1-сабақ СӨзжасам. ТҮбір мен қосымша 1-жаттығу

Баянауыл тұлғалары

Баянауылдан 30-дан аса ғылым докторы және 200 ғылым кандидаты шыққан. Олардың арасында геолог ҚазССР ғылым академиясының тұңғыш президенті, Лениндік және мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың орны ерекше.

Қазақстан ғылымының дамуына үлес қосқан академиктер – Ш.Шокин, А.Х.Марғұлан, ғылым докторлары – Әбікен Бектұров, Ермұхан Бекмаханұлы, С.Бейсенбаевтар, т.б. баянауылдық ақын-жазушылар Ж.Аймауытов, Д.Әбілев, З.Шашкин, З.Ақышев, Қ.Исабай, хылық артистері Ш.Айманов, К.Кенжетаев, алғашқы қазақ режиссері Ж.Шанин, т.б. кеңінен танымал.
Тапсырма: 2. Баянауыл тұлғаларына кімдер жатады? Олар жайлы естуің бар ма? 3. Мәтінде асты сызылған сөздердің себебін түсіндір. Асты сызылған сөздердің құрамын ажырат. 4. Белгілі бір ақынның ұнатқан өлеңін жатқа айт. 5. Өзіңнің туып-өскен жеріңде қандай атақты адамдарды білесің? Ол несімен атақты? Болашақта кім болуды армандайтының жайлы ой бөліс.
3-жаттығу. Өлеңді мәнерлеп оқып, идеясын анықта.

Ұран

Қазағым, қақтықпа, қамалма!

Ел болар қамайды амалда!
Кетті түн, ағып таң, шығып күн
Сал малды, сал жанды аянба!
Мал баққан, жай жатқан ел едік,
Бейнетті көп тартқан ер едік,
Қаны жат, тілі жат, діні жат
Жат елден таяқты жеп едік.
Жатқа жем бай едік, кең едік,
Бағын жоқ биліктен кім едік,
Партия сұрқия, қым-қиғаш,
«Басы аман» көп надан сен едің.
Зарыққан, талыққан шағына
Тап болды бостандық бағына!
Ұйымдас, ұрандас, жағалас!
Сен де мін бабаңның тағына!
Құның жоқ, қорлықта өшіп ең,
Терезең төремен болды тең.
Намыстан, кайраттан қатарға еніп
Басқадан кем болған сенің нең?

Ұраным, қорғаным, сен Алаш!

Жолына кұрмалдық мал мен бас!
Өнер тап, өрге шап, қару ат.

Аллалап алға бас, ал Алаш!!!

Тапсырма: 1. Туынды сөздерді теріп жаз. 2. «бай», «жай», «ой», «би», «тәрбие» сөздеріне қосымша жалғап, туынды сөз жаса. 3«Алаш» дегенді қалай түсінесің? 4. Өміріңдегі ұстанымың жайылы ойпікір жаз.

Күн бүгін күндегіден неге нұрлы,

Бұл нұрлы сәулеленген баспа күні,

Құлдықта жаны езілген жалшы-жарлы,

Тексеріп салт-сананы жөн сермейтін,

Баспасөз желдей ессін, судай тассын,

5-жаттығу. Мәнерлеп оқып, автордың айтпақ ойын дәлелде.

Бүгіндегі жастарға оқу міндет,

Тек қана оқуменен өнер білмек,

Өнер-білім, адалдық, ар-намысты

Жоятын надандық қой емсіз індет.
Бар қиынды тек қана ғылым жеңбек,

Оқыса басқа елдердей қатарға енбек.

Білімге ел боп аңсап құмарланса,

Жетілмек аз-ақ жылда жоғары өрлеп.

Оқу мен бірлік болса, көзіне ілмек.

Қараңғы Қарынбайдай надан болсаң,

Байлығыңа иелік бермес күндеп...

Сонда ғана аларсың сен де теңдік.

Надандықтан екенін білесіз бе,

Көрінгенге болғаның семіз жемдік.

Жыртқыш ілген үйректей тірі жүндеп.

Өгей бала секілді тесік өкпе

Жалғанда теңдік көрмей жаны күймек.

«Біз үшін отқа, суға түсіп жүр» деп.

Ер өлсе де, еңбегін ел өшірмес,

Неше мың жыл өтсе де тарих білмек!

Еркін Мундуинов

Сеніменен орындалар арманым,

Сеніменен өсіп-өнді ұрпағым,

Сеніменен шешек атты аймағым.

Кеме – бейне байтақ елім дер едім.

Сол елімнің өмірісің, Күнісің,

Сол елімнен табылып ед керегім.

Сеніменен сәби тойын тойладым.

Сеніменен елдің шетін қорғадым,

Сеніменен дос тағдырын ойладым.

Орындалған мақсат тұтқан әр ісі.

Ата заңым – халықтардың Достығы,

Қазақстан – оның құтты қонысы.

Ел аузындағы “Жиренше ше­шен” аңызын қолжазбасына түсірген Мәшһүр Жүсіп, ол турасында өзінің көзқарасын да білдіріп кеткен. Онда: “Міне, жігіттер, бір ауызды сөздің түбін, төр­кінін білемін деп іздегендіктен қа­лыңсыз бір ханның қызын алды. Өз ха­нының сатусыз, пұлсыз уәзірлігін алды. “Жігіттікте жаннан кеш те, іс қыласың, өлесің, өлмесең, кісі бола­сың!”– деп бұрынғының айтқаны осы!” – делінген ақын тамсануы да бар. Ал “Шоң биге” қатысты жинаған әңгіме­сі­нің бірінде Мәшһүр Жүсіп, құны жүз бие болатын сәукелені екі ауыз сөзбен-ақ Сақау ақынның ақысыз, пұлсыз алғандығын ескертіп өтеді. Осыдан көріп отырғаны­мыздай, Мәшһүр Жүсіп сөз өнерін, т.б. дәріптеуге арналған фоль­клор үлгі­лерін көбінесе тарихи адам­дар есім­дерімен ұштастырған. Фоль­клор үл­гілерін жиыстырғанда Мәшһүр Жүсіптің билер сөзінің де ұлттық мәдениетіміздің бір көрінісі, ай­насы екендігіне көңіл бөлгені бай­қалады.

Естай Беркімбаев

Ақкөл ауылында туған, 1946 жылы қайтыс бол-

ды) – қазақтың көрнекті әншісі, ақын-сазгері. Ол

кедей отбасында туған. Естай әндік-ақындық

ортада өскен, анасы Күлипа мен ағасы Байтолым

белгілі әншілер болған. Естай олардан жыр, дастан-

дар мен толғауларды орындау мәнерін үйренген.

16 жасында халық әндерін талантты орындаушы, халықтық музыка дәстүрін жалғастырушы тұлға. 20 жасында Ертіс атырабына белгілі әнші болды. Осы өнердің арқасында көп жерлерді (Қараөткел, Семей, Кереку, Зайсан, Тарбағатай, Жетісу) аралайды. Сұлу Көкше мен Баянға барады. Бұл сапарында Біржанмен кездесіп, оның өнерінен тәлім алды. Әнші-сазгерлер Біржан, Ақан сері мен Жарылғапбердінің өнер-өнегесінен сусындаған Естай олардың тек әншілік-орындаушылық өнерін ғана емес, сазгерлік өнерін де ілгері дамытты: көптеген әндер ("Бір мысқал", "Майда қоңыр". "Ашу-пышақ", "Шоқ қара ағаш") шығарды, Естайдың әнші-ақындық, сазгерлік талантын бүкіл қазақ сахарасына мәшһүр еткен әні - "Қорлан". Осы шығармасымен классик сазгерлердің қатарынан орын алды. "Қорлан" – Естай шығармаларының шыңы, жүрегі. Жаңа өмір жайында "Туды күнім", "Өмір" атты әндер шығарды. 1939 жылы Алматыға келіп, көп әндерін нотаға түсіртті. Әншілік-ақындық сайыстарға қатысып, Жамбылмен неше рет кездесті. 1945 жылы Абайдың туғанына 100 жыл толу мерекесіне қатысты. Мұнда Нартай, Нұрлыбек т.б. ақындармен айтысқа түсті. Оған арнап М. Әлімбаев "Естай-Қорлан" поэмасын (1968) жазды. “Аңыздар” тарауында Естайдың Қорлан атты қызға ғашық болған махаббат тарихы баяндалады.

Тапсырма: 1. Жоғарыдағы мәтінді оқып шық. 2. Асты сызылған сөздерге құрамдық, тұлғалық талдау жаса. 3. Естайға мінездеме бер. 4. Естай тұсындағы музыка өнері мен қазіргі заманғы музыка өнерін салыстырып, венн диаграммасына түсір.