1 Есік қорғаны. Ақышев енбектеріне талдау жасаңыз



Pdf көрінісі
бет21/45
Дата21.05.2022
өлшемі0,8 Mb.
#144362
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   45
Байланысты:
Еқт сессия

Қалыптасуы
Ұлы қоныс
 аудару дәуірі (II — V ғасырлар) 
Қазақстанның

Орта Азия
 мен 
Шығыс 
Еуропаның
этникалық және саяси қартасын едәуір дәрежеде 
өзгертті. V ғасырда түркі тілдес теле (тирек) тайпалар одағының саны көп 
топтары Солтүстік 
Моңғолиядан
 
Шығыс Еуропаға
 дейінгі далалық өңірге 
қоныстанады, оңтүстігінде олардың көшіп жүретін жерлері Әмударияның 
жоғарғы ағысына дейін жеткен.
VI ғасырда 
Қазақстан
жерлері құдіретті держава — билеушілері түркі 
тайпасының әулеттік 
Ашина
 руынан шыққан Түркі қағанатының билігіне 
түсті. 
Түркі этносының
 өзі қағанаттың құрылар алдындағы кезеңде 
Гәңсу

Шығыс Түркістан
 және 
Алтай
 аудандарында III ғасырдан VI ғасырға дейін 
кезең-кезеңмен қалыптасқан.
Түркі қағанатының саяси-әскери бірлестік ретінде қалыптасқан мекені - 
Жетісу деп пайымдалады. Жетісу мен Шығыс Қазақстан жужан 
мемлекетінің шет аймақтары болатын. Осы аймақтарда орналысқан 
тайпалар - теле - 492 ж. жужандарға қарсы шығып, тәуелсіз мемлекет 
құрады. Дегенмен де, 516 ж. жужандар жаңа құрылған мемлекетті тағы да 
өздеріне бағындырады. 545 ж. теле тайпасының Ашина руы жужандарға 
қарсы күресті басқарады. 551 ж. батыр Бумын Қытайдағы Батыс Вэй 
патшалығымен бірігіп, жужан мемлекетін талқандайды.
Түркі қағанаты
Ерте Түркі мемлекеті - Түркі қағанаты 552 жылы құрылды. Оның негізін 
салған - Бумын қаған 553 жылы қайтыс болады. Бумын өлгеннен кейін таққа 
оның інісі Қара-Еске отырады, оның бастауымен түріктер жоғары жағында 
бір жердегі Бұкрат (Мула) тауларында аварларды екінші рет жеңеді. 
Қара-
Ескенің
мұрагері деп шежіреші оның інісі Иркинді (Ицзинь) атайды, ол 
кағандық тағына 
Мұқан қаған
 деген атпен отырады, оның лақап аты Йанту 
болды. Мұқан қаған (553-572) билік құрған жылдарда Түркі қағанаты Орта 


Азияда саяси үстемдікке ие болады. Олар Маньчжуриядағы қидандарды, 
Енисейдегі қырғыздарды бағындырады, Солтүстік Қытайды алым-салық 
төлеп тұруға мәжбүр етеді. 563-567жж. эфталит патшалығын басып алады. 
Міне, осыдан кейін олардың жері Каспий теңізінен Солтүстік Индияға 
дейін және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатқан.
Бұл жылдары түріктердің батыста жасаған соғыс жорықтары бұлардан да 
күшті бола түседі. Бұларды Бумынның басқа бір інісі Иштеми бастайды. 552 
не 553 жылы батысқа жасалған жорықтардың бірінде Иштеми Бумыньмен 
бірге болып, «он ұлы жетекшіні (немесе қауым бастығын) басқарды, он 
түмен әскері болды; ху елін (соғдылықтарды) жуасытуға аттанды және «Он 
тайпалық» деп атап өзін қағанмын деп жариялады».
Түркілер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне дейін 
баратын Жібек жолына иелік етті. Олар өздерінің жаулап алу жорықтарын 
жүргізуде Иранға қарсы Византиямен одақтасты, 571 жылы түріктердің 
әскери қолбасшысы ИЕштеми Солтүстік Кавказды басып алады, сөйтіп 
Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчьті басып 
алып, 576 жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірақ Иштеми өлгеннен кейін 
582-593 жылдары билік үшін қырқыс басталды. Өзара қырқыс пен 
әлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретті. Күшейіп алған Иран 
588 ж. Герат түбінде түріктерді жеңіп шығады. Византия 590 жылы 
Боспорды қайтадан жаулап алады. Өзара қырқыстар, әлеуметтік қарама-
қайшылықтар қағанатты әлсіретіп, оның 603 жылы Шығыс және Батыс 
түркі қағанаттарына бөлінуіне әкелді. Шығыс Түркістаннан Амударияға, 
Еділ өңірі мен Терістік Кавказ далаларына дейінгі жер Қағанат қарауына 
көшеді.
Түркі мемлекетінің басында - қаған тұратын, оның оң қолы (көмекшісі) - 
"яғбу" титулымен аталатын. 568 ж. бастап Түркі қағанаты 4 аймаққа 
бөлінетін. Қағанның ордасы - Алтайда болған. Халық 3 әлеуметтік топқа 
бөлінген - бектер, қара будундар (жалпы халық), таттар (құлдар). Түріктерге 
бағынатын тайпалырдың барлығы - оғыз деп аталатын.
581 ж. Қытайда Чжоу династияның орнына Суй династия келгеннен кейін, 
жаңа патша түріктермен барлық сауда қарым-қаныстарды үзді. Енді 
Қытайдан жібек маталары Орта Азияға келмейтің болғандықтан, түрік 
қағандарының Ұлы Жибек жолындағы рөлі азаюға бастады. Тобо хан 
қайтыс болғаннан кейін, түркі қағанатта өзара қырқыс басталады. Суй 
династияның патшалары осы ішкі өзгерістерді сезіп, түркі қағанатты 
ыдыратуға, әлсіретуге тырысады. Осы саясаттың нәтижесінде, 602-603 жж. 
қарай, түркі қағанаты екіге бөлініп кетеді.


604 ж. Батыс Түркі қағанатының қағаны болып Тардуш (Дато) сайланды. 
Ал Шығыс Түркі қағанатының қағаны болып сайланды.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   45




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет