Тақырыбы: Дене шынықтырудың кәсіби-қолданбалы түрлерінің физиологиялық негіздемесі

 

1. Кәсіби – қосымша дене дайындығын, оның құралдарын және құрылуының әдістемелік негіздерін физиологиялық негіздеу.

Кәсіби қосымша дене дайындығын, оның құралдарын және құрылуының әдістемелік негіздерін физиологиясын жекелей қарастырғанда, жоғары температура жағдайындағы жұмыс кезінде құрсақтық қан ағымының кемуі қалыпты температурадағыға қарағанда маңыздырақ. Кәсіби қолданбалы дене дайындығында жалпы арнайы қабілеттілікті арттыруға бағытталады. Жаттығулар физикалық сапаның морфологиялық және функционалды ығысулардың жетілуі мен дамуы.

Жарыс кезеңінде спортшылардың жарысқа қатысуына байланысты жаттығу мен дем алу тәртібі жаттығудың деңгейін көтеруге және спорттық бапты ұстап тұруға бағынады. Жаттығу жүктемелерінің жиілігін, ұзақтылығын және қарқындылығын физиологиялық дәлелдеу. Кез-келген бұлшық ет жүктемелері жаттығу тиімділігін бере бермейді. Ол физикалық жүктеме бұлшық ет қызметіне бейімделген деңгейден асып кетсе ғана байқалады. Сондықтан оны физикалық жүктеменің табалдырығы арқылы анықтауға болады. Оның көлемі тек қана жаттығудың деңгейіне емес, ағзаның күйіне және басқа факторларға да байланысты. Жаттығу тиімділігі табалдырықтан жоғары жүктемелерді ғана береді. Жүктеменің көлемін анықтайтын негізгі мөлшері жұмыстың қарқыны мен ұзақтығы және жиілігі болып табылады.

Жұмыс қарқынын анықтау үшін төзімділікке жаттыққанда тікелей әдіспен оттегіні пайдаланудың жылдамдығын және жүректің соғу жиілігін жанама көп болса, жүректің соғу жиілігі соншалықты көп болады. Бұл кезде жүректің соғу жиілігінің бастапқы, орташа және жоғары көрсеткіштері пайдаланады. Алғашқы көрсеткіші анықтау үшін жүректің соғу жиілігінің барынша жиырылуын есептейміз де одан адамның өз жасын айыра аламыз.

Жүйке жүйесі орталық және шеткі бөлімдерден тұрады. Омыртқалы жануарларда  алғашқысының қатарына жұлын мен ми, ал екіншісінің қатарына – жұлын түйіндеріндегі және ғазалар ішіндегі нейрондар жатады. Ағзалар ішіндегі жүйке вегетативтік жүйесінің нейрондары, ал жұлын түйіндері тұлғалық жүйке жүйесінің сезгіш жасушаларынан тұрады. Орталықтағы нейрондардың денесі мида немесе жұлында орналасқанмен, олардың ұзын талшықтары жұлыннан, мидан шығып шеткі ағзаларға барып таралады. Мұндай жүйке өсінділерін орталықтағыдан айыру үшін шеткі талшықтар деп те атайды. Омыртқа бағанының каналында орналасқан жуан арқан тәрізді орталық жүйке жүйесінің бір бөлімі-жұлын. Жұлын ақ және сұр құрылымды заттан тұрады. Ақ зат жүйке талшықтарынан, ал сұр зат нейрондар денесінен тұрады. Сұр зат жұлынның қақ ортасында ми түтігінің айналасында орналасқан. Жұлынды көлденең кескенде сұр заттың бейнесі көбелектің қос қанатына немесе «Н» әріпіне ұқсайды. Сұр зат рефлекстік қызмет атқарады, ал ақ зат қозуды өткізеді.  Жұлынның сезгіш нейрондарына  афференттік жүйкелер тері, ет, сіңір, ішкі ағзалар қабылдағыштарынан серпіністер әкеледі. Қозғалтқыш нейрондардың жүйкелері қозуды шеткі ағзаларға , қанқа еттеріне жеткізеді. Сеззгіш және қозғалтқыш нейрондар, аралық нейрондар арқылы немесе бір-бірімен тікелей байланысып рефлекстік доға құрады. Сондықтан жұлын мидың қатынасынсыз-ақ өзінің жұлын рефлекстерін атқара алады. Дегенмен біртұтас организмде жұлынның қызметі ми қызметіне бағынышты. Ет талшығының жиырылуы үшін мотонейроннан мионевральдық синапсқа импульс келіп жетуінен әрекет потенциалы туып, сарколеммада теріс заряд пайда болады.

3. Кәсібтік қолданбалы дене дайындығын (ККДД) физиологиялық тұрғыдан негіздеу оны құрудың тәсілдік және әдістемелік негіздері. Еңбек процесі және еңбектен тыс дене шынықтыруды физиологиялық негіздеу.

Бірыңғай салалы еттің көлденең жолақты етке қарағанда қозғыштық қасиеті төмен, хронаксиясы, қозу табалдырығы жоғары, абсалюттік рефрактерлік кезеңі ұзақ, лабилдігі төмен болады. Қозу процесі бірыңғай салалы ет арқылы өте баяу таралады. Мұның себебі бұл етте пайда болған ӘП-ның жылдамдығы тканьге әсер еткен тітіркендіргіштің күшіне және тітіркендіргенде бірден қозатын ет талшығының санына байланысты. Жүйке талшықтарының физиологиялық қасиеттерінің бірі оның қозғыштығы, екіншісі – қозу процесін өткізу. Қозу процесінің жүйкеден өтуін және өту ерекшеліктерін зерттеу үшін көбіне жүйке ет препараты қолданылады. Жүйкелердің қозуды өткізу механизмі мен ерекшеліктері олардың құрылысына байланысты. Жүйке талшықтары миелинді (майлы қабықты) және миелинсіз (майлы қабықсыз) болып екіге бөлінеді. Сезгіш, қозғалтқыш жүйкелердің көбі миелинді талшықтардан тұрады, ал вегетативтік ганглиден кейінгі постганглилік талшықтардың көбі миелинсіз болады. Қозу процесінің жүйке талшығы бойымен жылжуы, яғни серпіністің өтуі аксолемманың қызметі. Майлы қабық изолятор ролін атқарады, оның электрлік кедергісі жоғары. Сондықтан жүйке талшығын миелинді тұсынан микроэлектродтар арқылы тітіркендірсе ол қозбайды. Жүйке талшықтарының морфологиялық және физиологиялық бүтіндік заңы бойынша жүйкені созса, қысып жаншыса, кессе, кептірсе оның морфологиялық құрылысы бұзылып зақымданады. Мұндай жүйке талшығы қозу процесін өткізбейді.