Функциональды жүйе: анықтамасы, мақсаты, құрылымы

---

126ЖМ Назарқұл Еркебұлан

Анохин ұсынған функционалдық жүйелер теориясының қағидалары былайша
тұжырымдалды: функционалды пайдалы нәтижесі бар жүйелік компоненттердің
арасындағы кооперативті қатынастардың қалыптасуын анықтайтын жүйелік-
ұйымдастырушы фактордың болуы туралы айтуға болады. Мұндай ынтымақтастық
жүйенің әр компонентінің «еркіндік дәрежесін» үнемі таңдаған жағдайда мүмкін болады
(мысалы, нейронның синаптикалық түзілуі туралы айтуға болады). Осылайша, кері
афферентация нәтижесінде компоненттер жүйесі арасындағы кооперативті қатынастардың
қайта ұйымдастырылған әсері пайда болады, механизмдердің белгілі бір нақты кілті (ішкі
сәулет) зерттеушіге интеграция деңгейінен молекулалық деңгей қосылған жүйелік
белсенділіктің ең жақсы механизмдеріне дейінгі концептуалды көпір жасай алмайды.
Функционалды жүйенің осы іргелі тетіктері қоршаған ортадағы өзгерістерге байланысты
үздіксіз өзін-өзі ұйымдастыруды және пластикалық бейімделуді қамтамасыз етеді.
Функционалды жүйенің негізгі тетіктері анықталды: афферентті синтез шешім қабылдау;
іс-әрекеттің нәтижелерін қабылдаушы; іс-қимыл бағдарламасы әрекет нәтижесі;
нәтиженің барлық параметрлерін қамтитын кері афферентация; нақты нәтижелерді іс-
әрекеттің нәтижелерін қабылдауда алдын-ала қарастырылған нәтижелермен салыстыру.
Анохин теориясы бүкіл организмнің өміріндегі күрделі процестерді зерттеуге және
бағалауға мүмкіндік береді. Осылайша, функционалдық жүйе әрқайсысы өз орнын алатын
және белгілі бір нақты мақсаты бар түйіндік механизмдердің белгілі бір санынан тұрады.
Олардың біріншісі - афферентті синтез, онда төрт міндетті компонент бөлінеді: басым
мотивация, ситуациялық және қоздырғыш афферентация, сонымен қатар жад. Бұл
компоненттердің өзара әрекеті шешім қабылдау процесіне әкеледі. Жануардың немесе
адамның кез-келген мақсатты әрекеті қажеттілік негізінде қалыптасқан (физиологиялық,
әлеуметтік және т.б.) тиісті уәждеме болған жағдайда ғана болады. Егер мұндай уәж
болмаса, мінез-құлық жүзеге асырылмайды. Сондықтан, жақсы тамақтандырылған
жануарда ас қорытуға бейім рефлексті дамыту мүмкін емес, өйткені аштық үшін уәж жоқ.
Тиісінше, мақсатты мінез-құлықты қалыптастыру үшін белгілі бір жүйке орталықтарын
бір уақытта басқа орталықтарды басу арқылы тиісті жаңарту (қоздыру) қажет. Яғни, іс-
әрекеттің немесе мінез-құлықтың мотивациясы басым болуы керек. Қоршаған ортаның
жағдайына байланысты мінез-құлық актісі әртүрлі жолдармен жасалуы мүмкін, яғни
ситуациялық афферентация іс-әрекеттің сипатын анықтайды. Афференттік синтездің
үшінші компоненті - триггер афферентация, яғни мінез-құлық реакциясын тікелей
тудыратын қозу. Шартты рефлекстің сыртқы көрінісі сәйкес сигнал қосылған кезде ғана
бастала бастайды және қоздырғышы ретінде әрекет етеді. Орталық жүйке жүйесі сыртқы
әлемнің дәйекті және қайталанатын құбылыстарының максимумы мен жылдамдығын
арттыруға арналған құрылғы түрінде жасалынған жоғары мамандандырылған субстрат
ретінде қарастырылады. Әрине, оның сигналдық функциясындағы шартты рефлекс
шындықты алдын-ала болжаудың жоғары мамандандырылған формаларының ерекше
жағдайы ретінде түсіндіріледі. Тұтастай алғанда, функционалдық жүйелер теориясы
мінез-құлық актісін оның басынан аяғына дейін кезең-кезеңімен орналастыруды
қамтамасыз ететін физиологиялық механизмдердің жиынтығында жан-жақты және
толығымен ұсынудың тиімді әрекеті болып табылады. Іс-қимыл бағдарламасымен қатар,
функционалды жүйенің тағы бір маңызды тетігі пайда болады - әрекет нәтижесінің
акцепторы. Бұл белгілі бір мінез-құлық реакциясы нәтижесінде алынған іс-әрекеттің
болашақ нәтижесінің моделі, қабылданған шешім негізінде жасалынған импульстер

---

126ЖМ Назарқұл Еркебұлан

жиынтығының көшірмесі. Тиісінше, импульстердің осы эфферентті кескінін орындау
мүшелеріне өткізумен қатар, миға болашақтағы іс-әрекеттің нәтижесінің үлгісін
(көшірмесін) жасау керек. Егер мінез-құлық актісі дұрыс емес немесе жартылай
орындалса, ми бұл ақпаратты алады. Атқарушы органдардан ол афференттік
импульстардың шығуы түрінде кері афферентацияны алады, және бұл кері байланыс кез-
келген функционалды жүйенің қажетті құрамдас бөлігі болып табылады. Егер іс-әрекет
нәтижесінің параметрлері жоспарланғаннан өзгеше болмаса, онда кері афферентацияның
өрнегі іс-әрекеттің нәтижесін қабылдаушы үлгісімен сәйкес келеді де, әрекет аяқталады.
Мұндай сәйкестік болмаған кезде кері афферентациямен іс-қимыл нәтижесінің
акцепторында сәйкессіздік пайда болады, ол жануардың немесе адамның бағдарлық
реакциясының жоғарылауына әкеледі, нәтижесінде бүкіл функционалды жүйе қайтадан
басталады және цикл бағдарлама күтетін нәтижелер алынғанша қайталанады.

жүктеу/скачать 1,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: