Пәндердің атауы, олардың бөлімдері (тақырыптары)

Электроника негіздері - 1 жартылай өткізгіштер.Электрондардың теріс полюстан оң полюсқа қарай қозғалатынын біз бұдан бұрын айтқанбыз. Яғни, электрон бос ойыққа келіп орналасатын болғандықтан, ойықтар керісінше оң полюстан теріс полюсқа қарай қозғалады деп ойлауға болады. Жартылай өткізгіште, сыртқы электр күштері жоқ уақытта және температура абсолюттік нөльден жоғары болғанда еркін электрондар үздіксіз пайда болып, артынан жоғалып отырады. Яғни, электрон өз орнын тастап шыққанда еркін электронға айналып, енді бос орынға – ойыққа келіп орналасқанда оны (еркін электронды) жоғалды деп айта аламыз.Таза жартылай өткізгіште кез – келген уақыт ішінде босаған электрондар мен ойықтардың саны бірдей болады. Олардың жалпы саны (жартылай өткізгіштің өзінің температурасының бөлме температурасындай болған уақытында) аса көп емес болғандықтан, оның электр өткізгіштігі өте аз. Сондықтан, ол электр тогына өте үлкен кедергі келтіреді. Сондықтан да оны мұндай жағдайда диэлектрик ретінде түсінуге болады. Жартылай өткізгіш тараған сайын оның меншікті кедергісі де жоғарылай береді. Температурасы 300К болған германийдің меншікті кедергісі р=46 Ом*см.

Жалпы айтқанда өлшеудің қателігі – алған өлшемнің нәтижесінің дұрыс болмауы. Өлшеу қателігі физикалық шаманы өлшегенде болатын қателіктердің барлық құрамын қамтиды, сонан кейін алынған нәтиженің шын не нақты мәндерден аутқуын көрсетеді. Мысалы, физикалық шаманың өлшенген мәні Х десек, ал оның шындық мәнін Х_ш деп белгілесек, сонда ауытқу (отклонение) мынаған тең. . Белгілі ғылыми деректерге негізделе отырып өлшеу қателіктерін үш топқа бөлуге болады: тұрпайы, жүйелілік және кездейсоқтық қателіктер. Тұрпайы қателіктерге электрөлшеуіш аспаптың көрсеткішін дұрыс бағаламау жатады. Оған аспаптың шкаласының бөліктерін қате бағалау, немесе көпшкалалы аспаптың еселеу коэффициенттерін дұрыс қолданбау жатады. Немесе, көрсеткішті қарағанда тіл мен шкаланың арасында болатын параллаксты елемеу. Сыртқы ортаның өлшеуіш аспапқа күшті әсері, оның бұзылуымен және кездейсоқ кедергілер өлшеудің тұрпайы қателіктеріне әкеліп соғады.

СӨА-тар өлшеу мәліметтерінің дискретті сигналдарын автоматты түрде өңдеп олардың көрсетулерін сандық түрде көрсететін аспап.Сандық өлшеуіш аспап (СӨА) өзіне міндетті екі функционалдық торапты алады: аналогтық-сандық түрлендіргіш (АСТ) және сандық есептеу құрылғы. АСТ өлшенетін шаманың мәніне сәйкес кодты береді, ал есептеу құрылғысы өлшенетін шаманың мәнін сандық түрде бейнелейді.Үздіксіз өлшенетін шама кодталу үшін АСТ-да дискреттеліп, содан кейін деңгейі бойынша квантталады. Уақыт бойынша үздіксіз шаманың Х(t) дискреттелуі деп Х(t) шамасын уақыт бойынша үзілісті етіп түрлендіру амалын айтады, яғни оның мәндері нөлден өзгеше және Х(t) мәндерімен тек белгілі уақыт аралығында сәйкес келеді.Дискреттелудің осы екі көршілес уақыттық кезеңдерінің аралығын дискреттелу қадамы деп аталады және ол тұрақты немесе айнымалы болуы мүмкін. Деңгейі бойынша үздіксіз Х(t) шаманың квантталуы деп, Х(t) шамасын Х К(t) кванттық шамаға түрлендіру операциясын айтады.Кванттық шама-белгілі диапазонда соңғы сандық мән қабылдай алатын алатын шама. Кванттық шаманың бекітілген мәндері квантталу деңгейі деп аталады. Екі көршілес деңгейлердің айырымы квантталудың сатысы немесе қадамы немесе квант деп аталады.

Тұрақты және айнымалы кернеулерді өлшеу. Тұрақта да, айнымалы да кернеулерді өлшеу сәйкес типтегі кернеулермен жұмыс істеуге арналып есептелген вольтметрлермен тікелей жүргізіледі. Вольтметр тағайындалғаннан артық кернеуді өлшеу керек болса, онда вольтметрге тізбектей қосымша резисторды жалғайды. Сонда өлшенетін кернеудің бір бөлігі қосымша резисторге, ал екінші бөлігі – аспапқа түсіріледі. Қосымша резисторды таңдап ала отырып, үлкен кернеулерді өлшеу шегін кеңейтуге болады.Үлкен айнымалы кернеулерді өлшеу үшін кернеудің өлшеулік трансформаторы дегендер пайдаланылады. Олар төмендеткіш трансформаторлар болып табылады, яғни, вольтметр жалғанатын екінші орауыштың орам саны W₂ бірінші орауыштың орам санынан W₁ аз. Өлшеу шегін кеңейту коэффициенті п = W₁/W₂ . 

Электр тізбек - өзара сымдармен (өткізгіштік жолдармен) байланысқан генерациялайтын, қабылдағыш және қосымша құрылғылардың жиынтығы.Электр тізбектерінің элементтері және сұлбалары.Электр тізбектер элементі активті және пассивті болып бөлінеді.Активтіге жататын элементтер электр энергиясын генерациялайды (өндіреді). Пассивті элементке жататындар энергияны таратып жинайтын энергия.активті элементке өткізгішті элемент жатады.Пассивтікке резистор, индуктивті катушка ,конденсаторлар,трансформаторлар.Электр тізбектің элементтерінің қосылуы - электр тогының ағуына жол түзеп, тізбектеп, параллель, үшбұрыш тәрізді, жұлдызша тәрізді және одан да күрделі байланыспен жалғануы мүмкін.Электр тізбегінің сызбасы (сұлбасы, схемасы) - элементтердің шартты белгілері бар және олардың байланысын көрсететін электр тізбегінің графикалық бейнесі.

Әртүрлі құрылғыларда магнит өрісін тудырып,олардың өзара немесе тоқпен әрекеттесуін пайдалануға болады.Ал кейбір құрылғыларда магнит өрісі ЭҚК тудыру үшін керек.Әдетте магнит өрісін ферромагнитті өзегі бар арнаулы шарғылардың көмегімен қоздырады.Магнит өрісі тұрақты не айнымалы болуы мүмкін.Тұрақты магнит өрісін тұрақты тоғы бар шарғылар немесе тұрақты магнит,ал айнымалы магнит өрісін айнымалы тоғы бар шарғылар қоздырады.Магнит өрісінің негізгі шамалары магниттік индукция,магнит ағыны,магнит кернеулігі болып есептеледі.Магнит өрісінің керекті өзара әрекеттесуін не керекті мөлшерде ЭҚК тудыру үшін магнит өрісінің индукциясы,магнит ағыны және кернеулігі белгілі бір мәндерге ие болулары керек.

Қазіргі кезде адамнын барлық материалдық және рухани кажеті - уй-жайы.киім- кешегі,тамағы, көлігі, байланые және жол-қатынас. кино, теледидар т.б. кұрал- жабдықтары электр энергиясын пайдалану және колдану аркылы өндіріледі, іске асырылады. Электр энергиясы адамзат колданымындағы басқа энергия түрлерімен салыстырғанда әмбебап энергия болып отыр. Өйткені электр энергиясын баска энергияларды түрлендіру аркылы оңай алуга. аса көп шығынсыз алыс жерлерге жеткізуге және тұтынушылар арасында оңай таратуға болады.. Электр энергиясын пайдалану электрлік және магнитпк кұбылыстардың нәтижесінде жүзеге асатын жана технологиялық үрдістерді туғызады. Мысалы, материалдарды токпен оңдеу. электромагниттік әдістермен казындыларды байыту, ауаны улы газдардан және шаңнан тазарту т.с.с Электромагниттік кұбылыстар медицинада әр түрлі ауруларды емдеуде де кенінен қолданылады: шектрофорез. электрлік укалау, төмен және жоғары жиілікті токтармен әсер еry, т.с.е. Көптеген технологиялык үрдістер өтe аз уакыттын ішінде, үлкен кысым мен жоғары температурада жүретіндіктен оларды бакылап және баскарып отыру автоматтык аспаптар мен кондырғыларға жүктеледі. Ал автоматтык бакылау мен баскарудың өзі электрлік немесе электромагниттік сигналдарды жіберіп және оларды қабылдау аркылы орындалады.Адамзат өмірінде электр энергиясынын кеннен колданылуы оны көптеп өндіруді кажет етеді. Мысалы, 1992 жыльі Жер жүзінде 12026,7 млрд. кВт. саг электр энергиясы өндірілсе. 2004 жылы Қазакстанда 67.4 млрд.кВт.саг электр энергиясын өңдіру жоспарланып отыр. Тұтынылған электр энергиясынын шамамен өнеркәсіп пен кұрылыста. 4.6%-ы ауыл шаруашылығында, 3.2%-ы көлікте. 14.8%-ы баска салалар мен тұрмыстық қажеттер үшін пайдаланылды. 12,5%-ы шығындалды.

Трансформатор – кернеулі айнымалы токты жиілігін өзгертпей басқа кернеулі айнымалы токқа түрлендіретін статикалық электрмагниттік құрылғы. Трансформатордың жұмыс істеу принципі электро-магниттік индукция құбылысына және параметрлік эффектіге негізделген. Негізгі элементтері магнитөткізгіш және онда орналасқан бірінші реттік орамалар (БРО) мен бір немесе бірнеше екінші реттік орамалардан (ЕРО) тұрады. Трансформатордың барлық орамалары бір-бірімен индуктивті түрде, ортақ магнит өрісімен байланысқан. Бірқатар Трансформаторларда екінші реттік орама қызметін бірінші реттік ораманың бір бөлігі атқарады,мұндай Трансформаторларды автотрансформаторлар деп атайды. Бірінші реттік орамаларның шықпаларын (Трансформатордың кірісі) айнымалы кернеу көзіне, ал Екінші реттік орамаларның шықпаларын жүктемеге қосады. Бірінші реттік орамалардағы айнымалы ток магнитөткізгіште айнымалы магнит ағынын, ал Екінші реттік орамалардағы өзара индукция электр қозғаушы күш (ЭҚК) тудырады. Бірінші және екінші реттік орамалардағы кернеулердің қатынасы олардағы орамдар санының қатынасына тең болады.

Электр жетегі дегеніміз – электр энергиясын механикалық энергияға түрлендіретін механикалық жүйе. Электр жетегі – қазіргі автоматты басқару және реттеу жүйелерінің ішіндегі өте жауапты маңызы бар техниканың саласы. Ол өнеркәсіптің барлық салаларында, транспортта, ауыл шаруашылығында және т.б. қолданылып, өндірілетін электр энергияның 70%-ін тұтынады. Автоматтандырылған электр жетегі деп – жұмысшы механизмнің (машинаның) орындаушы құралын қозғалысқа келтіруге арналған электр қозғалтқыш, түрлендіргіш, беріліс және басқару құрылғылардан құрылатын электр механикалық жүйені атайды. Электр жетегінің түрлері. Электр жетегінде негізгі элемент (электр энергияны механикалық энергияға түрлендіретін) электр қозғалтқыш болады.

Электр тізбектерді сауатты жобалау, есептеу және эксплуатациялау үшін оның барлық элементтері және олардың өзара жалғау тәсілдері туралы көрнекі түсінік болу керек. Осындай түсінікті электр сұлбасы береді. Электр сұлбасы - ол электр тізбектің шартты графикалық көрінісі. Электротехникада, электроникада және автоматикада электр сұлбалардың әр түрлі типтері қолданылады: құрылымдық, принциптік және балама (есептік) сұлбалары. Құрылымдық электр сұлбасы - ол тізбектің тек қана маңызды, қызметтік бөліктері және олар арасындағы негізгі байланыстары көрсетілген реалды тізбектің шартты графикалық көрінісі. Принциптік электр сұлбасы: тізбектің барлық элементтері мен олар арасындағы барлық жалғаулары шартты графикалық белгілеулерімен көрсетілген реалды тізбектің графикалық көрінісі болып ұсынылады. Электр тізбектің әр элементіне (резисторға, транзисторға, конденсаторға, трансформаторға және т.б.) істеп қазіргі тұрған стандарттарымен анықталатын графикалық және әріптік белгілер сәйкес келеді.

Барлық жүйелерді шартты түрде үш түрге бөлуге болады: техникалық, биологиялық, әлеуметтік, соның ішінде әлеуметтік-экономикалық.Менеджмент үшін әлеуметтік жүйенің маңызы зор. Әлеуметтiк жүйе реттелген, тұтас, функционалдық және технологиялық әртектi, құрылымы бойынша иерархиялық, элементтер саны мен құрамы тұрғысынан динамикалық болып табылады. Әдетте олар күрделену бағытында эволюцияланып, әрдайым дамиды. Бұл даму сыртқы және iшкi факторлардың қарама-қайшы әрекеттестiгiнiң ықпалымен жүредi. Сондықтан да ол бiркелкi емес және әрдайым болжанбайды.

Микропроцессор — жүйелік тақтаның ең маңызды құраласы, ол деректерді тікелей өңдейді, атап айтқанда, бөлектелген деректермен арифметикалық және логикалық амалдарды орындайды. Микропроцессор - бір немесе бірнеше үлкен интегралды кестеде орындалған, берілісті өңдейтін бағдарламалық құрылғы; көліктердің автоматты басқару агрегатында қолданылады.

Бірінші бір кристалды микропроцессор 1971 жылы Intel корпорациясында жасалған Intel 4004 болып табылады. Intel-дің үш инженері: Тэд Хофф, Федерико Фаджин және Стэн Мэйзор компьютердің барлық құрушыларын, орталық процессор, сақтау, енгізу-шығару құрылғыларын қоса есептегенде бір кішкентай чипке орналастырды. Оның ені - 3 милиметр, ал ұзындығы - 4 милиметр, ол 2 300 МОЖ (металл-оксид-жартылай өткізгіштер) транзисторлардан тұрады. Intel 4004 есептеу қуаттылығы 1946 жылы бір бөлмені алатындай көлемде жасалған бірінші электрондық компьютер ENIAC-тың қуатындай болды. Микропроцессорлар микрокомпьютерлерде, қаруларда, тұрмыстық құралдарда қолданылады.Микропроцессор бір мезгілде қатарынан 8, 16 немесе 32 биттік деректерді өңдей алады. 8 биттік процессор бір мезгілде небары бір бит дерекпен ғана жұмыс істей алады. 16 биттік процессор бір мезгілде 2 байт, ал 32 биттік процессор — 4 байт өңдейді.

Әдебиеттер

Негізгі: [2, 3]

Қосымша:[4]
Тақырып 15. Микросұлбалардағы құрылғылар мен типтік түйіндер

Бұранданың тозуы-әдетте, ыстық ортаны тасымалдаушы насостардың білігіндегі қорғағыш қауызбен жанасу орындарында байқалады. Мұның себебі бұл, оны кұрастыру барысында майлау майымен граннтті араластырып майланбағандықтан болады.Біліктің сынуы, әдетте, бір диаметр екінші диаметрге өтер жерлерде болады және де онда кернеулердің жергілікті шоғырлануымен түсіндіреді, атап айтқанда артық күш әсері кезінде. Біліктің сынуы әдетте оның майысуының салдары болып табылады.Біліктерді тексеру және жөндеу. Білікті сыналуға тексеру агрегаттың толық бөлшектеу мен жүреді, бөлшектеуді кажеттігінің себебінсіз.Тексеру жұмыстарын бастар алдын, біліктің кескін беттеріндегі және де оның геометриялык өсімен сәйкес келетін, центірлік саңылаулардың болуын тексереді.

Барлық сұрақтар бойынша кеңес беру - кестеге сәйкес

Кредиттік технология жағдайында оқу процесін ұйымдастыру элементтерінің бірі білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың балдық-рейтингтік жүйесін қолдану болып табылады. Ұпай қою саясаты объективтілік, ашықтық, икемділік және жоғары саралаушылық принциптеріне негізделеді.

Пәнді оқыту барлық өтілген материалды қамтитын, әртүрлі формада (жазбаша немесе ауысша емтихан, тестілеу) емтихан қабылдаумен аяқталады. Емтихан тапсыруға рұқсат алудың негізгі шарты – бағдарлама бойынша барлық тапсырмаларды орындау.

Әр тапсырма 0-100 баллмен бағаланады.