27. Түркі кезеңіндегі техниканың дамуы. Материалдық мәдениет ескерткіштері.
Қазақстанжерінде VI-IХ ғасырдың 1-жартысында өмірсүргентүріктайпаларыөздерінетәнүлкенматериалдықмәдениетқалдырды. Түркідәуіріндегіматериалдықмәдениетескерткіштерініңтүрлерінегізіненадамдардыңшұғылданғаншаруашылықтарыменбайланыстыболған. Оғанархеологиялыққазбажұмыстарыныңнәтижесіндетабылғанзаттайдеректертолықдәлел бола алады. Мәселен, түркідәуірікезіндегіобаларданкөбіреккездесетінзаттар: қолдиірмендер, дәнүккіштер, темірорақт.б. құрал-жабдықтар. Бұлсолкездегіхалықтардыңегіншаруашылығыменайналысқандығыныңдәлеліекендігісөзсіз. Ал түркітайпаларының мал шаруашылығыменкеңіненайналысқандығынархеологиялыққазбалардыңбарысындамолырақкездесетінтемірденжасалғанатәбзелдері (ауыздықтар, олардыңәшекейлері, үзеңгілер) құрал - сайман, қару - жарақтар, әсіресе, темірсемсерлер, найзалар, олардыңұштарыт.б. көрсетеді. Олардыңбарлығысолкездегітүркітайпаларыныңтемірқорытудыжақсымеңгергендігіндәлелдейді. Сондай-ақ, ғылымиқазбажұмыстарыкезіндетүркілердіңзираттарынанқұрал-саймандар, қару-жарақтарменқатарқолөнербұйымдары, әшекейлікзаттарөтекөпкездеседі. Олардыңішінде: кіселер, белдіктер, омырауғатағатыналқаларт.б. бар. Кіселер алтын, күмісжәнеқымбатбағалытастарменбезендіріліпотырған. Түркілертамашаетікшілерболған. Табылғанаяқкиімдердіңішіндеөкшесібиікемес, қайқы бас етіктержәнекебісқалдықтарыкездеседі.
Түркіхалықтарыныңматериалдықмәдениетіжөніндеайтқанда, әсіресезираттардыңбасынатастанжасалғанмүсіндердіңкөптепқойылғандығыкөңілаударады. Мәселен, балбалтастар, таскеліншектерт.б. БұлтасмүсіндерҚазақстанныңбарлықаймақтарындакездеседі. Олартүркітайпаларыныңішіндеқолөнерінің, әсіресетасқашайтыншеберлердіңболғандығынкөрсетеді.
XVIII ғасырдың 20 - жылдарында Енисей аңғарынаннемісғалымы Д. Мессершмидт пен шведтіңтұтқынофицері И. Страленбергжартасбетінеқашалыпжазылғанбеймәлімжазулардытауып, оларды Скандинавия руникалықжазуынаұқсасболғандықтан «руналықжазу» депатады.
Орысғалымы Н. М. Ядринцев 1879 жылыШығысСібірГеографиялыққоғамыныңтапсырмасыменОрталықМонғолияғасапаршегеді. Осы сапарыбарысындаолОрхонныңсолжақшығысбетінеорналасқанКөшө-Цайдамдағыекіалыпескерткіштікездестіреді. Оларда Енисей қорғандарындакездесетінқұпияжазуларқашалғанболыпшықты. КейінбұлескерткіштердіңШығысТүрікқағаныБілге мен оныңағасыКүлтегінніңқұрметінеқойылғанмұраларекендігібелгіліболды.
1891- жылы В. В. Радлов бастағанРесейэкспедициясы да Монғолияғажетеді. ЕкіайғасозылғансапарларыбарысындаКөшө-ЦайдамдағыБілгеқаған мен Күлтегінкешендерініңмүсінтастарынсуреткетүсіреді.
Даниялықғалым Вильгельм Томсен 1893- жылдың 5- қарашасындақұлыптастардағымәтінніңкілтінбіріншіболыптауып, кейіннентолықмәтіндіорыстыңтүркологы В. В. Радлов оқыпшығады. Жазулардытабылғанжерінебайланысты «орхан-енисейескерткіштері» депатауқабылданған.
Орхан-енисейескерткіштерініңішіндеКүлтегін мен Білгеқаған , ШығысТүрікқағандарыныңкеңесшісі, даңқтыәскериқолбасшыТоныкөктіңқұрметінеқойылғанқұлыптастар бар. Ескерткіштертүріктердіңөмірінен (ата- бабалары, түрікқағандарының ел басқаруы, Түрікқағанатыныңқұрылуы мен құлдырауы, түріктердіңнаным-сенімі, соғыстары, көршіелдерменқарым-қатынасы, т.б.) мағлұматтарбереді.
