1. мінез-қҰЛЫҚ ЖӘне оның негізгі көріністері мінез-құлық формалары және оның жүйелілігі

Мінез-құлқында ерекшеліктері бар балаларды анықтау үшін Сарыағаш қаласының А.Байтұрсынов атындағы номері 50 мектеп-гимназияның оқушыларын зерттедік. Әр жас кезеңіндегі балалардың мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау үшін көптеген психодиагностикалық әдістемелерді бір-бірімен ұштастырып жүргіздік. Кеңінен қолданылған әдіс-тәсілдердің ішінде мұғалімдер мен ата-аналар арасында жүргізілген әңгімелесу, сауал-жауап әдістемелерін қолдану, мінез-құлық ерекшеліктерін анықтау тестілері, Айзектің темпераментті анықтауға арналған тесті, сонымен қатар Басса-Даркидің жеткіншектердің мазасыздануын және агрессиясын анықтау тестін және басқада нақты фактілерге байланысты мектеп оқушылары туралы мәліметтер жинақталды.

Зерттеу барлық сыныптарда жүргізілді. Соның ішінде ең күрделі және қайшылықтары мол жас кезеңі жеткіншектік шақ болғандақтан дипломдық зерттеуге осы жас кезеңін анықтадық.

Бұл зерттеулерді жүргізуге психология кафедрасының доценті Т.Р.Нұрмұхамбетованың анықтаған психологтың жеткіншек жас кезеңіндегілермен жүргізетін жұмысының міндеттерін басшылыққа алдық. Олар келесі, Жеткіншектік жас кезеңінде адам өзінің қандай екенін, қаншалық құнды, қабілетті екенін барынша толығырақ түсініп білгісі келеді. Өзін-өзі бағалаудың екі тәсілі бар. Оның біріншісі - өз талаптарының деңгейін жеткен нәтижелермен салыстырып бағалау, ал екіншісі - әлеуметтік жарыс, өзі туралы төңірегіндегілердің пікірлерін салыстыру. Осы тәсілдер арқылы құрылған баланың өз менінің бейнелері күрделі әрі бір мәндес болмайтыны белгілі.

Мұнда нақты «мен" (қазір қандаймын), динамикалық "мен" (қандай болғым келеді), мұраттық "мен" (өзімнің адамгершілік ұстанымдарыма байланысты сондай болуға тиістімін), қиялдағы "мен" (қолымнан бәрі келетін болса, сондай болар едім!) т.с.с. көз алдына елестететін "мен" бейнелері бар. Өзін-өзі талдау нәтижесінде балалар өзін объективті, төмен немесе асыра бағалауы мүмкін. Балалар психолог көмегімен «Мен көріністерін анықтауға, оны зерттеуге мүмкіндіктері болуы керек. Сондықтан әр баланы өзін-өзі танып білуге үйрету психологиялық қызметтің келесі міндеті.

Жеткіншектік жас шағында балаларда эгоцентризм, невротизм белгілері болуы әбден мүмкін. Сонымен қатар жеткіншектік кезеңде рефлексияның тереңділігі мен қанықтылығына байланысты көптеген әлеуметтік (әлеуметтік тегі мен ортасы, білім деңгейі), жеке типологиялық (интроверсия-экстроверсияның дәрежесі) және өмірбаяндық (отбасында тәрбиелену жағдайлары, құрдастарымен қарым-қатынасы, оқыған кітаптары мен көрген кинофильмдерінің сипаты) факторларға байланысты. Психолог осы шақтағы баланың ерекшеліктерін анықтап, әрқайсысына қажетті көмек көрсетуі керек. Бұл жеткіншектерге психологиялық қызмет көрсетудің келесі міндеті.

Жеткіншектік шақта достықты қажетсіну күрт өседі және бұл сезім өте тұрақты да терең бола бастайды. Достық туралы жеткіншектік ұғым мен оның нақты дәрежесі әр балада әр түрлі болады. Қыз балаларда олардың ертерек толысатындығымен байланысты интимдік достықты қажетсіну ер балалардан ерте басталады. Егер жастары бір шамалас ер балалар мен қыз балалардың достық мұраттарын салыстырса, қыз балалар ер балаларға қарағанда достыққа неғұрлым жоғары талаптар қоятындығы көрінеді. Есейген сайын бұл айырмашылықтар жоғалады.

Достыққа деген көзқарастың жекелей айырмашылықтары да өте үлкен. Біреулер жұп достықты ғана мойындап, нағыз дос біреу ғана болу керек деп санайды. Ал екіншілерінде екі, үш және одан да көп достар болады. Тіптен барлық таныстарымен достасатындар да кездеседі. Бұл мәселе тәлім-тәрбие барысында көңіл аударатын проблемаларының бірі болғандықтан психологиялық қызмет көрсету барысында оны талдап, шын достықтың мән-мағнасын балаларға көрсету психолог міндеттерінің бірі болып саналады.

Жеткіншектердің біреулері оңашалықты ұнатса, екіншілері жалғыздықтан үрейлене қорқады, аз уахытқа да жалғыз қала алмайды. Кейде мазасы-здану, фобия белгілері де орын алуы мүмкін. Психолог осы шақтағы баланың психологиялық дамуындағы ерекшеліктерін анықтап, оның нормадан ауытқуларына ерекше көңіл бөліп, әрқайсысына жеке-дара қажетті көмек көрсетуі керек. Бұл жеткіншектерге психологиялық қызмет көрсетудің келесі міндеті.

Адамның күрделі интеллектілік оперецияларды меңгеруі және ұғымдық аппаратының баюы, теориялық интеллектінің қалыптасуы және көрініс беруі жас өспірімдік кезеңде жетіледі. Әсіресе арнайы қабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің бағытталуының барған сайын саралана түсумен қосылып, мүның өзі жастардың ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда күрделі де дара сипат береді.

Қазіргі кезде жаңа тестік жүйені қолдану арқылы жоғары сынып оқушыларын мамандық таңдауға даярлануы қажеттілігін ескере отырып, олардың шығармашылық қабілетін, білім меңгерудегі дербестік дәрежесін арттыруға аса маңыз беру қажет болып отыр. Арнайы қабілеттердең қалыптасуы оқытудың сипаты мен қатар психологиялық түзету-дамыту жұмыстарымен де тығыз байланысты. Сондықтан психологтің келесі міндеті - орта сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуына ықпал жасау. Осы аталған, тағыда баланың жас ерекшеліктеріне, өмір талабына байланысты туып отырған міндеттерді басшылыққа ала отырып, әр психолог жеткіншектермен жүргізетін қызметінің мазмүнын анықтайды.

Біз зерттеуімізді жеткіншектердің темпераментін анықтаудан бастадық.

Бұл тесті орта сынып оқушыларынан бастап ересек адамдарға дейін қолдануға болады.

Мақсаты: баланың темпераментін және эмоционалдық тұрақтылығын (невротизмнің көрінісін) анықтау.

Орындау ережесі: «сізге 57 сұрағы бар бланкі мен жауап парақ берілді. Сұрақтардың әрқайсысына «ия» немесе «жоқ» деген жауап беріп оны жауап параққа жазыңыз. Дұрыс жауапты табу үшін көп ойланудың ешқандай қажеті жоқ. Өйткені бұл тапсырмалар арқылы білімді немесе ақыл-ойдың даму деңгейі бағаланбайды, берілген сұрақтарға дұрыс немесе қате жауап жоқ. Әр адамың өз ойы өзіне дұрыс. Сондықтан ең бірінші ойға келген жауапты сұрақ номерінің тұсына жазыңыз».

Сауалнама.

1. Тынығу үшін, немесе ерекше сезімге бөлену үшін жаңалық іздеуге құмарлыққа жиі бөленесіз бе?

2. Сізді түсінетін, жұбататын және көңліңізді көтеретін достарға қажеттілікті жиі сезінесіз бе?

3. Өзіңізді уайымсыз адаммын деп есептейсіз бе?

4. Алдыңызға қойған мақсаттан бас тарту сізге қиын ба?

5. Іс-әрекеттерді бастамай тұрып, алдын-ала, асықпай ойланып аласыз ба?

6. Берген сөзіңізді барлық уахытта орындайсыз ба?

7. Сіздің көңіл күйіңіз құбылмалы ма?

8. Жылдам сөйлеп, тез қимылдайсыз ба?

9. Ешқандай себепсіз өзіңізді бақытсыз адаммын деп есептеген уақытыңыз болды ма?

10. Дауласу барысында неге де болса бел байлауға даярсыз ба?

11. Сізге ұнайтын адаммен танысуға ұяласыз ба?

12. Қатты ашуланғанда не істегеніңізді білмей қалатын жағадай болады ма?

13. Жағдайға байланысты ойланбай әрекет жасауыңыз жиі болады ма?

14. Өзіңіздің айтңаныңыз немесе істегеніңіз туралы ойлар сізді жиі мазалайды ма?

15. Адамдар мен кездескеннен кітап оқығанды көбірек ұнатасыз ба?

16. Сіздің намысыңызға тиу оңай ма?

17. Компанияда жиі болғанды ұнатасыз ба?

18. Басқаларға айтқыңыз келмейтін ойларыңыз бар ма?

19. Кейде күшіңіз тасып, тауды қапаруға дайын болып, ал енді бірде әлсіреп қалатыныңыз рас па?

20. Өзіңіздің қарым-қатынас жасайтын ортаңызды ең жақын достармен шектеуге тырысасыз ба?

21. Арманға жиі бөленесіз бе?

22. Сізге дауыс көтергендерге солай ша жауап бересіз бе?

23. Өз әдеттеріңіздің барлығын жақсы деп есептейсіз бе?

24. Сіз өзіңізді кіналы деп сезінуіңіз жиі болады ма?

25. Сіз өз сезіміңізді жүгендеместен, көңілді компанияда жақсы тынығуға қабілеттісіз бе?

26. Кернеу жағдайында жиі боласыз ба?

27. Басқалар сізді көңілді және еті тірі адам деп есептейді ме?

28. Бір істі бітіргеннен соң, ол тірлікті «одан да жақсы орындауға болар еді» - деген ойға бөленесіз бе?

29. Үлкен жиындарда өзіңізді ыңғайсыз сезінесіз бе?

30. Сіз өсек айтатын кездер болады ма?

31. Әртүрлі ойларға бөленіп, ұйқыңыз қашып кететін кез болады ма?

32. Бір нәрсені білгіңіз келсе сіз оны кітаптан іздейсіз бе?

33. Кейде жүрегіңіз қатты соғады ма?

34. Барлық көңілді шоғырландыруды талап ететін жұмысты ұнатасыз ба?

35. Кейде қалтырап-дірілдеп кетесіз бе?

36. Сіз барлық уақытта шыныңызды айтасыз ба?

37. Бір-бірін әзілдеп отыратын компанияны ұнатпайсыз ба?

38. Сіз ашушаңсыз ба?

39. Тез шешім қабылдауды талап ететін жұмыс сізге ұнайды ма?

40. Сізді, еш уахытта болмаған неше түрлі сұмдықтар және қайғылы оқиғалар болып қалса не болар еді, деген ой жиі мазалайды ма?

41. Сіз асықпай, жай қимылдайтыныңыз рас па?

42. Жұмысқа, біреумен кездесуге жиі кешігесіз бе?

43. Жағымсыз түстерді жиі көресіз бе?

44. Сіз өте сөзшең болғандықтан әр кездескен адаммен әңгімелесіп қалуға тырысатыныңыз рас па?

45. Бір жеріңіз ауырады ма?

46. Достарыңызбен ұзақ уахыт жолыға алмасаңыз мазасызданасыз ба?

47. Сіз шыдамсыз адамсыз ба?

48. Таныстарыңыздың ішінде сізге ұнамайтын адам бар ма?

49. Өзіңізге сеніміңіз күшті ма?

50. Сіздің кемістіктеріңізді немесе жұмысыңызды сынаған сіздің намысыңызға тиеді ме?

51. Көптеген адам қатынасатын іс-шаралардан ләзаттанасыз ба?

52. Сіз өзіңізді басқалардан кем деп санайсызба?

53. Қызықсыз ортаны жандандырып жібере аласыз ба?

54. Өзіңіз білмейтін нәрсеңізді білетіндей болып көрсеткіңіз келеді ме?

55. Өзіңіздің ден саулығыңыз туралы қам жисіз бе?

56. Басқаларды әзілдеуге құмарсыз ба?

57. Сізді ұйқысыздық мазалайды ма?

Нәтижесін бағалау кілті.

Экстраверсияны бағалау үшін келесі сұрақтарға берген жауаптарыңыз кілтке сай келсе бір балл деп есептелінеді:

Ия - 1, 3, 8, 10, 13, 17, 22, 25, 27, 39, 44, 46, 49, 53, 56

Жоқ -5, 15, 20, 29, 32, 37, 41, 51. 0-10 балл жинасаңыз сіз интровертсіз; 15-24 балл жинасаңыз сіз экстравертсіз; 11 - 14 балл - амбиверт көрсеткіші болып табылады.

Невротизмді анықтау үшін келесі сұрақтарға берген жауаптарыңыз кілтке сай келсе бір балл деп бағаланады:

Ия - 2, 4, 7, 9, 11, 14, 16, 19, 21, 23, 26, 28, 31, 33, 38, 40,

43, 45, 47, 50, 52, 57;

0 - 10 эмоционалдық жағынан тұрақтылықтың көрсеткіші;

11 - 16 сезімталдық белгісі;

17 - 22 жүйке жүйесі күйзелгенінің белгісі бар; 23-24 невротизм патологияға жақындаған.

Өтірікшілік көрсеткішін анықтау:

Келесі сұрақтарға берген жауаптарыңыз кілтке сай келсе бір балл деп бағаланады.

Ия - 6, 24, 36; жоқ - 12, 18, 30, 42, 48, 54. 0-3 балл жинасаңыз сізге барлық уахытта сенуге болады.

4 - 5 - жалғандығыңыз көрініп тұр; 6 - 9 - жауаптарыңыз ақиқатқа сай емес, оларды өңдемей ақ қойсада болады.

Эмоционалдық

тұрақтылық

Бағалау шкаласы бойынша анықталған жиналған баллдарды жоғарыда берілген графиктің горизонталдық бағанына эктраверсия түсіріп, ал невротизм көрсеткішін вертикалдық бағанға орналастыру керек. Сол нүктелерден түсірген перпендикулярлардың қилысқан жері зерттелінушінің темпераментіндегі жетекші типті көрсетеді. Осы көрсеткіш бағандардың қилысқан жеріне жақын орналасса ол адамда барлық темпераменттің көрсеткіштері анық байқалатынының белгісі.

Зерттеу нәтижесі көрсеткендей зерттелінген 57 баланың 41 невротиктер, 33 өтірікшілер, басым көпшілігі холерик-экстраверттер болып шықты. Олардың мінез-құлық ерекшеліктерін бабалардың өздеріне түсіндіру үшін талдауды тереңірек жүргізіп, темпераменттер көрсеткіштері бойынша әр зерттелінушінің мінездемесін жасадық.

Көрсеткіштер бойынша мінездеме.

Сангвиник-экстраверт: тұрақты адам, әлеуметтендірілген, сыртқы дүниеге бағытталған, ашық-жарқын, қарым-қатынасқа құмар, кейде көп сөйлейтін, уайымсыз, көңілді, басшылыққа құмар, жолдас-жоролары көп, өмір сүйгіш.

Холерик-экстраверт: айнымалы адам, ашушаң, қозғыш, ұстамды емес, агрессиясы анық байқалатын, оптимист, белсенді, жұмысқа қабілетті және көңіл күйі тұрақсыз, стресс жағдайында - психопат.

Флегматик-эинтроверт: тұрақты адам, байсалды, ашулануы қиын, ойшыл, іскер, ұстамды, сенімді, сиысымды, қарым-қатынасқа жайлы, интеллектуал, жай қимылдайды, ұзақ уахытқа созылған қолайсыз жағдайда көңіл-күйін, ден саулығын бір қалыпты сақтайды.

Меланхолик-интроверт: тұрақсыз адам, мазасыздануы күшті, пессимист, сыртқы көрінісі бойынша сабырлы, бірақ эмоциясы терең, оған ұзақ уахыт бөленіп жүреді, ойшыл, интеллектуал, стресс жағдайында ішкі кернеуі күшейеді, депрессияға ұшырап, ден саулығы, жұмысқа қабілеті төмендейді.

Зерттелінушілердің мазасыздану деңгейін өлшеуге Жеткіншектер агрессиясын диагностикалау (Басса-Дарки) әдістемесін қолданып, нәтижелерін ереже бойынша талдап шықтық.

Мақсаты: бала агрессиясының түрін және оның көрініс беру ерекшелігін анықтау.

Бала агрессиясын зерттеушілер оған әр түрлі анықтама береді. Біреулері ол адамның қоршаған орта құбылыстарынан өзін қорғауға арналған тұқым қуалаушылыққа негізделген қасиет деп көрсетсе (Лоренд, Анри), екіншілері жетекші роль атқаруға бағытталған әрекет (Моррисон) деп түсіндіреді. Агрессияны фрустрация мен байланыстыратын теориялар да бар (Маллер, Дуб, Доллард).

Агрессия терминімен жеке тұлғаның субъект-субъекттік қатынаста деструктивтік әрекетке жақындығын белгілейді. Деструктивтік әрекет дегеніміз адамның алдында тұрған бөгетке шабуыл жасап, қиындықты жеңуге деген белсенділігі.

Сондықтан агрессияның оң және теріс көріністері бар екенін жақсы түсіну қажет. Мысалы, адам өз өмірін, немесе басқа адамдардың өмірін сақтауға, табыс көзіне төнген қауіпті жоюға бағытталған агрессияны ақтауға болады. Сонымен қатар, ешқандай ақтауға болмайтын агрессия байқалуы мүмкін.

Жеткіншек жас кезеңінде себепсіз агрессия, немесе жалған қауіпке бағытталған шабуылшылық орын алуы мүмкін. Бұл құбылыстың түрлерін, себебін, және мөлшерін анықтауға болады. Психолог осы мәселені зерттеп, агрессиясы нормадан тыс дамыған балалармен түзету жұмысын жүргізуі керек.

А.Басс және А,Дарки агрессияны сипаттағанда оны негізгі екі топқа бөледі. Біріншісі -мотивациялық агрессия, осы құбылысты туғызған себеп-сылтаулар. Психолог ең алдымен агрессияның осы түрін анықтап алуға тиіс. Екіншісі - инструменталдық агрессия, немесе өзін қорғау үшін, басқаларды зәбірлеуге қолданатын әрекеттері. Бұл қасиеттің көрініс беруі сегіз формада болуы мүмкін.

Агрессияны зерттеуге қолданылатын әдістемелердің бірі Басса-Дарки сауалнамасы. Бұл әдістеме көмегімен агрессияның орын алуын және оның түрін, көрініс беру формасын диагностикалауға болады.

Орындау ережесі: тест сауалнамасында 75 тұжырымдама берілген. Оларға «ия» немесе «жоқ» деп жауап беріңіз. Сауалнама:

1. Менің кейде басқаларға зиян келтіргім келеді.

2. Кейде өзім жақтырмайтын адамдар туралы өсек айтамын.

3. Мен тез ренжіп, жылдам басыламын.

4. Егер маған жақсылап өтіш жасамаса, тапсырманы орындамаймын.

5. Өмірден маған қажетті нәрселерді толық ала алмаймын.

6. Басқалар менің сыртымнан мен туралы не айтатынын білемін.

7. Мен достарымның қылықтарын ұнатпасам, пікірімді оларға білдіремін.

8. Егер біреуді алдаған кезім болса, мен ар-ожданымның алдында қатты қысыламын.

9. Мен басқа адамға қол жұмсауға қабілетті емес сияқтымын.

10. Мен еш уахытта, заттарды лақтыратындай болып, қатты ашуланбаймын.

11. Басқалардың кемістігіне барлық уахытта кешірімдімін.

12. Егер маған орныққан ереже ұнамаса, мен оны бұзғым келеді.

13. Басқалар қолайлы жағдайды пайдаланып қалады.

14. Басқалар маған, күтпеген жерде, си-сияпат көрсетсе, мен одан сескеніп қаламын.

15. Менің басқалармен келіспейтін кезім жиі болады.

16. Кейде менің ойыма өзім ұялатын нәрселер келеді.

17. Мені біреу бірінші болып ұрса, мен оған жауап бермеймін.

18. Мен ашуланғанда есікті тарс еткізіп жабамын.

19. Мен сыртқы көрінісімнен әлде қайда ашушаңырақпын.

20. Егер біреу біреу маған үкімін жүргізгісі келсе, әрқашан мен оған қарсы тұрамын.

21. Менің тағдырым мені онша қанағаттан дырмай ды.

22. Көп адамдар мені ұнатпайды деп ойлаймын.

23. Басқалар менімен келіспесе, мен олармен дауласпай тұра алмаймын.

24. Жұмыстан қашатын адамдар өздерін кіналы сезінуі керек.

25. Менің отбасымды әбіржіткендер - жүдырыққа жығылғысы келгендер.

26. Дөрекі әзілге мен бармаймын деп ойлаймын.

27. Мені сықақ жасағандарға қатты ашуланамын.

28. Егер біреулер өздерін бастықсымақ санаса, олар мен-менсіп кетпеу үшін бар күшімді саламын.

29. Апта сайын мен өзіме ұнамайтын адамдардың біреуін жолықтырамын.

30. Адамдардың көбі маған қзғаншақтықпен қарайды.

31. Басқалардан өзімді силауды талап етемін.

32. Ата-анам үшін ешнәрсе жасамағаныма қамығамын.

33. Сізді әрқашан ызаландырған адамдардың «тұмсығын бүзуға» тұрады.

34. Мен еш уахытта ашуға бөленіп, тұнжырап жүрмеймін.

35. Егер басқалардың маған деген көзқарасы мәртебеме сай келмесе, мен оларға режімеймін.

36. Мені біреу ренжіткісі келсе, мен оған көңіл бөлмеймін.

37. Ешкімге байқатпауға тырыссам да, қызғаншақтық «ішімді ит жегендей» етеді.

38. Кейде мені күлкіге көтеретіндер бар сияқты.

39. Мен қатты ызалансам да балағат сөз айтпаймын.

40. Менің күнәларымның барлығы кешірілсін.

41. Маған біреу қол көтерсе, менің жауап қайтаруым сирек болады.

42. Айтқаным болмай қалса мен ренжимін.

43. Кей кезде адамдарды көргенде мен жынданамын.

44. Шынымен жек көретін адамым жоқ.

45. Бөтендерге еш уахытта сенім білдірмеу - менің ұстанымым.

46. Егер біреу мені ызаландырса, мен ол туралы не ойлайтынымды айтуға даярмын.

47. Кейін өкінетін нәрселерді жиі жасаймын.

48. Ашуланған кезде қол жұмсауым мүмкін.

49. Кішкентай кезімнен бастап долылық көрсеткен емеспін.

50. Мен өзімді атылуға дайын оқтай жиі сезінемін.

51. Қандай екенімді жұрттың бәрі білсе, олар мені, бірге жұмыс істеуге қиын адам, деп есептер еді.

52. Қандай себепке байланысты басқалар маған жағымды нәрсе істейді, деп ойланамын.

53. Маған біреу дауыс көтерсе, мен де оған айқайлаймын.

54. Сәтсіздіктер мені мазасыздандырады.

55. Төбелескенде басқалардан артық-кемім жоқ.

56. Қатты ашуланғанда, бірінші қолыма түскен затты сындырғаным есімде.

57. Кейде төбелесті бірінші болып бастаймын.

58. Өмір маған әділетсіз екенін кейде анық сеземін.

59. Мен, бұрын, адамдар тек шынын айтады, деп ойлайтын едім.

60. Ашуланғанда ғана ұрсамын.

61. Егер қателік жіберсем қысылып жүремін.

62. Өз құқығымды жұдырықпен қорғау керек болса - күшімді көрсетемін.

63. Өзімнің ашуымды, кейде, стол төбелеп көрсетемін.

64. Өзіме ұнамайтындарға дөрекілік көрсетемін.

65. Маған зиян келтіргісі келетін дұшпандарым жоқ.

66. Дөрекілерді өз орнына қоя алмаймын.

67. Өзім дұрыс өмір сүрген жоқпын,- деген ой маған жиі келеді.

68. Мені төбелеске дейін апаратындарды білемін.

69. Кішкентай нәрсеге бола ренжімеймін.

70. Басқалар намысыма тиіп, ызаландырғысы келеді, деген ойға сирек бөленемін.

71. Мен, көбінесе, адамдарды тек қорқытамын.

72. Соңғы кезде мен жабысқақ болып кеттім.

73. Дау барысында мен дауысымды жиі көтеремін.

74. Басқаларға теріс көзқарасымды көрсетпеуге тырысамын.

75. Мен дауласпастан келісімге келгенді ұнатамын.

Авторлар сауалнаманы келесі ұстанымдарға сүйене отырып жасаған:

Әр сұрақ агрессияның бір түрін анықтауға арналған. Сұрақтарға берілген жауаптарға басқалардың пікірі әсерін тигізуін төмендету жолдары ойластырылған.

Бағалау шкаласы.

Жауаптар сегіз шкала бойынша бағаланады.

1. Физикалық агрессия: ия-1, жоқ-0 келесі тұжырымдамаларға: 1, 25, 31, 41, 48, 55, 62, 68;

Жоқ - 1, ия - 0 келесілерге: 9, 7.

2. Жанама агрессия: ия-1, жоқ-О: 2, 10, 18, 34, 42, 56, 63; 3.

жоқ-1, ия-0: 26, 49.

3. Тітіркенушілік: ия-1, жоқ-0: 3, 19, 27, 43, 50, 57, 64, 72;

жоқ-1, ия-0: 11, 35, 69.

4. Негативизм: ия-1, жоқ-0: 4, 12, 20, 28; жоқ-1,

ия-0: 36.

5. Өкпелегіштік: ия-1, жоқ-0: 5, 13, 21, 29, 37, 44, 51, 58.

6. Күдіктенушілік: ия-1, жоқ-0: 6, 14, 22, 30, 38, 45, 52, 59;

жоқ-1, ия-0: 33, 66, 74, 75.

7. Вербалды агрессия: ия-1, жоқ-0: 7, 15, 23, 31, 46, 53, 60,

71, 73; жоқ-1, ия-0: 1, 33, 66, 74, 75. 8.Кінәні сезіну: ия-1, жоқ-0: 8, 16, 24, 32, 40, 47, 54, 61, 67.

Көрсетілген шкала бойынша жауаптарды баллға аударып, барлық жиналған ұпайлардың екі түрлі қосындысы шығарылады. Біріншісі қастандық индексі деп аталады да ол 5 және 6 шкалалардың қосындысы арқылы анықталады. Ал екіншісі, агрессия индексі - 1, 3, 7 шкалалар қосындысы бойынша анықталады.

6,5 плюс-минус 3 - қастандық көрсеткіші нормада екенінің белгісі;

21 плюс-минус 4 - агрессияның нормадағысын көрсетеді.

Баланың агрессиясын анықтағанда бір әдістемені қолданып, сол бойынша қорытынды жасауға болмайды. Міндетті түрде Кеттел, Шмишек, Спилбергер т.б. проективтік әдістемелердің нәтижесімен салыстырып анықтау қажет.

Зерттеу нәтижесі:

Бұл тесті құру негізіне К.Леонгардтың жеке тұлға акцентуациясы туралы тұжырымдамасы алынған. К.Леонгардтың бұл концепциясы бойынша, акцентуация деп барлық адамға тән психикалық қасиеттердің кейбір көрсеткіштері ерекше дамып, шектен шыққанын айтады. Типология жасағанда оны мінез бен темперамент акцентуациясы деп екі түрге бөледі. Шмишек осы теориялық қағидаға сүйене отырып акуцентуация түрін және оның сапалық көрсеткішін анықтау тестін жасаған.

Орындау ережесі: Тест 88 сұрақтан тұрады. Оның әрқайсысына зерттелінуші «ия" немесе "жоқ" деп жауап беруге тиіс. Жауаптар 10 шкала бойынша бағаланады. Алдын ала сауалнама буклеті және жауап парағы даярланады. Тесті жүргізу алдында даярланған материалдар әр адамның қолана беріледі де, олар жауап беру тәртібімен таныстырылады. Жауап парақта сұрақ номері, оның түсында (+) немесе (-) деген белгілір қойылған болады. Зерттелінуші таңдап алған жауап вариантына сәйкес белгі қойып отырады.

Сауалнама және жауаптарды бағалау кілті.

1. Сен, әдетте, байсалды және көңілдісің бе? (1).

2. Сен тез ашуланып, әбіржейсің бе? (7).

3. Жылауың оңай ма? (6).

4. Жұмысымда қате жоқ па, деп бірнеше рет тексересің бе? (-2).

5. Сен, өзіңнің сыныптастарыңдай күштісің бе? (-2).

6. Сенің көңіл-күйің қуаныштан қобалжуға және керісінше тез өзгереді ме? (9).

7. Сен ойын барысында жетекші болғанды ұнатасың ба? (8).

8. Себепсіз ашуланып жүретін күндерің болады ма? (5).

9. Мұғалімнің берген тапсырмасын әрдайым адалдықпен орындауға тырысасың ба? (7).

10. Жаңа ойынды ойыңнан шығара аласың ба? (1).

11. Біреуді ренжітіп қойғаныңды тез ұмытасың ба?(-7).

12. Өзіңді мейрімді, басқаларды аяйтын деп санайсың ба? (6).

13. Пошта жәшігіне хат салғанда, ол бр жеріне ілініп қалды ма, деп тексересің бе? (4).

14. Мектепте, спорт секциясында, үйірмеде озық болуға тырысасың ба? (8).

15. Кішкентай кезіңде иттен, найзағайдан қорқатын ба едің? (2).

16. Балалар сені өте ынталы және ұқыпты деп санайды ма? (2).

17. Көңіл-күйің мектептегі және үйдегі жағдайларға байланысты ма? (9).

18. Таныстарыңның көпшілігі сені жақсы көреді деп айтуға болады ма? (8).

19. Ішіңнен қобалжып жүретін уақытың болады ма? (4).

20. Әдетте мүңданып жүресің бе? (3).

21. Қайғыны бастан кешкенде өкіріп жыладың ба? (10).

22. Бір орында ұзақ отыру саған қиын ба? (1).

23. Саған әділетсіздік жасағанда өз құқығыңды қорғайсың ба? (7).

24. Мысықтарды рогаткамен атқан күндерің болды ма? (6).

25. Дастархан немесе перде қисайып тұрса оған сенің жының келеді ме? (4).

26. Кішкентай кезіңде үйде бір өзің қалуға қорқатын Ба едің? (5).

27. Ешқандай себепсіз қуанышқа немесе уайымға Бөленесің бе? (9).

29. Сыныпта ең жақсы оқушысың ба? (8).

30. Көңіл көтеріп есерленетін кез жиі болады ма? (-3).

31. Ашулануың оңай ма? (5).

32. Кейде өзіңді бахытты сезінесің бе? (10).

33. Басқалардың көңілін көтере аласың ба? (1).

34. Біреу туралы өз ойыңды ашық айтасың ба? (7).

35. Қаннан қорқасың ба? (6).

36. Мектеп тапсырмасын шын көңіліңмен орындайсың ба? (7).

37. Әділетсіздіктің құрбаны болғандарды қорғайсың ба? (7).

38. Қараңғы, бос бөлмеге кіруге қорқасың ба? (2).

39. Жылдамдық пен нақтылықты талап ететін жұмысқа қарағанда жай және нақты емес жұмысты көбірек ұнатасың ба? (4).

40. Адамдармен танысу саған оңай ма? (9).

41. Ертеңгілік пен кештерде өнер көрсетуге құмарсың ба? (8).

42. Үйіңнен қашып кеткен уахытың болды ма? (5).

43. Балалармен, мұғалімдермен ұрысып қалып, мектепке бара алмай жүрген кез болды ма? (3).

44. Өмір сүру қиын ба? (3).

45. Сәтсіздікке ұшырағанда өз-өзіңді мазақтап күлесің бе? (1).

46. Ұрысып қалғанда, өзің кіналы болмасаң, татуласуға әрекет жасайсың ба? (-7).

47. Жануарларды жақсы көресің бе? (6).

48. Үйден шығып кеткеннен соң, бір оқиға болмасын деп, тексеруге қайтып ораласың ба? (4).

49. Кейде өзіңнің немесе туысқандарыңның басына бір қауіп төнгендей болып сезінесің бе? (2).

50. Көңіл-күйің ауа райына байланысты ма? (9).

51. Сұрақтарды біле тұрып жауап беруге қиналасың ба? (8).

52. Біреуге ашулансаң төбелесесің бе? (5).

53. Балалармен бірге болу саған ұнайды ма? (3).

54. Бірнәрсе қолыңнан келмесе оны үйренуден үміт үзесің бе? (10).

55. Істерді, ойынды ұйымдастыру қолыңнан келеді ме? (1).

56. Қиындықтар кездескеніне қарамастан мақсатыңа жетуге әрекет жасайсың ба? (7).

57. Кино көргенде, кітап оқығанда жылайсың ба? (6).

58. Міндеттеріңді орындауға қиналасың ба? (4).

59. Тапсырманы көшіріп алуға бересің бе? (-7).

60. Түнде қараңғы көшемен жүруге қорқасың ба? (2).

61. Барлық заттар өз орнында болуын қадағалайсың ба? (4).

62. Жатарда көңіл-күйің көтеріңкі, ал тұрғанда -тұнжыраған болған ба? (9).

63. Бейтаныс балалар арасында өзіңді еркін сезінесің бе? (8).

64. Басың ауырады ма? (5).

65. Жиі күлесің бе? (-3).

66. Егер біреуді ерекше силайтын болсаң, оны білдірмей жүре аласың ба? (8).

67. Бір күннің ішінде әр түрлді жұмыс жасай аласың ба? (1).

68. Әділетсіздікке жиі кездесесің бе? (7).

69. Табиғатты жақсы көресің бе? (6).

70. Үйден кетерде, үйқыға жатарда есікті, электр тетіктерін тексересің бе? (4).

71. Өзіңді, қорқақпын деп санайсың ба? (2).

72. Мерекелік дастархан басында көңіл күйің өзгереді ме? (9).

73. Драмкружокқа қатынасуды, сахнадан өлең оқуды ұнатасың ба? (8).

74. Себепсіз бұртыйып, ешкіммен сөйлеспей жүретін кездерің болады ма? (5).

75. Болашаққа көңілсіз қарайсың ба? (3).

76. Қуаныштан бірден қайғы-қасыретке ауысатын кез кездеседі ме? (10).

77. Қонақ күте аласың ба? (1).

78. Ашуың ұзаққа созылады ма? (7).

79. Достарыңның қайғысын бөліп аласың ба? (6).

80. Жіберген қатені жөндеу үшін дәптердің бір бетін көшіріп жазасың ба? (4).

81. Өзіңді сенімсіз адам дер есептейсің бе? (7).

82. Қорқынышты түсті жиі көресің бе? (2).

83. Өзіңді терезеден тастағың келген кез болды ма? (4).

84. Қоршағандар уақытын шаттықпен өткізіп жатса, сенің көңілің көтеріледі ме?

85. Жағымсыз жағдайды уақытша ұмыта аласың ба? (8).

86. Сәтсіздікті ойдан шығармай жүресің бе? (8).

87. Әдетте аз сөйлейсің бе? (3).

88. Орындаған роліңе беріліп кеткенде, өзіңнің кім екеніңді ұмытасың ба? (8).

Тест нәтижесін талдау.

Сұрақтар соңында жақшада берілген номерлер акцентуация типін көрсетеді. Әр номер бойынша жиналған оң жауаптар санын кестеде көрсетілген кэффицетке көбейту арқылы акцентуацияның баллы анықталады. Нәтижесі 12 баллдан артық болса акцентуацияның сол түрі орын алғанын білдіреді. Талдауды жоғарыда берілген акцентуация түрлерінің мінездемесі бойынша жүргізіледі.

Шкала Номер	Акцентуация типі	Жиналған ұпайлар	Коэфф циент	Акцентуация Көрсеткіші
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.	Гипертимді Лабильді Сенситивтік Шизоидтық Эпилептоидты: Тұрақсыз Астено-невротивті Демонстративті Циклоидтық Аффектті-экза Тациялық	9 8 7 11 1 12 3 9 5 4		байқалады орта орта жоғары жоқ жоғары төмен байқалады орта төмен

Екінші орында күдіктенушілік пен негативизм көрсеткіштері болды. Осы көрсеткіштерді басшылыққа ала отырып балалармен коррекциялық жұмыстар жүргізу қажетігін қанағаттандыру мақсатымен осы жұмысты ұйымдастыруға негіз болатын әдістемелер жинақтадық.

Жеткіншектерде орын алатын осы кемістіктердің әсерін төмендеті үшін психокоррекциялық жұмыстар жүргіздік. Оны бастау алдына оқушылармен әңгімелесі, жеткіншек жаста орын алатын ауытқулар, одан шығу жолдары туралы бірнеше кеңес беру жұмыстары жүргізілді. Коррекциялық топқа тек өздері қатысамын деп қызығушылық білдіргендер ғана айтылды. Топтық коррекциядан өткісі келгендер шамадан тыс көп болғандықтан оларды диагностикалау нәтижесіне қарап іріктеп алу қажет болды.

Коррекциялық жұмыстың бірінші фазасында келесі міндеттер атқарылды:

- оқушылар коррекцияның қажет екенін сезінуін қамтамасыз ету;

- баланың көңіл-күйін көтеріп, әр қатысушы өзін-өзі қауіпсіз жағдайда сезінуін қамтамасыз ету;

- топтағылардың ішкі қайшылықтарын сыртқа шығаруға даярлау, ол үшін вербалды емес қарым-қатынас түрлерін қолданып бір-біріне жақындастыру.

Бұл фазада топтағылар бір-бірімен жақындасып, бір-біріне икемделіп адаптациядан өтеді. Осы фазадан өткеннен кейін коррекция қажет деп тапқандардан бір топ түздік. Бұл топпен жүргізілген коррекциялық жұмыс сыныпта орын алатын қайшылықтарды жоюды негізгі мақсат ретінде анықтады. Сондықтан мақсатты қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру тренингі деп атадық. Ол келесі міндеттер арқылы жүзеге асырылды:

- әр қатысушыға өз проблемаларын түсініп, ол жағдайдан шығу жолдарын табуға көмектесу;

- топтын дәстүрін қалыптастыру;

- мінезі шатақ балалрға олардың әлеуметтік позициясының дұрыс емес екендігін көрсету және ол жағдайдың пайда болған себептерін түсіндіру;

- баланың өмір сүру ортасында туған ыңғайсыз жағдайлардың себебін анықтап беріп, әр себептің мән-мағнасын толық түсіндіріп беру;

- сезіммен иланушылықты қалыптастыру, соның нәтижесінде басқаларға сиымды, тіл табысқыш, адамгершілікті жоғалтпайтын, басқаларға жаны ашитын, басқаларды өзіндей силайтын позициясын қалыптастыру;

- жанама әсер арқылы көмек көрсету.

Осы анықталған міндеттерді орындау үшін ситуативті-коммуникативті ойындар қолданылды. Олардың біразын осы жерде келтіреміз.

Ситуативті-коммуникативті ойындар.

Мақсаты: оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру арқылы оларды мазасыздану жағдайын төмендету.

Міндеттері:

- коммуникативті ойындар барысында балардың ашық-жарқындығын тәрбиелеу;

- балалардың қарым-қатынасын мақсатты түрде ұйымдастыру және оны басқару;

- балаларды өзінің қарым-қатынасын басқаруға үйрету.

Қолданылған тренингтік ойындар.
1. Міне менімен не болып жатыр.

Бұл ойынның мазмүны адамдарда рефлексивті монолог ретінде жасалған текстерден тұрады. Әр бала өз өмірінде болған бір күкілі жағдайды басқаларға қызықты болатындай түрде айтып береді.

2. Біз нені жақсы көреміз?

Қоршаған ортамен қатынас жасағанда біз олардың ішінен ұнайтын және ұнамайтын нәрселерді байқаймыз. Көбінесе бұл бағаны біз адамдардың ішкі қасиеттерімен байланыстырамыз. Сол сияқты адамдардың да бізге ұнайтын және ұнамайтын мінез көрсеткіштері бар. Қазір әрқайсысың қағазға адамдардың қандай қасиеттерін жоғары бағалап қабылдайтынымыз туралы жазып беріңдер. Кім туралы жазып отырғандарыңды айту міндетті емес. Ұнамды қасиеттер көп адамдарда кездесетін жинақы болуы мүмкін.

Енді өзіңе өте ұнайтын бір кісінің ерекше ұнайтын бес қасиетін белгеле. Бастадық.

Берілген мерзім аяқталғаннан соң барлық қатысушылар шеңбер бойынша отырып сағат тілімен кезектесіп жазған қасиеттерін оқып шығады. Оқыған

3. Шеңбер бойынша фраза.

Балаларға қандай да болса бір қарапайым фразаны таңдап алу ұсынылады. Мысалы: Бақта алмалар түсіп жатыр. Енді, экранның оң жағындағы ойыншыдан бастап осы фразаны кезекпен айтамыз. Әр адам ол фразаны жаңа интонациямен айтуы керек (қуанышты, сұраулы, таң қалушылық белгісімен, немқұрайды және т.б.) Егер қатысушы жаңа интонация таба алмаса ол ойыннан шығады. Ойын үш-төрт жеңімпаз қалғанынша жал ғастыры л ад ы.

Қатысушыларға төрт тапсырма беріледі:

1. түйме қадау.

2. Жолға жиналу.

3. Пирог пісіру.

4. Циркте ойнау.

Бұл тапсырмалардың ерекшелігі мынадай. Әр тапсырманы екі адам жұптасып орындайды. Жұптағылар бір-біріне қарама-қарсы тұрып, екеуінің біреуі уақытша айна болады да, ол өзінің жұптасының барлық қимылын дәл қайталауы керек. Бір көріністен кейін жұптағылар рөлдерін ауыстырып келесі тапсырманы сол орындау шарты бойынша жасайды.

Топағы басқа балалар көрермендер болып, айна ролін орындаушының шеберлігін бағалайды. Біртіндеп барлық қатысушылар жұптасып ойынға қатысады және әр жұптың орындаған тапсырмасы бұрынғылардікін қайталамайтындай болуы керек.

Тотағылар бір қатарға тізіліп отырады. Әр адамға карточка таратылып беріледі. Ол карточкаларды бір ұлттың аты жазылған, демек сол адам карточкада жазылған ұлттың өкілі болады. Карточка алғандар өзінің қай ұлт өкілі екенін вербалды емес жолменен, дене қимылы, мимика, жүріс-тұрысымен басқаларға білдіреді. Көрермендер қонақтың қай үлт қкілі екенін табуы керек.

Психолог қатысушыларды ойын шартымен таныстырады. Мұхит бойында бірнеше күн болған табиғи оқиғадан кейін кемедегі адамдар елсіз аралға келіп орналасады. Осы аралда олар 20 жыл өмір сүреді. Апаттан құтылғандардың қолында үрлеме қайықтан басқа ештеңе қалмайды.

Ойынға қатысушылар үш топқа бөлініп, үш ұлттың өкілдері болады. Олар бірінің тілін бірі білмейді. 20 жыл ішінде апатқан құтылғандар қалай өмір сүріп, қандай салт-дәстүрлерге, қандай заңдарға сүйеніп өмір сүретінін, нені өсіріп, олардың өмір сүруіне кім басшылық жасайтынын, қандай мерекелерді атап өтіп тағы қандай құндылықты басшылыққа алатынын көрсетуі керек.

Әр топ тапсырманы алғаннан кейін екі сағаттай дайындық жұмысын жүргізеді. Топқа дайындаған көріністі көрсетуге 30 минут уақыт беріледі. Топ өздерінің қай ұлт өкілі екенін ешкімге айтпайды. Олар өздерін жан-жақты таныстыру үшін көрнекі құралдарды, көптеген көріністер, өмір салтын ұсынады. Басқа екі топ мүшелері көрермендер боа отырып олардың ұлтын да анықтауы керек.

Топтағылар ішкі және ішкі шеңбер қүрып бір-бірімен қарама-қарсы жұптасып тұрады.

Бірінші вариант.

Қарама-қарсы тұрғандар бір-бірімен мимика және пантомимика арқылы амандасып, өздерінің достарын көргеніне қуанышты екенін білдіреді.

Екінші вариант.

Топтағалар бір-бірімен қол алысып, құшақтасып амандасады және амандасқан адамына жылы жүзбен қарап, оған бірнеше жағымды сөздер айтады. Қанша көп адамға жылы сөз айтса, сонша ол адамның өзінің көңіл-күйі көтеріңкі болады.

Осы сияқты тренингтік ойындардың бірнеше түрлерін әр тренинг кездесуіне дайындап келу керек. Тренинг ойындардың көптеген түрлерін

Т.Р.Нұрмұхамбетованың қолжазбаларынан алуға болады.

Жүргізілген тренингтерге оқушылардың қызығушылығы өте жоғары болды. Қатысушылар басқа оқушыларға өздерінің алған тәжірибесін және сезімін айтып бергенде басқа оқушылар да тренинке қатысқысы келетіндігін, барлық мектеп оқушыларына арнап жүргізу керек екендігін айтты.

ҚОРЫТЫНДЫ
Оқушылардың жеке басы мінез-құлық үйлеспеушілігін зерттеу нәтижесінде келесі қорытынды жасадық.

1. Оқушылардың мінез-құлық үйлеспеушілігінің анық байқалатын кезі жеткіншектік жас кезеңі. Оның бірнеше себептері бар. Жеткіншек жасында кездесетін үйлеспеушілік әлеуметтік және психофизиологиялық себептермен байланысты орын алуы мүмкін. Жеткіншек жас кезеңдерін зерттеушілер балар дамуында болатын ауытқулардың себептерін анықтап, оны сыныптастырған. Ең жиі кездесетін ауытқулар агрессия, акцентуация болып табылатыны анықталған.

2. Мінез-құлық ауытқұларына себеп болатын факторлар келесі деп анықтадық:

- аффективті спектрлар ауытқуының өсуі (психосоматикалық себептер, терең эмоциялар, депревивті жағдайлар);

- отбасындағы ауыр психологиялық жағдайлар;

- баланың өзіне және өміріне қанағаттанбауы;

- өз құрбыларымен, үлкендермен және өзінен кішілермен қарым-қатынас құруға қинал атындығы;

- үлгерімі нашарлығы.

3. Орта сыныптарда оқитын оқушылардың мінез құлық ерекшеліктерін, темпераменті мен невротизмінің көрініс беруін Айзенк тесті және Басса-Дарки тестін қоланып зерттеу нәтижесінде жеткіншек жастағылардың басым көпшілігінің мінез-құлқында нормадан ауытқулар анық бай қалатыны диагностикаланды. Мазасыздану деңгейі жоғары болған балалардың саны кейбір көрсеткіштер бойынша 31-32- ге дейін болды (зерттелінген 32 баланың ішінде). Бұл өте жоғары көрсеткіш екені дәлелдеуді талап етпейді. 4. Психодиагностикалық әдістемелерді балалардың жас ерекшеліктеріне байланысты іріктеп алып, зерттелінушілерге оны қолданудың мәні мен мағнасы түсіндірілді. Оқушылар зерттелінуге ризашылығын білдіріп, оның нәтижелеріне қызығушылықтары анық байқалды.

5. Зерттеу нәтижелерімен зерттелінушілер толық танысып, темперамент ерекшеліктері, оның тәрбиеленетіндігі туралы топтық және жеке дара кеңес беру жұмысы жүргізілді.

6. Басса-Дарки тесті нәтижесі балалардың балағат сөздерге жақын екенін көрсетті.

7. Осы анықталған ауытқуларды түзету немесе түзетуге болатындығын көрсету үшін тренинг элементтері қолданылған жұмыстар жүргізілді. Оны ойын тренингі сценариі бойынша жүргізіп, әр өткізілген іс-шаралардың нәтижесін қатысушылармен талдау барысында балалар өздерінің мінезі жұмсағырақ болып, басқаларға жағымды мінез көрсеткісі келгенін байқады. Сондықтан жүргізілген зерттеу нәтижелі болды деп айтуға болады.

2. Абрамова Г.С. Психологическое консультирование. - М., 2001.

3. Анастази А. Психологическое тестирование. -М., 1982.

4. Асмолов А.Г. Психология личности. - М., 1990.

5. Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1980.

6. Бабасов Е.М. Конфликтология. Минск, 2000.

7. Батаршев А.В. Тестирование. Основной инструментарий практического психолога. Ростов-на-Дону, 2000.

8. Битянова М.Р. Практическая психология. - М., 1997.

9. Валлон А. Психическое развитие ребенка. - М., 1997.

10. Венгер А.Л. Схема индивидуального обследования детей школьного возраста. (Для психологов-консультантов) - М., 1989.

11. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. М.В.Гомезо. - М., 1995.

12. Выготский Л.С., Лурия А.Р. Этюды по истории поведения. - М., 1993.

13. Григоренко Е.Л., Рутман Э.Н. Диагностика готовности к школе по показателям устойчивости внимания. Вестник МГУ.(серия 14). - М., 1990.

14. Гуревич К.М. и др. Школьный тест умственного развития (ШТУР). Методические рекомендации по работе с тестом. Для школьного психолога. -М., 1987.

15. Гуревич К.М., Горбачева Е.И. Умственное развитие школьников: критерии и нормативы. -М., 1992.

16. Гудкина Н.И. Несколько случаев из практики школьного психолога. - М., 1991.

17. Гильбух Ю.З. Внимание: одаренные дети. - М., 1991.

18. Дубровина И.В., Прихожан Л.И. Положение о школьной психологической службе. - М., 1985.

19. Диагностика умственного развития дошкольников. Под ред. Л.А.Венгера, В.В.Холмовского - М., 1978.

20. Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения. - М., 1987.

21. Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. - М., 1996.

22. Леонтьев А.Н. Дестельность. Развитие. - М., 1989.

23. Мухина В.С. Детская психология. М., 1990.

24. Немов Р.С. Психология. В 3 т. - М., 1998.

25. Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога. - М., 1996.

26. Платонов К.К. Психологический практикум. -М., 1980.

27. Психологический словарь. Под ред. А.В.Петровского, В.И.Ярошевского. - М., 1990.

28. Психологические тесты для деловых людей. Под ред. Литвинцевой. - М., 1998.

29. Психологические тесты. В 2 т. Под ред. А.А.Карелина. - М., 2000.

30. Психология и этика делового общения. Под ред. В.Н.Лавриненко. - М., 2000.

31. Психодиагностические методы. Под ред. А.А.Бодалева. - Ленинград, 1976.

32. Психологическая диагностика. Проблемы исследования. Под ред. К.М.Гуревича. - М., 1981.

33. Развитие личности ребенка. Под ред. А.М.Фонарева. - М., 1987.

34. Римский С, Римская Р. Практическая психология в тестах. - М., 1999.