноқаты бар үлкен ақ кеңістік.

Иә, балалар, өмірдің көптеген көріністерінен, оқушылық өмірлеріңде сендер ақ түсті аңғармай, адамдар бойынан «қара» ноқатты көресіңдер. Былайша айтқанда, біз әр адамның бойынан жақсы жақтарын ғана көрместен неге оның кемшілігіне көңіл аударамыз. Жақсы оқиғалардан гөрі, дау-дамай, қылмыстар жайындағы теледидардағы бағдарламаларды бірінші ретте көреміз, бұзықтық, басқаларға жасалған қатыгездік туралы рахаттана әңгімелесеміз. Немесе сұқ саусақпен басқаны көздеп көрсетуге әуеспіз, сұқ саусақты көрсеткенде, қалған үш саусақтың өзімізге қарағанын байқамаймыз ба? Егер біреу сені сөгіп жатса, «мен ризамын»,- деп жауап бер»- делінген пайғамбар хаддистерінде. Сондықтан, балалар жаңағы өздерің айтқан нақыл сөздерден өнеге алып, өмірдің, достарыңның, ұстаздарыңның, ата-аналардың тек жақсы жақтарын қабылдай біліңдер: мына жазылған нақыл сөзге көңіл аударыңдар:

Адамның адамшылығы-ақыл, ғылым - жақсы, ата - жақсы, ана -жақсы, құрбы - жақсы, ұстаздар - жақсы. Қоршаған ортадағы басқа адамдардың барлығын оң белгімен қабылдау, оларға ізгі ниет білдірудің, адамгершілік қасиеттің үлкен көрінісі. Оны жақсылап тұжырымдап көрсету қажет.

- Адамгершілік қасиет-сүйіспеншілік. Ата-анамды сүйемін, туған жерімді, Отанымды, достарымды сүйемін. Осы қасиетке байланысты:

1-ші қатар: Отанға сүйіспеншілік

2-ші қатар: ата-анаға сүйіспеншілік.

3-ші қатар: досттарыма сүйіспеншілік.

Сүйіспеншілікке төрт ауыз тақпақ құрайсыңдар. (Баяу музыка ырғағы, 3-4 минут уақыт). Тақпақтарын тыңдаймыз. Онда баланың басқаларға деген мейірмандығы мен ынтымақ қатынасы көрініс берген.

Төртінші бұлтқа таядық. Тест тапсырмасы.

1-ші қатарға.

Сынып ішіндегі бір баламен сенің досың ойнағысы, қарым-қатынас жасағысы келмейді. Тіпті оны мазақтаңдар деп үгіттейді. Ал, сен не істер едің?

а) Ештеңе білмегендей боласың.

б) Достарыңмен бірге мазақ қыласың.

в) Достарыңның қарсылығынан қорықпастан, осы баламен достасқың келеді.

Балалар жауаптары

Тапсырма тек бірінші қатарға берілгенімен оны орындауға барлық балалардың қатынасқысы келді. Сондықтан нәтижесін талдағанда барлық балалардың жауаптарын ескердік.

Ағаш дұрыс өсу үшін оған қай кезде көмектесу қажет?

а) Үлкен ағаш болғанда

б) Көшет кезінде

в) Тал кезінде

3-ші қатарға.

Сенің үлкен әпкең шешесіне құрбысының үйіне «математика сабағына дайындаламын»- деп кетіп, ал шындығында олар дискотекаға кетті. Егер анаң сенен осы жайды сұраса, сен не істер едің?

а) Бұл жайында ештеңе білмеймін деймін.

б) Бір дәлел ойлап табумен әпкеңді құтқарасың

в) Шыныңды айтасың.

Ойын нәтижесінде үшінші бұлт жеңілгенін мойындап, күннің көзін ашады.

Таңғажайып алаң.

- Адамгершілік қатынастарына жататын адамның бір тамаша қасиеті жасырынып тұр-соны табамыз.

Ол «әдептілік» деген сөз болды. Осы сөзді тапқаннан кейін төртінші бүлттың да қабағы ашылады.

Ол тапсырма - сұрақтарға жауап.

1. Сөйлеу мәдениетін қалай түсінесің?

2. Махаббат сүйіспеншілігі деген не?

3. Аманат деген не?

Осы сұрақтардың жауабын дұрыс айта білсе деген мақсатпен Өтебай Тұрманжановтың «Ананаң аманаты» деген тақпағын оқып беруге болады. Тапсырма орындалғаннан соң бұл бұлтта күннің көзін жауып тұрудан бас тартады.

Барлық тапсырмаларды орындаған соң бұлттар ашылып, Күн күлімдеп шығады.

Бұл коррекциялық сабақтың балаларға әсері өте үлкен болды. Әдептілік, жайдарылық, сыйысымдылық болмаса адамдар арасындағы қарым-қатынас бұлт төнген күндей тұнжырап, адамдар бір-біріне ашылмайтындығын балалар жақсы түсінді. Барлығы отбасында және мектепте бір-бірімен, ата-аналармен және мұғалімдермен қарым-қатынас жасағанда күндей күлімдеп жүру керек екендігін түсінді.

Бұл коррекциялық сабақтар барысында оны тиімді жүргізуге балалардың өздері дайындалып келгені жақсы екендігін де қатынасушылар жақсы сезінеді. Сондықтан келесі сабақтың тақырыбын жариялап жіберген тиімді болатындығы анық байқалды.

2-ші коррекциялық сабақ. Тақырыбы: «Ақ бидай» ертегісі.

Коррекция сабақтың тәрбиелік мэні: Балаларды еңбеккерлікке, адамгершілікке, адалдыққа, достыққа тәрбиелей отырып, жаман әдеттерден бойын аулақ ұстауға үйрету.

Коррекцияның негізгі мақсаты: Балалардың таным процестерін, оның ішінде шығармашылқ қабілеттерін дамыту, оларды өз бетінше жұмыс орындауға баулу.

Коррекция сабақтың жүру барысы:

Балалар өткен коррекциядағы талданған мәселелерді қысқаша еске түсіріп, өздерінің дайындаған жұмыстарын ортаға салады. Ол ғылым, оқу-білім туралы мақал-мәтелдер, олар айтылады. Мақал-мәтелдер сайысы өтеді. Нәтижесі талданып болғаннан соң «Ақ бидай» ойыны ұсынылады.

Ойын.

Матадан тігілген дорбаға бидай салып балаларға ұсынамын. Балалар сүрақ-жауап жұмыстарын жүргізеді.

- Жеуге жарай ма?

- Ия.

- Адам өміріне пайдалы ма?

- Арпа ма?

- Жоқ.

- Бидай ма?

Психолог. «Ақ бидай» ертегісімен танысамыз. Психолог ертегіні айтып береді. Балалар түсініксіз сөздерді «Түртіп алу» жүйесі бойынша белгілеп алып отырады. Ертегі оқылып болғаннан кейін оның мазмұны талданады. Оқуға ынтасын қалыптастыру үшін таным процестерін коррекциялау жүмысы жүргізіледі. Ол үшін балаларды бірнеше шығармашылық орталықтарға бөліп, әр орталыққа зерттеу жұмысын жүргізетін тапсмырмалар беріледі.

Орталықтарға мынадай жұмыстар тапсырылуы мүмкін:

Математика орталығы.

Көрнекіліктері: Ыдыста бидай, таразы, түрлі-түсті суреттер.

Жақшасы бар өрнек құра алатындай етіп, есеп құрастыру.

Кері есеп құрастыру.

Ертегі бойынша қойылған сұрақтарға жауап дайындау.

Балалар өз бетімен ертегі тексті бойынша жұмыс істейді.

«Бидай» сөзіне қатыстырып, мәтін құрау.

«Бидай» сөзіне (сын есім, сан есім, етістік ) сөз таптарын қатыстырып, сөйлем құрау.

Ғылым орталығы

Нанды қалай жасайды? (зерттеу жұмысы)

Бидайдан дайындалатын тағамдар түрлерін кестеге толтыру.

Ұнның түрлерін салыстырып зерттеу.

Ертегі бойынша сурет салу.

Ертегі бойынша көрініс көрсету.

Ермек-саз орталығы.

«Бидай» тақырыбына байланысты өлеңдер, мақал-мәтелдер, жұмбақтар дайындады.

Орталықтарда жұмыс істеу барысында балалар:

- Бірлесіп жұмыс істеуге;

- Бір-бірінен үйренуге;

- Өздерінің білімдерін тәжірибе жасау арқылы іс-жүзінде пайдалануға;

- Өзбетімен қабылдай білуге үйренеді. Орталықтардағы жұмыстарды қорытындылау. (5-6 минут). Орталықтардағы жұмысты бағалау;

Коррекция сабақ мазмұнын балалар қалай меңгергенін бағалау картасы

Әрбір ата-ана, психолог-тәрбиешілер жақсы көретін үлкен адамның қасында болу арқылы баланың табиғатпен жанды қарымқатынас жасағанына ештеңенің де тең келмейтінін түсіну керек. Баланың жан-дүниесін оятып, дүниетанымын қалыптастыратын әңгімелерді, ертегі-өлеңдерді, жыр-дастандарды іріктегенде төмендегі талаптар орындалуы қажет:

- мазмұнын таңдағанда ертегі немесе әңгімелердің көлеміне назар аудару керек. Кішкентайлармен жұмыс жүргізуге ұзақ айтылатын, шұбалаңқы әңгімелерді пайдалануға болмайды;

- мазмұны коррекция сабақтың тақырбына сәйкес болғаны жөн;

- мазмұны балаға қандай да болмасын құндылықты түсінумен қатар, оның бойында өзіндік пікір туғызатындай болу керек;

- мазмұнын баланың жас ерекшеліктеріне қарай іріктеп алу қажет. Келесі кездесуде тренинг ойындарының көптеген түрлерін пайдалана отырып ата-аналар мен балаларды бірге «балалалық шаққа» саяқатқа шақырдық.

Балалардың шеңбер құра отырғызып оларды бір-бірінің қолдарынан ұстауын сұраңыз. Енді бірнеше тренинг ойындары жүргізілетінін айтып, балалардың ата-аналары ойынға шақырылады.

Балалардың ішінен біреуі «Мен сені жақсы көремін» (көршісінің атын айтады) дейді де қатар отырғанның қолын қысады. Жақсы көруді қабылдаушы оған күлімсіреп жауап береді және соны көрші оқушыға қайталайды. Осы айналым аяқталғаннан кейін психолог балаларға өзіміздің жақсы ниетімізді басқаға білдіргенде, оның сөзсіз өзімізге қайтып оралатынын түсіндіреді.

Музыка ойнайды. Балалар шеңбер құра отырады және шеңбер бойынша сақинаны береді. Психологтің немесе бақа жүргізушінің сөзі бойынша (немесе басқаша санамақ бойынша) сақинаны жұмылған қос алақанға салғандай болып, оған бір жағымды сөз айтылады. Сақина салынған адам басқаларға өз өнерін көрсетуі керек және сақина салған адамға алғысын білдіру қажет.

Қорапшаның айналып жүруі тоқтатылады. Сол сәтте кім қорапшаны ұстап тұрған болса, сол оның ішінен бір парақ қағазды шығарады және онда жазылғанды орындайды. Күні бұрын даярланып қойылуға тиісті мұндай парақтарда коррекция сабақ тақырыбы бойынша қандай да бір әрекет жазылып қойылады.

Ойының қорытындысы бойынша:

- шындақты айтудың мәні қандай екені туралы өз пікірін айтуға;

- адамлық секілдімінездің қасиеті, ән айту немесе өлең оқып беруге;

- құндылықтың қатысы бар белгілі фильмді (әңгімені, ертегіні) немесе содан алынған бір көріністі әңгімелеуге болады.

Психолог топтың алдында тұрады және балалардын әлдебір әрекетті орындауды, бірақ оны тек «Психолог сөйлейді» деген сөзден кейін жасайтыны айтылады. Психолог осы сөздерді айтқан кезде, оның артында балалардың қайталауы керек оңды әрекеттер жалғасуы керек. Егер психолог «Психолог сөйлейді!» - дегенді айтпай әлдебір әрекетті орындайтын болса, оны қатысушылар қайталап жасамауы керек. Психологтан кейін осы әрекетті қайталаған бала ойыннан шығады. Ойын қызықты, балалардың босаңсуына уақыт бермей тез қарқынмен жүргізілсе мүлдем қызықты болады.

Бұл ойын балалардың назарын ғана дамытып қоймайды, сонымен қатар өзінің әркеттерімен балаларға үлгі беретін психологтің өзін де тәртіпке салады.

Ойындарға ата-аналардың қатынасуы олардың балалық «Менін» оятып, бала болу қандай екенін естеріне салады және ата мен бала арасындағы түсінбеушіліктерден шығуға мүмкіндік береді.

Малдың түрі бейнеленген карточкаға балалар оның қаситін көрсететін сөз жазылған басқа карточканы таңдап алады. Мысалы, ит және иесіне берілгендік, түлкі және айлакерлік, түйе және такаппарлық және т.б.

Ойын барысында оң және теріс қасиеттердің сырт көріністен белгілі екенін түсінеді.

6. «Сүйіспеншілік» ойыны.

Бұл ойын барысында қатысушылар бір-біріне деген сүйіспеншілігін, жақсы көретініндігін неше түрлі теңестіру сөздермен жеткізуі керек.

Психолог бағыттаушы сөзді таңдап айтып, ол өзбен өзінің сүйіспеншілігін білдірген адамына допты береді. Ойынға қатысушылар сол аймақтағы жылы сөздерді айтып, допты келесі ойыншыға лақтырады. Айтылған сөзді қайталаған дұрыс. Сондықтан бір оқушы айтылған сөздерді тақтаға жазып отыруына болады.

Ойын соңында қатысушылар құнды қасиеттерді білдіретін бірнеше сөздер жинақтап, олардың адам өміріндегі маңызы туралы әңгімелеседі.

Екі бала ортаға шығып, бірі інісі, бірі ағасы болып, бір-бірімен сәлемдесуі қажет.

Інісі ағасына қандай жақсы сөздер айтуы мүмкін?

Ағасы інісіне қандай жақсылықтар жасауы мүмкін.?

«Өзің жалғастыр...»

Марат коррекция сабаққа кешіккенін енді ғана ұқты...

Айнүр досын ренжітіп алғандай болды...

Оспан ағасына бір нәрсені айтуды ұмытып кетті...

Әңгімелерді одан әрі жалғастырып, өздерінше бетінше аяқталуларын тауып, соңынан әрқайсысының ойын талқылауға болады.

8. «Бір-бірінің жақсы мінезі мен қылықтарын айтып, мадақтау» ойыны.

Балалар шеңбер бойынша дөңгеленіп отырады. Жүргізуші «сиқырлы таяқшаны» отырғандардың біріне ұсынады. Ол жанындағы баланың жақсы жақтарын айтып, мадақтайды да таяқшаны оған береді. Ол осы ретпенен таяқшаны келесі адамға ұсынады. Ойын осылай жалғаса береді. (Ондағы айтылатын жағымды сөздер мынадай болуы мүмкін: Айгүл, сенің даусың қандай керемет!, Гүлнар, сенің жүзің сондай мейірімді көрінеді!, Марат, маған сенің ақкөңілділігің ұнайды т.с.с.) Соңында балалар бір-біріне жақсы көңілі мен пікіріне рақмет айтады.

Ойынның мақсаты адамның мінез-құлқын бояумен көрсетіп, жағымды, жағымсыз жақтарын түспен ажырату.

Жүргізуші балаларға адамның қасиеттін кемпірқосақ тәрізді етіп бояуды тапсырады. Қандай қасиетті қай түспен бояуды баланың өзі шешеді. Ойын соңында адамның мінез-құлқын көрсету үшін қай түсті неге таңдағанынын өзі түсіндіріп береді.

10. «Баға беру» ойыны.

Ойын тапсырмаға қорытынды жасап, баға беруге негізделген.

Жүргізуші балалардан портретке немесе суретке қарап, ондағы адамдардың мінез-құлқын, қасиеттерін ажыратып беруді тапсырады. Балалар ойын жинақтау үшін баяу музыка қойылып, белгілі бір уақыт беріледі.

Бұл ойын баланың адамды тани білу келбетін дамытады, мінез-құлқын ажырата білуіне көмектеседі.

Бұл ойын баланың мінез-құлықты эмоция арқылы танып білуін көздейді.

Мысалы, топтарға бөліп, түрлі мимикамен түсіндірілетін түрлі тапсырмалар беріледі.:

- ауырған, немесе шаршаған шешесін баласы қалай аймалайды;

- оқушы қартты жолдан қалай өткізу керек.

- әжесінің алдында бала өз кінәсін қалай жуып-шаяды;

- ренжіскен екі дос бір-бірімен қалай татуласады.

Әр топ музыканың сүйемелдеуімен өздері құрастырған сюжетті көрсетеді.

Соңынан тапсырмалардың мазмұны ашылған соң, олар берілген сұрақтарға жауап дайындап, қысқаша әңгімелер құрастырады.

Коррекциялық ойындар әр адамның өз бойындағы жақсы қасиеттерді дамытып, пайдаланылған ертегілер, әңгімелер кейіпкерлерінің батылдық, ұстамдылық, мейірмандық, сыйысымдылық және ертегі баланың қиялын дамытып, өзіндік пікірін туғызады. Адам бойындағы қасиеттердің ара-жігін ажыратып, жағымды жақтарын өзіне азық етуге тырысады.

Осы тренигтерден балаларды ата-аналармен бірге өткізгенде балалық және ата-аналық боршты атқаруда тіл табысу, ізгілікке бағытты болу, кішкентай баланы да азамат деп санап, олардың жақсылық қасиеттерін дамытуға үлес қосу қажеттілігін үлкендер түсінді. Нәтижесінде көптеген сүрақтар туып, психодиагностикалық зерттеу нәтижелерін талдау ата-аналарды қызықтырды және болашақ отбасылық қарым-қатынас ерекшеліктеріне үлкен көңіл аудару қажеттілігін түсінді.

ҚОРЫТЫНДЫ
«Оқушылардың ата-аналарына психологиялық қызмет көрсету жұмысын ұйымдастыру жолдары» тақырыбындағы дипломдық зерттеу жүргізу нәтижесінде біз келесі қорытындылар жасадық.

1. Қазақстан Республикасы Парламентінің әлем парламентарияларына жолдаған «XXI ғасыр Бейбітшілік пен Адамгершілік жүз жылдығы болуы тиіс!» қаулысының басты міндеті - жаңа ғасыр тәрбиесінің негізінде жалпы адамзаттық құндылық арқылы ұлттық мәдениетті меңгере отырып, әлемдік ынтымақтастық пен бейбітшілік сақтау, ал негізгі мақсаты - адамның жан-дүниесіне кішкентай кезінен бастап адамгершілік, имандылық, салауаттылық сияқты қасиеттерді санасына ұғындырып, өмір сүрудің әдіс-тәсілдерін болмыс арқылы түсіндіре отырып, салауаттылыққа тәрбиелеу.

Бұл - жаңа ғасыр белесінде жаңа өмір салты бойынша өмір сүру керек деген сөз. Олай болса, балаларға мектепте берілетін адамгершілік тәрбие орнықты, әрі өзіндік ерекшелігі анықталған, баланың еркін дамуына жағдай жасалған өз сипаты, заңдылығы, нәтижесі бар үздіксіз үрдіс болуы қажет.

Қазақтанның болашақта дамуы азаматтардың көзқарасы, жастар арасындағы тәрбиеге байланысты. Жеке тұлғаның адамгершілік сапалары тек ана тіліне, туған жерге сүйіспеншілігімен шектелмейді, басқаларға мейірбандық, қамқорлық сезім білдіру, жалпы азаматтық рухта тәрбиеленуімен бағаланады.

Қоғамның қазіргі жағдайында елдің саяси, әлеуметтік- экономикалық жақтарын жаңарту кезінде, оның болашақта дамуы, азаматтардың көзқарасы, адамгершілік тәрбиесіне тәуелді. Адамның халықтың адамгершілік сапалары тек ана-тілі, туған жерге сүйіспеншіліктен шектелмейді, басқаларға мейірбандық, қамқорлық сезім білдіру, жалпы азаматтық рухта тәрбиеленуімен бөлінеді.

2. Бастауыш мектеп оқушыларының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда отбасының ролі, ата-анасының қарым-қатынасқа балаларын үйретуі, барлық адами қасиеттерді қалыптастыруда жетекші орын алатыны анық. Отбасы - адамгершілік тәрбиесінің негізі болғандықтан психологиялық қызмет көрсетуде ата-аналарға балалардың теріс деп бағаланатын қасиеттерін диагностикалау нәтижелерімен таныстырып, оларға бұл проблеманы шешу жолдарын анықтаудың ролін көрсету қажет. Тәлім-тәрбие процесі тиімді болуына халық педагогикасының элементтерін пайдалыну халық ағарту саласындағы кейбір теріс жағдайлардың орын алуы, мектеп, гимназия, лицейлердің оқу-тәрбие жұмысының мазмұнында халықтың ежелегі тәрбиесінің ескерілмеуінде екені көптеген зерттеулерде дәлелденген.

3. Зерттеу нәтижесінде бастауыш мектеп балаларына адамгершілік тәрбие беруді жақсарту және жетілдіру үшін төмендегідей ұсыныстар жасаймыз.

1. Мектеп мұғалімдері мен ата-аналар ынтымақтастығын нығайту.

2. Адамгершілік-қоғамдық дамудың әр-түрлі тәрбие саласының бірлікте, іс-әрекет арқылы жүргізілуіне жағдай жасау.

3. Балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастуда халық педагогикасының барлық мүмкіндіктерін пайдалану

4. Оқу—тәрбие үрдісінде балалармен адамгершілік, инабаттылық. силастық ата-анаңа, жолдастарыңа мейірбандық, туған жерге, елге, салт-дэстүрге сүйіспеншілік т.б. тақырыптарда жұмыс жүргізу.

Зерттеу нәтижесінде бастауыш мектептегі бастауыш сынып балаларына адамгершілік тәрбие беруді жетілдіруге ата-аналарды жұмылдыру үшін біз дипломдық зерттеу барысында жұмысымызда балалардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда «Адамгершілік - асыл мұра», «Мен құрбыларымды жақсы көремін», «Кімде қандай қасиет бар», «Бір-бірінің жақсы қылықтарын айтып мадақтау» т.с.с. бастауыш сынып балаларымен және олардың ата-аналарымен жүргізілген психокоррекциялық жұмыс түрлерін ұсындық;

- әр түрлі тәрбие салаларының бірлікте, іс-әрекет арқылы жүргізілуіне жағдай жасау арқылы келесі мәселелерді шешуге мүмкіндік туады:

- балалардың адамгершілік қасиеттерін жетілдіруде халық педагогикасының барлық мүмкіндіктерін пайдалану;

- психологдер мен ата-аналар ынтымақтастығын нығайту;

- балалардың адамгершілік қасиеттерін жетілдіруде, оларға қарым-қатынасқа икемді болуды, инабаттылық, сыйластық, тіл табықыштық, ата-аналарына, жолдастарына, мейірбандық, туған жерге, елге, салт-дәстүрге, отбасына және ондағы туған туысқандарға сүйіспеншілік тақырыптарында ата-аналары мен балаларды қосып жүргізетін тренинг сағаттары және т.б. психокоррекциялық шараларды жоспарлау және оларды жүргізу нәтижесінде отбасындағы бір-бірін сыйлаушылық және мейірмандық нығайғанын ата-аналардың өздері айтты.

5. Дипломдық жұмыста жинақталған материалдарды білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру барысында кеңінен пайдалануға болады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Алтынсарын Ы. Таңдамалы педагогиалық мұралары. Алматы. 1991.

2. Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 2001.

3. Алдамұратов Ә. Жалпы психология. Алматы, 1996.

4. Анциферова Л.Н. Психология формирования и развития личности. М., 1981.

6. Әбенбаев С. Сынып жетекшісі. Алматы 2001 ж.

7. Әміралиев Ш. байлық өмірден //Бастауыш мектеп 1992 №11,12

8. Әуезов М. Таңдамалы шығармалар Алматы 1974

9. Әлімбаев М.. Халық-ғажап тәлімгер-Алматы, 1994.

10. Балаларды халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу. Балаларды халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу. Алматы 1991.

11. Бержанов К., Сейталиев К. Ауыз әдебиетіндегі адамгершілік тәрбие мәселелері.

11. Байдуллина А. «Мектеп пен ата-анаға ортақ міндет». //Қазақстан мектебі 1996 ж. №9, 49-51 б.

12. Битянова М.Р. Практическая психология. М., 1997.

13. Бап-Баба С. Жантану негіздері. Алматы, 1998.

14. Ғаббасов Б. ізгілік әліппесі-Алматы, 1991

15. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Алматы 1964.

16. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. М., 1997.

14. Диагностика готовности детей к обучению в школе — анализ поведения. М., 1993.

17. Дьяченко О.М. Об основных направлениях развития воображения у детей. Ж. «Вопросы психологии», 1988, № 16.

18. Добсон Дж. Непослушный ребенок. Под ред. Н.Коршуновой. М., 1992.

18. Елубаева М., Әлімбаев М. - балалар ақыны. Бастауыш мектеп №5. 2003.

19. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім -тәрбиесі - Алматы 1995

20. Жұмабаев М.. Педагогика. Алматы, 1992

21. «Кәусар бұлақ» бағдарламасы. Алматы, 1993.

22. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р. М. Педагогика. Алматы. 2000.

23. Қожахметова К. Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. Алматы. 1993.

24. Құнанбаев А. Шығармаларының толық жинағы. Алматы, 1977

25. Қоңыратпаев Ә, Қоңыратпаев Т. Көне мәдениет жобалары. Алматы 1992.

26. Макаренко А.С. Методика организации воспитательного процеса. М.1958.

27. Макаренко А. С. Шығармалар. 5-том. М., 1958.

28. Мен Адаммын. Құрастырушы Игенбаева Б. К. Алматы. 2000.

29. Донченко Е.А., Титаренко Т.М. Личность: конфликт, гармония. Киев, 1989.

30. Дружинин В.В. и др. Введение в теорию конфликта. М., 1989.

31. Драгунова Т.В. Проблема конфликта в подростковом возрасте. Ж.«Вопросы психологии», 1972, № 2.

32. Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. М., 1996.

33. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы, 2004.

34. Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 1970.

35. Золотнякова А.С. Проблемы психологии общения (социальный и личностные типы общения, их профессиональные, познавательные и генетические аспекуты). Ростов-на-Дону, 1976.

36. Зейгарник Б.В. Патопсихология. М., 2000.

37. Квимен В. Прикладная психология. С-Пб., 2001.

38. Кле М. Психология подростка: Психосексуальное развитие. М., 1991.

39. Козлов Н.И. Как относиться к себе и людям, или Практическая психология на каждый день. М., 1998.

40. Кон И.С. Психология ранней юности. Книга для учителя. М, 1989.

41. Кристофер Э., Смит Л. Тренинг лидерства. Питер, 2001.

42. Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. МГУ, 1981.

43. Матейчик 3. Родители и дети. Книга для учителя. М., 1992.

44. Морозов А.В. Деловая психология. С-Пб., 2000.

45. Нұрмұхамбетова Т.Р., Рсмаханбетова Ш.Е. Тәжірибелік психология. Шымкент, 2004.

46. Немчин Т.А. Состояния нервно-психологического напряжения. Л., 1983.

47. Немов Р.С. Психология. В 3 т. т.З. М., 1996.

48. Особенности обучения и психического развития школьников 13-17 лет. Под ред. И.В.Дубровиной, Б.С.Кругловой. М., 1998.

49. Овчарова Р.В. Семейная академия: Вопросы и ответы. М., 1996.

50. Осипова А.А. Введение в практическую психокоррекцию. М., 2000.

51. Петровский А.В., Ярошевский М.Г. Психологический словарь. М., 1990.

52. Популярная психология для родителей. Под ред. А.С.Спиваковской. С-Пб., 1997.

53. Платонов К.К. Психологический практикум. М., 1980.

54. Поддьяков Н.К. К вопросу о развитии мышления. М., 1981.

55. Петровский А.В. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы. Алматы, 1987.

56. Петровский А.В. Способности и труд. М., 1996.

57. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога. М., 1996.

58. Рыбалко Е.Ф. Возрастная и дифференциальная психология. М., 1990.

59. Римский С, Римская Р. Практическая психология. М., 1999.

60. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Ростов-на-Дону, 2002.

61. Семья в психологической консультации. Под ред. А.А.Бодалева, В.В.Столина. М., 1999.

62. Субботский Е.В. Ребенок открывает мир. М., 1991.

63. Снайдер Д. Практическая психология для подростков. М., 1999.

64. Тәжібаев Т. Жалпы психология. Алматы, 1993.

65. Теплов Б.М. Проблемы индивидуальных различий. М., 1961.

66. Учителям и родителям о психологии подростка. Под ред. Г.Г.Аракелова. М., 1990.

67. Педагогическая энциклопедия том 1. М. 1964

68. Ушинский К.Д. Избранное педагогическое сочинение-М.,1964

69. Ұзақбаева С. А. Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. Пед. ғыл. док.-дис. Алматы. 1993.

70. Сәдірмекова Ж.Б. Жеткіншектерді халықтық педагогика арқылы адамгершілікке тәрбиелеу. Автореферат. Алматы. 1994.

71. Сухомлинский А.В. Балаға жүрек жылуы. Алматы, 1976ж

72. Төлеубекова Р. Бала тэрбиесіндегі халықтық педагогика Алматы, 1994.

73. Этнопсихология және этнопедагогика. 5-жинақ. Алматы. Дарын, 1998.

74. Херсонский Б.Г., Дворяк С.В. Психология и психопрофилактика семейных конфликтов. Киев, 1991.

75. Хоменстаускас Г.Т. Семья глазами ребенка. М., 1989.

76. Цукерман Г.А., Мастеров Б.М. Психология саморазвития. М., 1995.

77. Щербаков А.И. Проблемы возрастной психологии. М., 1987.

78. Шеврандин Н.И. Социальная психология в образовании. М., 1995.

79. Чернявская А.П. Психологическое консультирование. М., 2004