1. Орталық Азия аумағына қандай территория енеді?
жүктеу/скачать 37,26 Kb.
|
Қтарих-1
|
1.Орталық Азия аумағына қандай территория енеді? Жауабы. Орталық Азия – Азияның ішкі аумағында орналасқан табиғат аймағы. Батысы мен солтүстік-батысында ТМД елдері (Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан), солтүстігінде Моңғолия, Қытайдың солтүстік-батыс бөлігі орналасқан. Оңтүстік-батысы мен оңтүстігін Ауғанстан, Пәкістан, Үндістанның солтүстік бөліктері, орталығы мен шығысын Қытай алып жатыр.Аумағы 6 млн. км2. Жер бедері қиыршық тасты және құмды шөгінділермен жабылған әр түрлі биіктіктегі жазықтар мен оларды қоршай орналасқан биік тау жоталарынан тұрады. Геоморфологиялық ерекшелігіне қарай Орталық Азия батыстан шығысқа қарай созыла орналасқан 3 орографиялық белдеуден тұрады. Солтүстік таулы белдеу құрамына Сарыарқа, Моңғол Алтайы, Хангай, Хэнтэй тау жоталары, тау аралығында орналасқан Жоңғар жазығы, Ұрыңқай, Ебінұр, т.б. ірі көлдердің қазаншұңқырлары кіреді. 2.Орталық Азияның ертедегі дәстүрлі өркениеттінің тарихы туралы жазба деректердің негізгі топтарын атап көрсетіңіз. Жауабы. Орталық Азияның ежелгі тарихы жазба деректерде дәл және нақты көрсетілмеген. Бұл деректердің басым көпшілігі б.з.б. I ғасырдың екінші жартысына - б.з. І ғасырының бірінші жартысына жатады. деректер. негізгі топтары антикалық, ирандық, ежелгі қытайлық,ежелгі түркілік болып бөлінеді 3. Қазақстан жері арқылы өткен Ұлы Жібек жолының тармақтарында орналасқан және әйгілі болған қалаларды сипаттаңыз. Жауабы: . з. б. II ғасырда Ұлы Жібек жолының сауда дипломатиялық басты жолы ретінде аты шығады. Ұлы Жібек жолы Алтай, Памир, Тянь-Шань, Сырдария, Әмудария жерімен өткен. Жібек жолының тармақтары V-VII ғасырларда Жетісу, Оңтүстік Қазақстан жерлерін қамтыған. Жібек жолының бойында Тараз, Баласағұн, Бұхара, Самарқан, Сайрам, Сауран, Отырар, Сығанақ, Мерв, Талхиз, Үргеніш, Испиджаб, Шаш. Весидж, Шауғар т. б. ірі ортағасырлық қалалар орналасқан. Кейіннен XIII-XIV ғасырларда Жібек жолының саяси-экономикалық маңызы артқан.Жібек жолы бағыты: Хуанхэ өзені – Ұлы Қытай қорғанының батысы – Іле өзені – Ыстықкөл. Бірнеше сауда жолдары қалыптасып, дамыды.Лазурит жолы: Бадахшан тауы – Иран – Месопатамия – Мысыр – Сирия-Қытай.Нефрит жолы: Жаркентдария – Шығыс Түркістан – Қытай.Дала жолы (б. з. б. 1 мыңжылдықтың ортасы). Орталық Азияның аумағы туралы ғалымдар арасындағы түрлі пікірлерді түсіндіріңіз. Жауабы. 4 сурак: Карл Риттер Орталық Азияны Еуразияның «ішкі биік ау- дандары» деп атап, ондағы түбектер мен ойпаттарды бөлек қарастырды. Александр фон Гумбольдт Алтайдан оңтүстікке және Памирден шығысқа қарайғы (Қазақстанның шығысындағы Орталық Азия аймағын) аумақты атады. Басқа неміс географы Фердинанд фон Рихтгофен Орталық Азияны ішкі ағынды өзендер алабымен анықтауды енгізді. Алайда бұл аймаққа Каспий мен Арал теңізін қоспады. Бұл теңіздерді әлемдік мұхитпен байланысқан ежелгі теңіздердің бір бөлігі деп санады. Орталық Азия аумағы Орталық Азияның отырықшы-егіншілік өркениеті пайда болған жерлер мен таралған аймақтарды атаңыз. Жауабы. Орталықазиялық отырықшы-егіншілік өркениетiнiн калыптасуы. Энеолит дәуiрiнде (б.з.б. IV мыңжылдык) Орталық Азиянын оңтүс тiгiндегi егiншiлер (Оңтүстік Түрікменстан Анау мәдениеті) суармалы егiншiлiктi меңгерді. Суару жүйелерiнiң (өнделген жерлерді суаруға арналган тоғандар), метал куралдардын, күш көлiктердiң (түйе, егiздер) және дөңгелекті көлiктiн пайда болуы өнiмнiн артуына, тұрмыстың женiлдеуiне және адам санынын өсуіне әкелді. Осылайша Орталык Азиядагы отырықшы-егiншiлiк өркениеттін калыптасуы басталды. Келесi мынжылдыкта бұл өркениет жетiстiктерi шыгыска таралып, Тянь-Шаньға дейiн созылды. Отырықшылық пен егiншiлiкке жердi суаруға Әмудария, Сырдария өзендерiнiн жағалаулары және суармай ак егін егуге болатын ылгалды, тау бөктерлерiндегi жерлер тандап алынды. Егiншiлiкке пайдаланылатын құралдар ете баяу жетiлдiрiлгендiк тен, өркениетте материалдық тұрғыдағы сабактастык мындаган жылга созылды. Бiрак рухани, мәдени және этникалык катынастар тұрғысынан Орталык Азиянын онтустiк бөлiгiнде манызды өзгерістер орын алды. Назар аударыңдар! Малшаруашылығы мен егiншiлiктiң пайда болуы нәтижесiнде көшпелі және отырықшы-егiншiлiк өркениет қалыптасты. XVIII-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы зерттелген ғылыми зерттеулердің 3 негізгі бағыттарын анықтаңыз. Жауабы. XIX гасырдын 60-90-жылдары Казакстан, Орталык Азия, Монголия. Урянхай өлкесі, Қытай және Тибет жерлерiне бiрнеше iрi Саяхат жасады. Сол сапарлары кезiнде казак фольклоры үлгiлерiн жинап, зерттеді. Г.Н. Потанин казак халкынын Ә. Бокейханов, М. Шорманов, К.Өскенбаев, И. Сәтбаев, сондай-ақ Шынғыс Уәлиханов сиякты көрнекті Өкiлдерiмен достык карым катынаста болды. Қазақ тарихы мен этнографиясын зерттеушi галымдардын бiрi Әбубәкір Диваев (1856-1933) болды. Ол Орынбор каласында дуниеге келген, башкурт Болатын. Орынбор кадет корпусында окып журiп, казак халкынын тарихы Мен этнографиясына кызыгушылык танытады, XIX гасырдын 80 жылдарынын аяк кезiнде отставкаға шыккан ол өз өмiрiн казак халқының Тарихы мен этнографиясын зерттеу iсiне арнайды. Шокан Уалиханов бар. Онын философия, этнография, тарих, экономика, Фольклор, əдебиет теориясы жайлы кұнды-кұнды еңбектерi мен пiкiрлерi бар Орталық Азия аймағының географиялық ерекшеліктерін анықтаңыз. Жауабы. «Орталық Азия» угымынын физикалық-географиялык мағынасы.<<Орталық Азия» (немесе «Орталық Еуразия») угымынын кең ауқым дагы физикалық-географиялык мағынасы Казакстан мен өзге де ортаазиялык мемлекеттердiн, сонымен катар Монголия, Солтүстік Батыс Қытай, Ауғанстан, Солтустік-Шығыс Иран, Поволжье, Орал және Оңтүстік Сібір аумақтарын камтиды. Осылайша онын саяси географиялык ұғымына қараганда, алдекайда аукымы кең болды.Орталык Азияны iшкi ағынды және ағынсыз өзен-көл алаптарын бiрiктiрген Еуразиянын орталығындағы көлемдi аймақ ретінде тануына онын физикалык-географиялык аныктамасы негiз болды. Ішкі ағынды өзендер деп әлемдiк мухитка куймайтын өзендерді айтады. Олардын катарына Жайык, Ембі, Сырдария, Әмудария, Шу, Іле өзендері жа тады. Ішкі ағынды өзендер, негiзiнен, таудан басталып, даладан етiп, көлдерге куйылады немесе кумга сiнiп кетедi.Назар аударыңдар! Физикалык географияда «Орталық Азия» - Еуразияның iшкi агынды алабына жататын түкпiрдегi орталық ауданы. Этногенез дегеніміз не? Ежелгі дәуірдегі Қазақстан аумағындағы этногенездің негізгі кезеңдерін айтыңыз. Жауабы. Этногенез. Этносты аныктайтын белгiлердiн бiрi шыгу тегiнiң ортактыгы болып табылады. Өйткені тілден айырылуға, аумакты жо галтуға, шаруашылык кызметiн алмастыруға болады. Бiрак этностың ортак шыгу тегi туралы түсiнiк өзгермейді. Этностын шыгу тегi және онын откен уакыттагы дамуы этногенез деп аталады.Назар аударындар! Этногенез - этностың пайда болуының тарихи үдерiсi. Этногенез этникалык тарихтың бастапқы үдерісі. Тарихи миф - тер, сондай-ак накты фактілер онын барысын айкындауға кабілетті. Этногенез өз бастауын палеолиттен алатындыктан, оны зерттеу кателiктермен, болжамдармен және дәлелденуi киын гипотезалармен катар жүретiн күрделі іс. Палеолиттiн өзiнде-ак адамдар әртүрлi тiлде сөйледі, тайпалардын бiр-бiрiнен айырмашылыктары болды. Кейбiр тайпалардын тiлдерi бiр-бiрiне жакын болды және олар бiр-бiрiн жақсы түсiндi. Ал басқа тайпалардын тiлдерi мулдем тусiнiксiз болды және бул карым-катынасты киындатты. Жазба дереккөздерi болмаган кезде, кандай да бiр этностын кашан және кайдан шыкканын дұрыс аныктау ете киын.Жана этностар курылуының тәсiлдерi. Жана этностар әртүрлі тәсілдермен кұрылады. Көбінесе бул интеграция жолымен, ягни әртекті. Жана этностар құрылуының тәсiлдерi. Жана этностар әртүрлi тәсiлдермен курылады. Көбінесе бул интеграция жолымен, яғни әртекті бөлiктердiң бiртiндеп жақындасуынан және косылуынан болады. Бұл төмендегідей тәсiлдермен жүзеге асады. 1. Тайпалардын бiрiгуi. Ол көбінесе бірынгай мемлекет шеңберінде ортак діннің әсер етуiмен немесе сырткы әсерлерге - табиғи апатка, ортак жаудын баскыншылыгына карсы бiрiгу кажеттiгiнен орын ала ды. Тайпалардың бiрiгуiмен казак, ежелгi орыс және араб этностары құрылды. 2. Жаулап алушылар немесе отаршылардын жергiлiктi халыкпен автохтондармен араласуы. Бул ассимиляция деп аталады. Коныс ау дарушылар автохтондарды ассимиляциялаган кезде, олар жергiлiктi халыкка өз этнонимiн (этнос атауын) және тiлiн немесе тек этнонимiн (герман тайпасы франктардын ежелгі Франциянын галл-роман халкына сиякты) күшпен тануы мүмкін. 3. Иммигрант топтарынын косылуы. Онын айқын мысалы америка лык этностын кұрылуы болып табылады.
Жіктелу аркылы. Бұл кезде iрi этнос ыдырайды немесе өз курамынан кандай да бiр бөлiгiн шыгарады. Мысалы, австралиялыктар ағылшындардан белiнiп шыкты. 5. Өзгеру аркылы. Бурынгы этнос тарихи жагдайлардың әсерімен жана этносқа айналады (мысалы, ежелгi мысырлықтар копттарға).Этнос курылуынын факторлары. Этностың туындауында аумактын (этникалык аумак, бiздiн жер»), тiлдiң, шаруашылык пен мәдениеттің ортактыгы манызды. Бул факторлардын негiзiнде бiз - олар емеспіз» түсiнiгi пайда болады және этникалык өзiндiк сана («мен - бұл біз») орын алады. Этнос мәдени бірлік, мәдени жүйе ретiнде пайда болады.Этностын мәдени жүйе ретiнде калыптасуына этникалык кауым дастыктын курылуы жәрдемдеседi. Бул - эндогамия, ягни ез этно сы шегiнде гана неке кұру арқылы жүзеге асады. Эндогамия норма ретiнде енгiзiлгенше, тайпалар мен халыктардын араласуы стихиялы журедi. грек. Ethnos - тайпа, халык және genozis - шыгу, тегі) - әр түрлі Кауымдык топтар негiзiнде жаңа құрамдағы туыстас тайпанын немесе Халыктын калыптасуы. Мыс., Қазақстан аумағындағы көптеген түркі тектес Көшпелі тайпалар бірігіп, біте қайнасып, араласу нәтижесiнде казак халкы Қалыптасқан (қ. Қазақтар) Оған айгак болатын ежелгi адамдар тұрақтары Қаратау, Мангыстау, Орта және Шығыс, Казакстан, Бетпакдала, Мугалжар таулары, Балқаш колi манынан Ұшырасады. Палеолит дәуiрiне жататын көптеген археологикалық мұра Орындары аныкталды. Мезолит дәуiрi. Сакта Б.з.б. 1-мыңжылдыкта Қазақстан аумағында ежелгі тайпалар көшпелі тұрмыска ауысып, олардын Өзара бірнеше тайпалык бiрлестiктерi кұрыла бастады. Солардың ең Iрiлерiнiн бiрi сактар.. 9. Ұлы Жібек жолындағы тауар айналымы мен зияткерлік ынтымақтастықтың қалыптасқанына қатысты төрт себептерін көрсетіңіз. 10.«Орталық Азия» аймағының тарихи ерекшеліктерін сипаттап беріңіз(саяси, экономикалық,этникалық, мәдени).
Шежіре дегеніміз не? шежіре неге тарихи дереккөз қызметін атқаруы мүмкін? Жауабы. Шежіре. Шежірелік дәстүр ел арасында ауызша аныздар түрiнде өмiр сүрдi. Шежіреде рулардын шығу тегiнiн бiр екендiгi және біртүтас туыстық жүйеге жататындығы көрініс табады.Назар аударыңдар! Шежiре - ер адам жағынан ата-бабаларын ауызша немесе жаз баша санамалайтын туыстық қатынастар тiзбегi (генеалогиялық тармақтары). Қазақтардың шежiресi аңыздармен қатар журедi. Шежіренің ең қысқа бөлiгi «жеті ата» саналады.Шежіре казак этносынын ұжымдык тарихи жады болып табылады. Әрбiр казак тайпасы мен руының өз шежірелері бар. Олар бiрiгiп, казактардын ру-тайпалык жүйесiн бiртутас етіп байланыстыратын ортак шежiренi курайды. Казактардын рухани мәдениетiндегi шежіре дастурi баска да туркi монгол этностары тәрiздi ауызша тарих айту дәстүрімен байланысты. Оны урпактан-урпакка жеткiзушi шежірешілер ауызша акпаратты есте сактауга кабілетті, тамаша жадты иеленген адамдар болды. Олар - халыктын тарихшы-анызшылары, тарихи фольклордын бiлгiрлерi. Шежірешілер өткен тарих туралы халык аныздары мен әңгiмелерiн (хи каяларын) жинады, жуйеледi, түсіндірмелер бердi және оларды келесi урпакка айтып жеткiздi. Ауызша тарих айту дәстүрі кола дәуірінің Өзiнде-ак пайда болған. Онда әрбір ру мен тайпанын өз шыгу тегі тура лы бiлiмi жинакталып, гасырлар бойы сакталды және ұрпаққа беріліп отырды. Олар тарихи тұлғалар мен окигалар жайлы әңгiмелер турiнде болып, букіл халыктын жылнамасы ретiнде кабылданды. Бұл әңгiмелер накты тарихи окигалардан калыптасты. Сондыктан энгiмелердiн аныздык сипатына карамастан, казак халкынын ауызша тарих айту дастурiн мукият сактау және зерттеу қажет. Шежіре бағалы тарихи дереккез болып табылады. 12. XVIII-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы ғылыми зерттеулердің негізгі бағыттарының негізінде жазылған ғылыми еңбектердің 3 атауын атаңыз.
Кеңес ғылымында қай аймақ «Орталық Азия» деп аталды? Орта Азия, Түркістан және Дала өлкесі. Бугiнде Орталык Азия ата лып отырган аймакка катысты КСРО кезеңінде «Қазақстан және Орта Азия» деген угым колданылды. Қазақстан Орта Азияга» енген жок, Өйткені ол жеке экономикалык аймак болды. Ресей империясы кезінде Орта Азия» угымы Казакстан мен Ay ганстан арасындагы барлык далалы жердi камтыды. Сондай-ақ оған б., устiк және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумагы да косылды. «Орта Азия» угымы «Туркістан» угымымен катар колданылды. Сол себепті Ресей империясынын Орта Азиядағы иеліктері Түркістан өлкесі, деп аталды. Сол тұста Казакстан өлкесі батыстағы Орал мен Торғай облыс тары (1881 жылға дейiн Орынбор генерал-губернаторлыгына ендi) мен шығыстағы «Дала өлкесі. - Дала генерал-губернаторлыгына белiндi. яғни Түркістан өлкесіне, енбеді. «Дала генерал-губернаторлығы» атауының өзі әкімшілік бөлініс негiзiнде физикалык-географиялык кагидат жатканын көрсетеді. 14. Ә.Х.Марғұлан, У.М.Ахмедсафин ғылымның қай саласында жаңалықтар ашты? 15. XVIII-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстандағы ғылыми зерттеулердің 3 маңыздылығын атаңыз. 16.Көшпелі малшаруашылығы пайда болуының алғышарттарың атаңдар. 17. Геродоттың скифтер мен сақтар туралы жазбалары мен қытайдың ғұндар туралы жазылған жылнамаларын салыстырып, қай дерек нақты ақпарат беретінін анықтаңдар?
Қазақ КСР Ғылым академясының құрылу тарихын сипаттаңыз. Жауабы. Ғылым Академиясы (КСРО ҒА) ― 1925 ―1991 жылдары қызмет атқарған, КСРО-ның басты ғылыми мекемесі. Бұл ұйым КСРО Министрлер Кеңесіне(1946 жылға дейін ― КСРО Халық Комиссариатына) тікелей бағынған. 1991 жылы РКФСР президентінің жарлығымен КСРО ҒА базасында Ресей Ғылым Академиясы құрылды.КСРО Ғылым Академиясы 1917 жылы Рессейдің Сан-Петербург Императорлық Академиясының негізінде Рессейлік Ғылым Академиясы болып қайта құрылды. Академияны қаржылау Халық ағарту комиссарияты мен ғалымдардың тұрмысын жақсарту Орталық Комиссисы арқылы жүргізілді. 1925 жылы Рессей ғылыми Академиясының 200 жылдығы аталды, осы жылы Академияның жаңа жарғысы қабылданды. Бірінші президенті ретінде КСРО ҒА-ның танымал ғалым, геолог Карпинский Александр Петрович таңдалды.Тәуелсіз Ғылым академия жұмысына Кеңестік үкімет және партия жағынан бақылау 1920 жылдардың ортасынан басталды: 1925 жылы Академия КСРО-ның Кеңестік халықтар комиссариатына бағынды.1929 жылы Академияны «тазартуға» Ленинград қаласына Ю.П. Фигатнер басқарған үкіметтік комиссия жіберілді. Осы тексерістің шешіміне сәйкес 1929 жылдың маусым-желтоқсан айларында ҒА-сынан 128 штаттағы (барлығы 960 адамдар) және 520 штаттан тыс (барлығы 830 адамдар) қызметкерлер жұмыстан босатылды. Академияның тәуелсіздігін жақтайтын осы ұжымның хатшысы Ольденбург С.Ф. 1929 жылдың қазан айында хатшылық кызметінен кетірілді. Осыдан кейін Академияны толық бақылау партиалық-мемлекеттік органдар иеменленді.1929 желтоқсанан — 1930 желтоқсан аралығында «Академиалық іс» бойынша 100 астам адамдар (негізіен тарих және гуманитариялық саласының ғалымдары) қамауға алынды.1930 жылы Кеңес үкіметінің қайта құрылуына байланысты Ғылым Академиясы КСРО Орталық Атқарушы Комитетіне бағындырылды.1934 жылы Академия президиумы және 14 ғылыми институттар Ленингадтан Москваға көшірілді. КСРО ҒА жүйесіне 80 ғылыми институттар кірді, оларды 2000 дей ғылыми кызметкерлер болды. 1940 жылдары институттар саны 150 жетті, ал ондағы ғылыми кызметкерлер — 4000 жуық болды.1945 — 1970 жылдары аралығында ғылыми кызметкерлердің жалпы саны (жоғарғы оқу орындарының профессор-оқытушылар және ғылыми зерттеу кызметкерлерін қоса санағанда) 130 мыңнан 950 мыға жетті, яғни жеті есе өсті. 1980 жылы — 1,4 миллион, ал 1985 жылы — 1,5 миллион ғылыми қызметкерлер жұмыс істеді. Ғылыми, ғылыми-педагогикалық, конструктырлық - жобалау және бақада мекемелерінің жалпы сандарының қосындысы 1945 — 1985 жылдары үнемі өсті. Жылдар бойынша мекемелердің жалпы саны: 1945 жылы 1700; 1970 жылы 5300; 1985 жылы 5100.1985 жылы КСРО ҒА-ның құрамында 57 мың ғалымдардан құрылған,330 ғылыми мекеме қызмет етті. Барлық мекмелерде 217. мың ғалым еңбектенді.КСРО ыдрағанаң соң кеңестік республикалар аймағында орналасқан КСРО ҒА-ның ғылыми мекемелері жаңа тәуелсіз мемлекттердің құрамына енді 19. Ботай-Терсек мәдениеті көшпеліліктің қалыптасуына қалай әсер етті? Неге ботайлықтарды көшпелілер деп атауға болмайды? Орталық Азияның отырықшы-егіншілік өркениетіндегі негізгі екі ерекшелікті атаңдар. Жауабы. Отырыкшы-егiншiлiк өркениеттің тағы бiр ерекшелiгi онын көшпелi өркениетпен тығыз байланыстылығында едi. Бұл сауда айырбасынан байкалды. Далалыктар трансконтиненталды саудаға араласып, делдал кызметiн де атқарды. Далалыктар ушiн де, отырықшы халық үшін де сауда өзге жұртпен материалдык және рухани мәдениет элементтерінің араласуына әкелдi. Мундай байланыс түрі малшы-егінші аралас мәдениетінің пайда болуына әсер етті.Назар аударыңдар! Орталық Азияның отырықшы-егiншi өркениетiнiң ерекшелік Tepi - бiрнеше тұрақты мәдени ошақта өмір сүруi және көшпелі өркениетпен тығыз байланыстылығы. 21. XIX-ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан оқу орындарының даму ерекшелігі неде? 22Неге Еуразия даласымен шектесіп жатқан орманды дала,жартылай шөлдер мен шөлдер «Ұлы Дала» ұғымына жатқызылады? Неге «Еуразия даласы» физикалық-географиялық ұғым, ал «Ұлы Дала» тарихи-мәдени ұғым саналады? 23. Аң стиліндегі сақ өнері. 24. Ежелгі түркі жазулары ғылымның дамуына қаншалықты үлес қосқан? 25.Орталық Азияның отырықшы-егінші өркениеттің(Шаш, Жетісу, Шығыс Түркістан) туралы айтыңыз. Жауабы. Шаш - Соғдынын солтүстiгi мен Шыршық және Ангрен өзендерінің алкабын, сондай-ак Сырдариянын он жағалауын камтитын тарихи өңір. Бул аймак - казiргi Ташкент пен Шымкент қалалары орналасқан жер. Б.з.б. I мыңжылдыктын ортасында енiрде 30-га жуык шаһар болган. Шаш қаласынын (Чачтепа, Чачкент) іргесі б.з.б. III гасырдан бұрын каланган, ал I мынжылдыкта далалык туркiлер мен согдылыктар. кейіннен Мәуреннахр тургындарынын негiзгi сауда орталыгы кызметiн аткарды. Шаһар XI ғасырдан бастап Ташкент (Ташканд) атала бастады. ХVI ғасырда Ташкент үшін Казак хандыгы мен Букара әмiрлiгi ара сында тартыс басталады. ХVII гасырдын басынан ХVIII гасырга дейін шаһар Казак хандыгынын иелiгiнде болды. XVIII ғасырдың сонында Ташкент Кокан әмірлігінің билігіне өтті. Ал 1865 жылы каланы орыс әскері басып алып, орыс билiгiндегi Түркістаннын орталыгына ай налды. Жетісу - Балқаш көлі мен Ыстыккөлдің арасындағы тарихи-мәдени аймақ. Аймактын атауы дәл жеті өзенді емес, «көп сулы>> деген мағынаны бiлдiредi. Бул - Балқаштың солтүстігі мен шығысындағы кургак далалы жермен салыстырудан шыккан атау. Тянь-Шаньның солтүстiгiндегi тау басынан көптеген өзен ағады, ал онiрдiн ен бас ты су көзі - кең арналы Іле өзені. Тянь-Шаньның бектерiнде аралас шаруашылыкпен - жартылай көшпелі малшылыкпен, егiншiлiкпен әрі бау-бақша өсірумен айналыскан. Ежелгi уакытта бул жерде Үйсiн мемлекетінің орталығы болған. Б.з.б. I мынжылдыкта Жетiсуда калалар дамып, сордылыктардын сауда орындары өркендеген. Ал өлкенін астанасы - Алматынын тарихы мын жылдан асады. Муны казба жұмыстарын жүргiзген казакстандык археологтер накты дерек термен делелдеді. Шығыс Түркістан - Тянь-Шань тауынан басталып шыгыска ағатын Тарым өзені алабындагы аймак. Осы аймактагы Турпан, Кашкар, Жаркент тагы баска шаһарлар 5.з.б. I мыңжылдыкта Такла-Макан пөлiндегi жазираларда пайда болды. Шығыс Түркiстандагы жазиралар Жетісудағы сиякты Ұлы Жiбек жолындағы сауда үшiн аса маңызды рөл аткарды. Аймактын батыс бөлiгi екi мын жыл бойы Тян-Шаньның солтүстiгi мен батысындагы тарихи үдерiстерге, сондай-ак жалпы Орталық Азиядагы окигаларга катысып келеді. Этногенездің фин-угор, үнді еуропалық кезеңдері. Жауабы. Этногенездін фин-угор кезеңі. Ботай-Терсек мәдениетiн жасаушылардын тiлi даулы мәселе болып калып отыр. Олар аралас еуропеоидті-оралдык антропологиялык турге жатады. Ғалымдардын кепшiлiгi оларды угорлар деп есептейді. Б.з.б. IV-III мыңжылдыкта Орталық Азияның оңтүстігінде фин-угор тiлдестер дравид тiлдестермен карым-катынаста болган. Ботайлыктар шыгу тегiнiн үндіеуропалык және түркілік екендiгi туралы теориялар кен танымал емес. Этногенездін үндіеуропалык (үндіирандык) кезеці. Үндіеуропа лыктармен, дәлірек айтсак, унд ирандыктармен (арийлермен) кола дәуiрiнiн жаксы зерттелген кезені Андрон мәдени кауымдастығынын уакыты байланыстырылады. Андрондыктардын ундіирандык екендiгi туралы болжам жазбаша (Авеста, Ригведа және баска Ведалар) және лингвистикалык мәлiметтермен расталады.Андрондыктардын түркi тiлдестерге жататыны туралы теория туркiлер барлык далалык мәдениетті жасаушылар болды деген уйгарым жасайды. Бул теорияға сәйкес, сактар да туркiлер болған. Кейде Беғазы-Дәндібай және Тасмола мәдениеттерiн жасаушыларды гана туркiлер деп есептейдi. 27.Қазақстанда шаруалық отарлау қай уақыттан бастап жаппай отарлауға айналды? Неліктен нақ осы уақыттан ба 28.«Ұлы Дала» ұғымының тарихи мәнін ашыңыз. Жауабы. Улы Даланын манызды тарихи-мәдени мәнi. Ұлы Дала Еуразия мен онын халыктарынын, онын iшiнде казак халкынын тарихында манызды рол аткарды. Ұлы Даланын осындай манызга ие БОЛУЫНЫҢ бірнеше мәнін бөліп көрсетейік.Ұлы Дала көшпелілер өркениетінің «бесігі» саналады. Мунын негiзiнде табиги-географиялык фактор, ягни кешпелі малшаруашылығын өркендетуге колайлы экологиялык жагдай жатыр. Әртүрлі мезгілде сан алуан шөп түрлерi басып жататын дала мен жартылай шөлейттi аймактар жылкы мен усак малдар ушiн таптырмас жайылым болды. Сондай-ак климаты кургак болуына байланысты Ұлы Даланы иге руге жалгыз шаруашылық түрі - көшпелі және жартылай көшпелi малшаруашылыгы колайлы едi.Назар аударыңдар! Даланын экологиялык, табиғи-климаттық жағдайы көшпелi малшаруашылығына қолайлы болды. Бұл кешпелі өркениеттiң ұзақ уақыт сакталуына ыкпал еттi.Дала өркениетінін этникалык сипаты әртурлi болды, ол бiр халыкпен (этноспен) және бiр дiнмен шектелмеді. Көшпелілер алуан түрлi тiлде сөйлейтін (түркiлер, монголдар, ирандыктар) және түрлi нәсілге жата тын (монголоидтер, еуропеидтер және аралас нәсіл түрлерi) халык тардан куралды. Олардын устанган дiнi де артурлi (тәңiршiлдiк, зороастризм, буддизм, ислам) болды. Оларды «туыстастырган. және бiрiктiрген Ұлы Дала мен көшпелі малшаруашылыгы едi.Ұлы дала елеулі тарихи окигалар аланы болды. Онын тарихы кескілескен шайкастар мен жорықтарға және баска да әскери-саяси окигаларга толы көшпелi мемлекеттер тарихы едi. Онын кейбiреуiнiң аса аукымды болғаны соншалыкты, букіл Ұлы Даланы камтып, тiптi онын ауқымынан асып та кетті. Көшпелі халыктар мен мемлекеттер бiрде өзара жауласып, бiрде куш бiрiктiрiп, одақтас та болып отырды.Жылнамашыларды кызыктыратын да осындай тарихи окигалар еді. Шынымен де, өткенге кызыгушылык танытатындар ушiн манызды окигаларга толы тарих едi. Көшпелілер бүкіл Еуразиянын саясатына ыкпал етiп кана коймай, тiптi олардын саясатын да аныктады.Ұлы Дала - кен-байтак ашык кеңiстiк. Даланын табигаты ушы киыры жок байтак алкапты болып келеді. Осыған байланысты ежелгi уакыттан бері бұл аумакта турлi нәсiлдер, тiлдер, тайпалар, мәдениеттер, дiндер және өркениеттер тоғысып жатты. Сондай-ақ технологиялардын, мадениет пен әлеуметтік жетiстiктердiң өзара ара ласуы тоқтаусыз журiп отырды. Ұлы Дала Алтай халыктарынын ежелгi атамекені болган, тiптi үндіеуропа халыктары да осы жерден шыққан болуы мүмкін деген болжамдар да бар. Ұлы Далада турiктер мен монголдар, ирандыктар мен славяндықтар өзара және өзге халықтармен де байланыс орнатып отырды. Дала халкынын нәсiлдiк, тiлдiк және этникалык әр алуандығы, олардын кешiп-қонып жүретiн жерлерінің аса аукымдылыгы, ондагы көшпелiлердiн тiлдiк және этникалык курамын, археологиялык мәдениетiн аныктауда киындык тудырады. Кезiнде осы далада өмiр сүрiп, артына түрлi ескерткiштер калдырып кеткен халыктардын кай тiлде сөйлегенін анықтау археологтер үшін курделi iс. Даланын әр аймағында пайда болып, тiршiлiк еткен ежелгі, орта гасырлардағы және казiргi замандағы этностардын калыптасуын аныктау да оңай шаруа емес. Ұлы Даланын «казанында кайнаган. халыктардын сан килы окигаларга толы тарихын кызыгушылықпен карауга итермелейді.Ұлы Дала тарихынын тағы бiр кыры көшпелiлердiн және оты - рықшы-егіншілік өркениеттін өзара ыкпалдастығы. Ежелгi за манда көшпелілер ортаазиялык, ирандык, антикалык және кытай лык өркениетпен байланыс орнатса, орта ғасырларда кытайлык, христиандык және исламдык өркениеттермен тыгыз карым-катынаста болды. Көшпелiлер сақ, ғұн дәуiрлерiнде және Монгол империясы мен Алтын Орда уакытында Еуразиянын халыкаралык саясатына ез устемдiгiн жүргiзiп отырды.Сонымен қатар Ұлы Дала Қиыр Шығыс пен Алдыңғы Азияны, Киыр Шығыс пен Еуропаны, Оңтүстік Азия мен Русьті байланыстырып, Ұлы Жiбек жолынын калыптасуына ықпал еткен көлік дәлізі болды. 29.Қазақ хандығының әлеуметтік құрылымын жіктеңіз. 30. Ортағасырлық Қазақстандағы ғылымның қандай ерекшелігі бар? 31.«Ұлы Дала» аумағына қандай территория енеді. 32.Түрік қағанаты. 33.Мәңгілік Елдің жеті мызғымас негізін атаңыз. 34.Көшпелі өркениеттің әлемдік тарихқа әсері. 35.Қыпшақ хандығы. 36.Ш.Уәлихановтың көзқарастарын неліктен либералды-демократиялық көзқарастар ретінде сипаттауға болады? Оның ойындағы мінсіз қоғам қандай болды? Жауабы. Шокан Уалихановтын либералдық-демократиялык көзқарастары. Шоканнын коғамдык-саяси көзкарастары либерал-демократтык козкарастар болды. Шоқан Казак даласынын мукият ойластырылған реформалардың көмегімен эволюциялык, жеделдетілген дамуын (жангыртылуын) қолдады. Ол халык жагдайын осы жерде және казiр жаксартуға кабілетті, іс жүзiндегi әрекеттер жасауды жактаушы болды. Бiр кездері Ш.Уалиханов «ерiн отандастардын пайдасы үшiн жумыска, оларды шенеуніктер мен деспотизмнен коргау жұмысына арнау. (Ш.Уалихановтын хатынан) үшін Атбасар округінің султан баскарушысына айналу ниетiнде болды. Казак халкынын орыс отаршыл шенеунiктерiнiң жүгенсiздiгiнен катты зардап шеккендiгiн ескере оты рып, Уалиханов «өз үлгiсiмен бiлiмдi султан-баскарушы өз жерлестер! үшiн калай пайдалы болатындығын көрсетуге дайын болды. Олар шынайы бiлiмдi адамнын - оның әрекеттерi бойынша орыс тарбиесi туралы өз пiкiрiн кұрайтын орыс шенеунігі емес екендiгiн көрген бо лар едi. Шоқаннын бул пiкiрi казактардын өздерiне орыстар туралы •буратаналарды жек көретiн және оларды варварлар деп есептейтін, бiлiмi таяз шенеунiк-шовинистер бойынша түсiнiк калыптастыратынын және осыдан келіп, тутастай алганда, Ресей бейнесiнiң бұрмаланған болып шыгатынын онын тамаша бiлгендiгiн көрсетеді. Сондай-ак бул кезде Шокан ресейлiк жұртшылыктын көшпелiлерге варварлар ретiнде карау сиякты түсiнiктерiн өзгерту үшiн көп күш-жігерін жұмсады. Онын казак мәдениетiне арналган гылыми жумыстарында казактардын жоғары зияты мен моральдык касиеттері, шығармашылык жене поэтикалык кабiлеттiлiктерi атап көрсетіледі.Патшалық отаршылдық өкiмшiлiк қызметiне кiрiсе отырып, карапайым халыкты жүгенсіздіктен қорғауға дайындығы Ш.Уалиханов тың либералды-демократиялык көзқарастарын бейнелейдi. Оның ізінше XIX гасырдын соны - ХХ ғасырдың бас кезiнде Ресейде жоғары бiлiм алған казактардын тутастай бір тобы: зангерлер, инженерлер дәрігерлердің өз іс-тәжiрибелiк қызметiнде осы ұмтылушылықты басшылыкка алатын болды. 1914 жылы казак либерал-демократтары «Алаш» басшылары «Қазақ» газетiнде Шокан туралы өздерiнiң тiкелей идеологиялык жолашары ретiндегi пiкiрлерiн бiлдiрдi.Ш.Уалиханов патшалық Ресейдегi деспотизм мен жүгенсiздiктi ашык сынай алмады. Алайда Шығыс Түркiстан (Кашкар) туралы өз жумыстарында ол жерде патшалык курган тираниялык төртiптерге карсы батыл пiкiрлер бiлдiрдi. Шокан абсолютизмнiн карсыласы бол ды және ресейлік демократтардын республикалык идеяларын белсе отырып, Ресей үшін конституциялык монархиянын да алга жасалган орасан кадам болып табылатындығын тусiндi. Ол П Александр (1850 жылдардын соны - 1860 жылдардың бас кезі) реформаларын колдады. Бiрак өз пікірі бойынша халы за 1 мүмкін, Даладағы күштеп жасалатын реформаларды айыптады.Назар аударындар! Шуәлиханов ұлттық шеткері аймақтарда басқарудың ерек ше турiн, ұлттардын өзiн-өзi ұйымдастыруы мен өзін-өзі басқаруын жақтады. Ш.Уалихановтын бұл көзқарастарын дамыту ХХ гасырдын басында казак автономиясы идеясының пайда болуына әкелдi.Ш.Уәлиханов когам эволюциясынын максаты онын гүлденуі, оның барлык мүшелерiнiн материалдык ел-ауқатының өсуi болуы тиiс («адам тұрмысын жаксартуға жағдай жасайтын реформалар ғана пай далы) екендiгiне сенiмдi болды. Реформалар когамды гүлдендіруге бастауы тиiс және тек осы үшін керек. Бұл ретте реформа ұлттық ерекшелiктi ескеруі тиіс: . Қандай да бiр қайта құруды ендiру үшiн... бұл реформанын материалдык мұқтаждықтарға сәйкес келуі және оның пайдасы үшін қабылданган когамнын улттык сипатына бейiмделген болуы кажет. Бір халык ушiн жобаланган реформа баска халык ушiн мулдем «мағынасыз болуы мүмкін. Кедейленуге әкелетiн және ұлттық ерекшелiктердi ескермейтiн реформа керек емес және зиянды.Бул маңызды! Ш.Уәлихановтың пiкiрi бойынша, қоғамнын тоқырауы мен perpесіне әкелетiн реформалардын жане «кисынсыз теорияларға негiзделген немесе басқа халық өмiрiнен алынған» және «аса зор апат» болып табылатын зорлыкшыл реформалар бiрдей қауіпті. Реформалар әрбiр накты этностың («ұлттын») ерекшелiктерiн ескеруі тиіс.Ш. Уалиханов Қазақстанның тәуелсiздiгi үшiн күрескен жок. Орыс ғылымына кызмет етiп және орыс армиясынын офицері бола оты рып, ол Қазақстанның Ресейден тыс дамуын ойлаган жок. Бiрак ол Ресей империясы, отарлык держава, абсолютті монархия, халықтар турмесi болған Ресейдің карсыласы болды. Шоқанның Черняев армия сын бастап жүруден және Оңтүстiк Казакстанды әскери жаулап алуға қатысудан (офицер бола тұрып!) бас тартканы белгiлi. Ол казактардын (Ресеймен бiрге) «прогресс» жолында, дуниежузiлiк (ягни еуропалык) өркениеттің даму жолы бойынша козгалысын жактаушы болды. Бiрак Шығыстың көшпелілер мен мусылман әлемiнiң тамаша бiлгiрi бола тұрып, ол кисынсыз теориялар негiзiнде шығыс шеткері аймактарды ортак ережелер бойынша күштеп жанғыртудын кауiптiлiгiн, кеселдi лігін және қабылдауға болмайтындығын түсінді. Сондай-ак Ресейдің ұлттык шеткерi аймактары өзiн-өзi баскару кукыгын алуы тиiс деп санады. 37.Ертедегі Ұлы Даланың көшпелілері әлемдік тарихи оқиғаларға қатысқанын көрсететін мысалдар келтіріңіз. 38. Тасмолалық мәдениетке қандай қорғандар түрі тән? 39.ХVII ғасырда Қазақ хандығында батырлардың ролі неліктен өсті? Жүздердің құрылу факторларын атаңдар. Жауабы. Жүздер. Казактардын этникалық тарихының манызды сипаты этникалык-аумақтық бiрлестiктерге - жуздерге бөлiну болып табыла ды. Үш жүздің әркайсысына жайылымдар мен көшіп-қону жолдары бекiтiлiп берiлген. Дереккөздерде казак жуздерi туралы алгаш XVII гасырдын бас кезiнде айтылады. Назар аударындар! Жуздер - қазақтардың бiрыңғай этносқа (казак елі) тиістілігін ұғынған, ортак этникалық аумақты (атамекен) мекендейтiн, шежiремен бекiтiлген ортак генеалогиялык дәстүрi бар этникалык-аумақтық бірлестіктер (тайпалар одағы).Казак хандыгында жүздер жүйесiнiң көмегiмен орасан зор көшпелі аумакты басқару жүзеге асырылды. Улыстар мен жүздер. Түркi және монгол көшпелiлерiнiн мемлекеттік курылымдарына көшпелi ұлыстык жуйені жатқызуға болады. Ол Казак хандыгында XV-XVI ғасырларда сакталды. Мемлекет улы ханнын меншiгi ретiнде қарастырылып, негурлым ұсақ иеліктерге улыстарга бөлінді, оларды сұлтандар баскарды. Ұлыстын барлық адамы елге бiрiктi. Әрбiр ұлыстын көшу аумагы - журты болды. Белгiлi бiр ұлыстын елiн кұрайтын рулар мен тайпалардын бекітілген аумактары болды. Ұлыстык жуйе бiртiндеп жуздiк жүйемен алмасты.Бул көшіп-қону жүйесiндегi өзгерiстермен түсiндiрiледi. Ұлыстарда көшпелілердің көпшiлiгi арбадагы уйлермен көштi және үнемi козга лыста болып, жылына мын және одан да көп шакырым жол журдi. Кейiн колданыска курастырылмалы киiз үй ендi. Кыска кашықтыққа кешіп-қону шагын туыстас топтар - ауылдармен жүзеге асырыла баста ды. Бул рулардын арасындағы туыстык және шежiрелiк байланыстарға аумактык байланыстарды косты.Жүздерге бөлінуде әртүрлі үш аумак - Жетісу, Орталық Қазақстан (Солтүстік және Солтүстік-Шығысты коса) мен Батыс Қазақстандағы шаруашылык-мәдени үдерiстердiн ерекшелiктерi көрiнiс тапты. Бул аумактарда жергiлiктi жердiң географиясына байланысты өзiндiк ерекшеліктері бар көшiп-кону аймактары калыптасты. Әртүрлі мәдени аймактар, әртүрлi көршiлермен катар болу әрбiр жуздiн белгiлi бiр мәдени тұрмысын (мысалы, салттагы кейбiр айырмашылық) аныктады.Жуздердiн шыгу тегiн тек аталган факторлармен гана байланыс тырмайды. Жүздердiң шығу тегiнiн кен таралган нускаларынын бiрi әскери» нуска болып табылады: казактардын тайпалар одағы Әбілхайыр хандыгынан белiнген (көшіп кеткен) сон, өз тәуелсiздiгi мен аумағын қорғауға тиісті, хан баскарган әскери-саяси курылым (Қазақ хандыгы) болды. Сондыктан жүздер - султандар басқарган Қазақ хандыгынын әскери бөлiмшелерi ретiнде калыптаскан. Жүздердiн калыптасуына саяси, географиялык, шаруашылык-экономикалык және әскери факторлар өз әсерлерiн тигiзген. 41. Қазақ хандығы дәуірінде қазақ қоғамы қандай екі негізгі топқа бөлінді. 42.1990 жылдардың бірінші жартысындағы экономикалық дағдарыстың себептерін атаңыз. 43.Беғазы- Дәндібай мәдениеті. 44. Хорезмдік өркениеттің ошағы неге негізделген? 45. «Полиэтникалық қоғам» дегенді қалай түсінесің?46.Пазырық мәдениеті 46. Қазақ хандығының құрылуы. 47.Кеңестер Одағы империя ретінде Ресей империясына несімен ұқсас болды, несімен ерекшеленді. 48. Көшпелілер өркениетінің қалыптасуына әсер еткен жағдайлар. 49. Әлемдік үдерістердің көшпелілер өркениетіне әсері. 50. Түркістан(Қоқан) автономиясы неліктен өмірге бейімсіз болып шықты? 51.Орталық Азияның отырықшы-егінші өркениеттің(Маргиандық,Сырдария жазирасы) туралы айтыңыз. 52.Берілген терминдердің мағынасын сипаттап, оларға мысал келтіріңіз. (Анропогенез,Этногенез ,Этнос) 53.1932-1933 жылдардағы жаппай аштықтың себептерін ата. 54.Берілген ұғымдарды пайдаланып, қазақ ұлтының этникалық құрамын сипаттаңыз.(Ру,тайпа,жүз, Ата-жұрт,Атамекен) 55.Ақ Орда мемлекеті мен Қазақ хандығының арасындағы сабақтастыққа 2- дәлел келтіріңіз. 56.Кеңестік кезеңдегі Қазақстанды индустрияландырудың оңды және жағымсыз жақтарын көрсетіңіз. 57.Андрондықтар мен сақтарда күнге табыну таралғанын қандай деректер көрсетеді ? 58.Қазақ хандығының кеңеюі мен нығаюы қандай хандардың есімдерімен байланысты? 59.Қазақстан социалистік экономикасы дамуының негізгі кезеңдерін атаңдар. 60.Қазақтардағы хан билігі қашан жойылды? 61.И.Тайманұлы мен М. Өтемісұлы бастаған көтерілістің ұлттық қана емес, сондай-ақ әлеуметтікте себептері болды. Ол қандай себептер? 62.ХVIII ғасырдың бас кезінде Қазақстан мен Ресей жақындасуының экономикалық себептерін атаңыз. 63.Кеңесары хан кезіндегі қазақ хандығының мемлекеттік құрылысын анықта.
64.Қазақ даласының ХIХғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі әлеуметтік-экономикалық дамуын айтыңыз. Тәуке хан кезіндегі Қазақ хандығы. Жауабы. Тәуекел хан (1583 жылдан кейін). Хакназардан кейін Бухара ханы колдауымен Шығай (1580-1582 жж.) хан болды. Онын билiгiн Тәуекел мұрагерлiкке алды. Онын кезiнде бiраз уакыт Бухарага вассалдык тәуелдiлiк сакталды. Бiрак 1583 жылдың бас кезiнде Тәуекел хан Дешті Кыпшакка кетiп, дербес билік жүргізе бастады. Далаға келген Тәуекел хан казак султандарын бiрiктiрдi және Бухара ханымен Ташкент пен Сырдария бойындагы калалар үшiн күресті бастады. 1598-1599 жылдары Бухара хандыгында саяси дағдарыс басталған кезде, Тәуекел хан Сырдария бойындағы калалар, Ташкент, Фергана мен Самаркандты алды және Бухарага карай жылжыды. Бул жерде ол женiлiске ұшырады және ауыр жараланды. Казак және Бухара хандыктарынын арасында бiтiм жасалды. Казак хандыгы Ташкенттi, сондай-ак Сырдария бойындагы калаларды езiнде сактап калды. Бул облыстардын казак хандыгынын курамына енуiнiн улкен тарихи манызы болды. Казак мемлекеттiлiгi нығайып, қазақтардың билiгi Ташкент, Түркістан мен Әндіжанға таралды. Сол тұста Казак хандыгынын солтустiк пен солтүстік-батыстағы жагдайлары күрт әлсіреді. XVI ғасырдың соңында Сарысудан солтус тiкке және Аралдан солтүстік-шығысқа қарай казак далаларын ногайлар басып алды. Буган коса, орыстар келгеннен кейiн казактарды Далага агылган башқұрттар мен Сiбiр татарлары ығыстырды. Бухара ханы П Абдаллах Сібір ханы Көшіммен одактас едi. Бул екі хан бiрiгiп, Казак хандыгына карсы әрекет етті. Сондыктан 1594-1595 жылдардагы Мәскеу өкiметiмен келiссөздерде Тәуекел хан Орыс патшалығымен әскери одак жасауга умтылды. Мәдени-генетикалық код дегеніміз не? Жауабы. Мәдени-генетикалык код дегенiмiз не? Адамзат тарихын зерттеудегі өркениеттiк тәсiл бойынша әрбір этнос, улт пен өркениеттiн бiрегей өзiндiк мәдени ерекшелiктерiне улкен назар аударуды кажет етедi. Бул ерекшеліктер этносқа тарихтың кез келген киыншылыктарынын алдында өзiнiн кайталанбас келбетін сақтауға мумкіндік беріп кана коймай, онын емiр сүруiне де жауап береді. Ерекше мәдени белгiлер жана урпактарга тiлдегi, мифология мен мәдени нышандардағы акпарат түрiнде берiледi. Ол бул этноска кiретiн адамдардын рухани дуниесi мен өзіндік санасын аныктайды. Өзіндік мәдениеттi жоғалту күйреуге, бөтен мәдениетке араласып кетуге әкеледi.Әрбір этностын мәдениетiнде тек өздерiне гана түсiнiктi және солар ды ғана бiрiктiретiн идеялар мен түсiнiктер, нышандар мен белгiлер жүйесi болады. Этностын бул iшкi әлемi этностын көзге көрiнбейтiн, «купия» (ягни, бегделер ушiн жасырын) мәдени-генетикалык коды ретінде өмір сүреді.• Генетикалык, угымын сөзбе-сөз кан. ген. ДНК аркылы берілетін нәрсе деп түсінуге болады. Бул iшiнара солай да: бiз ата-бабаларымыз дын генетикалык жадын сактаймыз. Қазақстан жерiнде тугандар энео лит жылкышыларынын, кола дәуiрiндегi жауынгер арбакештердің, сак садақшылары мен зергерлерiнiң, жартастағы сурет авторларынын, ежелгi коргандар мен кесенелер курылысшыларынын, руналық мәтіндер авторларынын, отка, Кунге, Тәңірге табынушылардын және алгашкы түркi мусылмандарынын, коленершілер мен егiншiлердiн, туркi және монгол жауынгерлерiнiң, яғни Ұлы Даладагы барлык дәуірлердегі көшпелілердің генетикалык жадын сактап жалгастырушылар болады. Бізде ата-бабаларымыздын каны, олардын гендерi бар. Ол әрбiр казак білуге мiндеттi жетi атаны• гана емес, одан анагурлым ертеректегіні де камтиды. Жетi урпак - бар-жогы екi жуз жыл. Көшпелілер өркениеті не үш мың жылдай уакыт болды. Егер онын алдындагы Ботай мәдениетiнен есептеудi бастасак. онда бес мын жылдан асып, бiздiн генетикалык тамырларымыз тереңге кетеді.Назар аударыңдар! Мәдени-генетикалык код - этнос (ұлт) мүшелерiнiң арасындағы ерекше езара байланыстар, Бул биологиялық өзара байланыс (шыгу тегi ортак генетикалык жад), тарихи езара байланыс (ортак тарих және тарихи жад), әлеуметтiк езара байланыс (ортак қағидалар, енегелi құндылықтар мен дәстүрлер) болып табылады. Дегенмен генетикалык деген угым - метафора. Ұлттын генетикалык кодын этнос iшiндегi биологиялык туыстықтан ауқымдырақ түсінген жон. Мунда этностын мәнi мен онын баскалардан айырмашылыгын анықтайтын мәдени мура туралы сез болып отыр. Дала кеңістігіндегі бiр-бiрiн алмастырган мәдениеттер толкыны өзiнен бурынгы мәдениетті жойып отырган жок, оны өзiне кабылдап отырды. Осылайша олар Казакстан аумагында казак этносын калыптастыруда генетикалык кана емес, мәдени кызмет те аткарады. Қазақ қоғамының туыстық,рулық қатынастардың ерекшелігін сипаттап бер. Жауабы. Ру-тайпалык уйым - көшпелі қоғамның негiзгi белгiсi. Шежіре айту дастурi бар ру-тайпалык уйым кез келген көшпелі қоғамға тән. Рулар мен тайпаларға бөліну көшпелiлердiн когамдык өмiрiнде маңызды рөл аткарады. Рулар мен тайпалар - патронимиялар, ягни ер адам жағынан ататегі ортак топтар. Шежіре катан турде әке жагынан есептелiп, баладан әкеге қарай отыз және одан да көп ұрпаққа дейін айтылады. Сондай-ак патронимиялар (рулар мен тайпалар) иерархиясы улкен және кіші, басты және жанама болып бөлiнуi мүмкiн.Туыстық қағидасы мен рулык кұрылымның маңызы. Көшпелiлердегi әке жагынан туыстыкка негiзделген ру-тайпалык жуйенiн омiр сүруiнiң басты себебі - акпарат пен меншiктi әкеден балага берiп отыруын да. Көшпелі малшы болу ушiн табиғи құбылыстар туралы кажетті акпараттың бәрiн бiлу кажет. Ал бул бiлiмдi тек ата-бабалардан гана алуга болатын едi. Бiлiм жиналды, сакталды және урпактан-ұрпаққа берiлдi. Көшпелілер әлемiнде әрбiр адам мiндеттi түрде өз руына, ал ру аркылы тайпаға тиiстi болды. Ол ру-тайпалык жуйеден тыс әлеуметтік тұлға ретiнде өмiр сүре алмады. Сондыктан румен байланыс көшпелiлер үшін әрқашанда өте манызды болды.Iрi патронимиялардын, ягни тайпалар мен тайпалар одағының шығу тегі мифтік, ал шежiресi аныздык сипат алады. Шежіре патронимияның барлык мүшесінің шығу тегiнiн ортақтығын негіздеу кызметiн атқарды. Шағын патронимияларда ортак ататек - накты тулга. Жеті атаны бiлу - туыс адамдардын уйленуiне салынган ты Йымды, ягни экзогамияны сактау ушiн кажет.Казактардын ру-тайпалық ұйымы. Көшпелі ру-тайпалык уйымның аталған ерекшелiктерi казактарда да болды. Әрбір казак белгiлi бiр рудың мүшесі болды. Рудын кешiп-кону аймагы атажурт (казактардын бүкiл этникалык аумағы - атамекен, ата-бабалар жері) ретiнде кабылданды. Бiрнеше ру-тайпаға, ол тайпалар тайпалар бiрлестiктерiне (жүздерге) бiрiктi. Тайпалар бiрлестiктерiн кейiннен жеке хандар баскарды.Казактардагы экзогамия шегi кем дегенде жетi ұрпакты камтып, «жеті ата» деп аталды. Әрбір казак жеті атасынын атын бiлуге тиiс болды. Олардын урпактары туыс болып есептелді және олардын арасындагы некелерге катан тыйым салынды. Хан қандай құқықтарды иеленді? Оның қандай міндеттері болды? Жауабы. Хан және хан билігі. Хан етіп султанды - Шынгыс ханнын тiкелей урпагын гана жариялауға болатын. Хан сайлауда көбiнесе рудын жасы улкен ер адамы басым кукыкка ие болды. Сондыктан ханнын агасы, iнiсi ханнын улдарынан улкен бо лып есептелді. Алайда бұл дәстүрге өзге де себеп тер әсерiн тигiзе алатын. Тақ мұрагерлігі туралы катан ережелердiн жоктыгынан сұлтандардын арасында билік үшін күрес журдi және әрбiр ханның өлiмiнен кейiн Ұлы Далада аласапыран басталды.Жана ханды такка отыргызу кезiнде ак киiзбен көтеру салты сакталды. Хан болып жарияланган султанды ак киiзге отырғызды. Хандыктын негұрлым ықпалды тулгалары киiздi шеттерінен ұстап, уш рет көтерiп, «Хан! Хан! Хан!» деп жариялады.Хан өзіне жүктелген мiндеттерiне орай төмендегiдей орасан зор кукыктарды пайдаланды. 1. Шынгыс хан урпактарынын және барлык казак тайпасынын бас шысы ретінде ханда ел аумағын баскару кукыгы болды. Бул кұкықтың негiзгi мiндетi елдi сырткы жаулардан коргау еді. Хан соғыс жариялау және бітім жасасу құқығын иеленді. Булкукык онын бас колбасшы кызметiн атқаруына байланысты берiлдi. 3. Шетелдік мемлекеттермен келіссөздер жүргiзу құқығы болды. Бул онын мемлекеттегi сыртқы саяси бағытты белгiлеу қызметіне орай берілген кұқығы. 4. Хан өлім жазасына кесуге және кешiрiм беруге құқылы болды. Бұл оның бас төрешi қызметiне орай иеленген кукыгы саналады. 5. Хан зандар мен бұйрықтар шыгаруга кукылы болды. Бул онын когамдык курылысты және тәртiптi сақтау қызметiнен келiп шықты.Ханның айналасында кенесшiлер, әскербасылар, некерлер, сондай. ак жасак пен төлеңгіттер болды. Жасак хан мен онын отбасын кузе тудi камтамасыз етті. Атқосшылар күнделiктi тұрмыста және хан уйымдастырып туратын жиын-тойларга кызмет керсеттi.Назар аударындар! Ханның орасан құқықтары оның жоғарғы билеушi, бас қолбасшы жане жогаргы төреші (сот) қызметтерiнен келiп шыкты.ХVII гасырга дейiн казак хандары Ұлы Даланы үнемi аралап журдi және хан ордасы сол сәтте онын шатыры тiгiлген жерде орналасты. Хан улыстарды аралап журiп, хандыктагы тәртiптiң сақталуын қадағалады. Ел аралау кезiнде хан iстерiне кажет салык (әдетте, малмен) жиналды. Ташкент пен Түркістан хандар баратын жерге айналган кезде, олар өздеріне Бухара және Хиуа билеушiлерiнiн сарайларына уксас сарай лар салгызды. 69.Кеңестік дәуірдегі мәдениет саласындағы болған өзгерістерді анықта. («әдебиет, музыка,бейнелеу, киноматография) 70.ХVIIIғасырда Ресей империясы қазақ даласының протектараты болды. Ресей үкіметі протектарат қағидаттарын қалай бұзды? 71.Тәуелсіз Қазақстандағы мемлекеттік құрылыс туралы айтыңыз. Қазақстан Республикасында биліктің қандай жүйесі қалыптасты? 72.Халық ауыз әдебиеті шығармаларының атын атап,тарих ғылымы үшін маңызына дәлелдер келтіріңіз.( ғашықтық дастан, қазақ ертегілері, батырлар жыры)
73.Тамғалы( Таңбалы) Жетісудың ең көне және танымал петроглифтері туралы айтыңыз. 74. Көтерілісшілердің мақсаттары, себептері тұрғысынан алып қарағанда, ұлт-азаттық күрестің бірінші кезеңі немен сипатталады?(ХIХ ғасырдың 1-ші жарт) 75.Тіршілікті қамтамасыз ету жүйесінің не екендігін түсіндіріңіз. 76.Қазақстанды ғылыми экспедициялардың жоспарлы зерттеуі қашан басталды? 77. ХVIII ғасырдың соңы мен ХIХ ғасырдың 1-ші жартысындағы қазақ көтерілістері жеңілісінің себептері неде? 78.Көшпеліліктің пайда болуының әлеуметтік-мәдени факторларын ата. Ақпарат неліктен маңызды фактор болып табылды? 79.Ұлы жібек жолының қалыптасуы мен кезеңдерін атаңыз. 80.Тәуелсіздік жылдарындағы білім, мәдениет салаларында жүргізілген реформалар туралы айтыңыз. 81.20-30 жылдардағы қазақ мәдениетінің жағдайы несімен ерекшеленді? С. Датұлының басшылығымен болған көтерілістің себептерін Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс себептерімен салыстырыңыз. Жауабы. Кіші жүз қазақтарынын Сырым Датұлы бастаған көтеріліске (1783 1797 жж.) катысуы. Казактардын өз жерiнде дәстүрлі бағыттар бойын ша көшіп-қонуы Жайык казактарынын бул жердi, әсiресе негурлым кунарлы учаскелерiн басып алу ниетімен карама-қайшылыкка тап болды. Алдымен (1782 ж.) казактар казактардан казак әскерiнiң аума гындагы жайылымдарды пайдаланғаны үшiн акы төлеудi талап еттi. Кейiн казактарга жайыктын он жағалауына өтуге мүлдем тыйым салды. Жылкы мен малдын тәркіленуі Ұлы Далада аштық тудырған 1783 жылгы кыстағы жұт жагдайды киындата түсті. Батыр Сырым Датұлының басшылығымен казак жасақтары казак бекіністеріне шапкыншылыктар жасай бастады. 1785 жыл дын басында Сырым батырдын кол астында 6 мыңнан астам сарбаз болды. Кетерілісшілер Жайык өзенiнiн ар жағындағы жерлерді қазақтарға қайтаруды, казактардың шабуыл дарын тоқтатуды, Ресей койган Нуралы ханды билiктен шеттетуді талап еттi. 1786 жылы сәуiрде хан Орынборга кашты. Уфанын жергiлiктi әкімі О.Игельстром Улы даладағы хан билігін жоюға әрекеттенді. Мунын сәті түспегендіктен, тағы да орыс әкімшілігінің бекiтуiмен Ералы хан болды. Казактардын наразылыгы артып, көтеріліс букіл Батыс Казакстанды камтыды.1796 жылы орыс өкімет орындарынын ұсынуымен Кіші жүзге Есім султан хан болып жарияланды. Хандық билік отаршылдар ды колдаушы билікке айналды. Хан өзiн орыс отаршылдык билiгiнiн адал қызметшiсi ретiнде көрсетті. Сондыктан 1797 жылы көктемде Сырым жасактарынын бiрi Есім ханның ауылына шабуыл жасап, оны өлтiрдi. Кейiн Орынбор әкiмшiлiгi Айшуак султан бастаған хан кенесiн уйымдастырды Осымен Сырым Датұлының көтерiлiсi аякталды Онын онды нәтижелері Жайыктын он жагасын кешіп-қонуға мүмкiндiк берiлгендiгi және Жайык казактарынын казактарга шапкыншылыктарынын бәсендеуi болды .Кенесары Қасымұлынын басшылығымен болган улт-азаттық соғыс (1837-1847 жж.). Султан Кенесары Қасымұлы (1802-1847 жж.) казактардын шашыранкы күштерiн бiрiктiре алды. Шынгыс хан ұрпагы болгандыктан, Кенесары хан атағын иеленуге және хан билiгiн калпына келтiруге кол жеткiздi. Ол патша әскерлерiне карсы он жылдай (1837 1847 жж.) күресті. Кенесары жасақтарын онын туыстары - султандар, сондай-ак ба тырлар да баскарды. Негiзгi әскери күш орта және Кіші жуздiн жiгiттерi болды. Көтерiлiс басталған кезде Кенесары көптеген жеңiске жетті. 1838 жылы тамызда Акмола бекiнiсiн басып алды. Кенесары Орталык Казакстаннын улкен аумағына бақылау жүргiздi және патша үкiметi елеулi жеңiлдiктерге баруға мәжбүр бол ды. 1840 жылы Кенесарыга кешiрiм жарияланып, онын туыскандары туткыннан кайтып оралды. Орыс әскерлерінін Ұлы Далаға жазалаушы жорыктары біраз уакытка токтатылды. 83.РКСФР құрамында Қырғыз(Қазақ) автономиялық республикасы құрылуының қазақ мемлекеттілігі үшін қандай маңызы болды 84.Қайта құру кезеңдерін атаңдар. Қазақстандағы 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы қай кезеңде өтті?
Дәстүр,әдет, жора-жоралғы дегеніміз не?Дәстүрдің салттан қандай айырмашылығы бар? Жауабы. Назар аударыңдар! Ғұрып - нышандық мәнi бар бiрқатар қалыптасқан iс-әрекеттер катары. Әдет-адам, топ немесе қоғам қабылдаған мiнез-құлықтың қалыптасқан бейнесi. Дастур - ұрпақтан-ұрпаққа берілетін және қоғамдық қатынастарды реттейтiн тусiнiктер мен ғұрыптар (жоралар) жиынтығы. 86.Алаш көшбасшылары қазақ мемлекеттілігінің болашағын қалай елестетті? 87.1916 жылғы көтерілістің себептері мен салдарын ата.Бұл көтерілісті ХVIII ғасырдың соңы мен ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы көтерілістермен не біріктіреді? 88.Алаш автономиясы сипатында мемлекеттік егемендіктің қалпына келтірілуін түсіндіріңіз. 89.Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму кезеңдерін атаңыз. 90.Қазақстан халықының моноэтникалық құрамының өзгеруін қандай кезеңдерге бөлуге болады? Панисламизм мен пантүркизм ұғымдарының мәнін түсіндір. Жауабы, Панисламизм және пантуркизм. Панисламизм мусылман әлемінің Батыс мемлекеттерiнiн отаршылдык экспансиясына жауап әрекеті бол ды. Онын негiзiнде жана тарихи жагдайларда исламды жанарту (ислам модернизмi) мен дүниежүзiнiн барлык мусылмандарын бірынгай саяси кушке біріктіру идеясы жатты.Назар аударындар! XIX гасырдың екiншi жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезiнде Осман империясынан Британдық Үндістанға дейiнгi мұсылман елдерiнде дуниежузiндегi барлық елдiң мұсылмандарын отаршылдыққа бірлесе карсылык көрсетуге және жана халифат құруға шақырған панисламизм идеологиясы таралды. Сол дәуірде панисламизммен катар ислам әлемiндегi панэтникалық козгалыстардын бiрi пантуркизм болды. Пантуркизм Ресей империясы мен Осман империясында кең таралды. Назар аударыңдар! Пантуркизм - туркi халықтарын мәдени және саяси бiрiктiруге багытталган идеология және қогамдық-саяси козгалыс. Пантуркизм мусылмандарды топ асуға шакыра отырып, панисла мизмге қайшы келді. Өйткені олар ды туркi еместерге карсы коя оты рып, түркi мұсылмандарын жалпы мусылмандардан белiп алды. Туркiлер мусылмандардын көпшiлiгiн құраған жерде панисламизм мен пантуркизм косылып кетуi мумкiн едi. Мысалы. ХХ ғасырдың бас кезіндегі Ресейдегi Мусылман съездері де. Мемлекеттiк Думадагы Мұсылман фракциясы да Ресей мұсылман халыктарынын саяси козгалысында татарлар, башқұрттар, әзірбайжандар мен казактардын ба сым болуын тудырды және көбінесе пантуркизм болды. Өйткені туркi емес мұсылмандар өкiлдiгi әлсiз едi.Алгашкы сәтінен-ак пантуркизм жалпытүркілік тiлдi тануда Туркия мен түрік тілінің басым болу мәселесіне кезікті. Қырым татары Исмаил Га спринский немесе әзірбайжан жәдидтерi үшiн бұл мәдени және тiлдiк жакындыгына байланысты кабылдауга турарлык болса, кыпшак немесе карлук диалектiлерi үшiн анағұрлым курделi болды. Орталык (орта) Азияда пантуркiлiк идеялар кен тарай койган жок. Өйткенi жергілікті жәдидтердін (М.Бехбуди, А.Фитрат) ортак әдеби тiлi узак уакыт бойы парсы тiлi болып калды және ортак туркi тiлi болған жок (мундай тортағасырлык шағатай тiлi негiзiнде жасау әрекеттерi болса да). Солай болғанымен де, пантуркизм идеясы 1917-1918 жылдардағы Түркістан (Кокан) автономиясынын негiзi болды. Жәдидтердің негізгі идеясы неде? Жауабы. Жәдидшiлдiк когамдык-саяси агым ретінде. Алдынгы параграфта ХХ гасырдын бас кезіндегі казак улт-азаттык козгалысы көшбасшыларынын бiр тобы жәдидтер (жәдидшілдер) болгандыгы ту ралы айтылды. Олар жадидизм деген атау алған мусылман әлемiндегi (әсіресе Ресей империясынын мұсылмандары арасындагы) реформашыл когам дык-саяси козгалыстын жактастары едi. Жадид сөзі араб тілінен «жана» деген мағынаны бiлдiредi, сондыктан жәдидшiлдiктi исламның iшiнде жана реформалар жүргiзушiлер козгалысы ретiнде түсiндiруге болады. Не ғұрлым тар мағынасында жәдидшiлдiк мұсылман мектебiн жаңарту, жана әдiс бойынша окыту үшін күресетiн козгалысты бiлдiредi. Сондыктан Казак даласында (Далалык елке және Түркістан өлкесінде) ХХ ғасырдың бас кезінде пайда болган жана улгiдегi мұсылман мектептерiн жана әдісті мектептер деп те атайды. Ресейдегi жәдидизм мен баска елдердегі осы тектес реформашыл козгалыс, панисламизм аясында мұсылмандык бiлiм беру реформа сы ушiн козгалыстар өрістеді. Реформа мусылмандар университеттерде окуын жалғастыруы және дәрігер, инженер, адвокат және т.б. мусылман-мамандарды калыптастыруы ушiн бiлiм жүйесiне шетел тiлдердi, математика, география, жаратылыстану ғылымдарын енгiзудi көздедi. Сонымен катар XIX гасырдын сонынан бастап мусылман газеттерi мен журналдары, ағартушылық мазмундагы кітаптар мен кітапшалар шығарыла бастады. Прогресс пен жанғыртудың жақтастары бола отырып, жәдидтер халыкка бiлiм беру мен мәдени, экономикалык және әлеуметтiк салалардагы арттақалушылыкты жою, улттык ка питалды (ұлттық буржуазияны) дамыту, әйелдердiн тенкұкықтығы үшін күресті. Саяси жағынан жәдидтер конституциялык-парламенттiк құрылысты (республиканы) жактады.Назар аударыңдар! Жадидизм дiн мен агартушылықты бiрiктiрдi. Исламға қарсы бағытталған жок, исламның iшiндегi қозғалыс болды Кырым татарларынын когамдык кайраткері және публицист Ис маил Гаспринский жәдидшiлдiктiн негiзiн қалады. Ол 1883 жылдан бастап бірінші түркітілдес газет Терджиманды» («Аудармашы») шығара бастады. Онын материалдары букiл дуниежузiндегi мұсылман ағартушылық басылымдарында кайта басылып шыға отырып, Казакстанга да ендi. Исмаил Гаспринский либералдык көзқарастарды устанды, когам прогресін, әртурлi дiн адамдарынын арасындағы конфессиялық бейбiтшiлiктi жактады. Оның беделi өте жоғары бол ды, ал идеялары Ресей мұсылмандарынын арасында, онын iшiнде казактардын iшiнде де кен таралды. Пош Пол 93.Қазақстанның сакральды картасы туралы айтыңыз. Ол қашан басталды және оның мәні неде?? 94.Қазақтардың ойраттармен әскери қақтығыстарда жеңілістерінің себептерін ата. Қазақстан аумағы қандай моңғол ұлыстарының құрамына кірді? Жауабы. Монгол империясының төрт ұлысқа бөлiнуi. Монгол империясының тұтастығы Шыңғыс хан кайтыс болганнан кейінгі алгашкы кырык жылда гана сакталды. Бұл кезде жекелеген Ұлыстардын билеушiлерi улы ханнын билiгiн мойындаган болатын. Шынгыс хан империяны 4 ұлысқа бөлді: Батыс ұлыс - үлкен ұлы Жошыга, Монголиядағы Шығыс улыс кiшi улы Төлеге берiлдi. Олардын арасында Шағатай мен Үгедей Ұлыстары орналасты. Қазақстан аумағы үш ұлыстың құрамына кірді. Солтүстік, Батыс және Орталык Қазақстан Жошы ұлысына, Оңтүстiк және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан - Шағатай ұлысына, Шығыс Қазақстан Үгедей ұлысына тиесiлi болды. Сырдария бойындагы калалардын көп бөлiгi шага тайлардын билiгiне карады. Жошы ұлысы. Жошынын казасынан кейiн, оның ұлысы ұлдары мен олардын урпактарына бөлінді. Шығыста (Сарыарка мен Ұлытау) улкен улы Орда Еженнiн улысы, батыста (Хорезм, Батыс Қазақстан, Орал маны) екiншi улы Батудын улысы орналасты. Орда Ежен улысы - Жошы ұлысынын сол канаты, ал Бату улысы он канаты болды. Улы хан Үгедей каза болган сон, онын улысы жойылып, Шығыс Қазақстан Жошы ұлысына кылды. Орда Еженнiн жасы улкен болса да, ұлыстын билеушiсi Бату болып есептелді. Батудың беделi ете жогары болды. Орда Ежен урпактары Бату урпактарынын билiгiн мойындады. 1260 жылдын сонына дейiн Жошы ұлысы империя курамында болып, онын билеушiлерiн ұлы хан тағайындады. жүктеу/скачать 37,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|