Тақырыбы: Дене тәрбиесі физиологиясының жастық негіздері

 

1.Дене тәрбиесі физиологиясының жастық ерекшеліктері бойынша негіздері. Спорттық дарындылықтың мәселелері.

Жас спортшылардың қызметтік өзгерістерінің ерекшеліктері: 1) алдын ала дайындықтың; 2) бастапқы спорттық мамандық; 3) терең дайындық кезеңі; 4) спорттық жетілу кезеңі болып бөлінеді.

Хрущев С.Б., (1960) бойынша жас ерекшеліктері:

1. 
   7 жасқа дейін – мектепке дейінгі то,
   
2. 
   7-ден 11-ге дейінгі – кіші топ,
   
3. 
   12-ден 15-ке дейінгі – орта топ,
   
4. 
   16-дан 18-ге дейінгі – жоғары топ.
   

Балаларда ересек адамдарға қарағанда қызметтік ерекшеліктер бар; 1) физиологиялық резервтердің салыстырмалы диапазоны үлкен емес (вегетативті метобализм); 2) вегетативті қамтамасыз ету тиімділігі аса жоғары емес; 3) жұмыстың анаэробты – гликотикалық деңгейі салыстырмалы жоғары емес.

Спорттық қабілеттіліктің өсу ерекшеліктері. Жас спортшылардың аэробты және анаэробты мүмкіншіліктері. Спорттық қабілеттілік мынадай факторларға байланысты бағаланады: қимыл жылдамдығы, жүгіру қарқындылығы мен ұзақтығы және қуаттылығы бойынша артуы. Жас ұлғаюымен қатар адамның жұмыс қабілеттілігі артады да, жас спортшылар қаншалықты өссе, олардың жұмыс қабілеттілігі де соншалықты арта береді.

Спортшы және спортшы еместердің арасында бірінші айырмашылықты 8 жаста байқап, нақтылы айырмашылықтарын 14-15 жаста көруге болады. Егер 10 жастағы юалаларда PWC 170 316 кгм\мин құрайтын болса, 15 жаста 2 есе өседі. Ал жас өспірімдерде (18-19 жас) ересек адамдардан айырмашылығы жоқ. Жоғары топтағы спортшыларды 7-8 жылдық стажбен вегетативтік жүйесінің қызмет жағдайы жетіліп, есейген спортшылардың спорттық жұмыс қабілеттілігінің жетуіне мүмкіндік береді.

Жастың өсуіне қарай аэробты өнімділік те артады. Жас спортшыларда аэробты өнімділіктің өсуіне байланысты абсалютті оттегінің барынша қажеттілігі шұғыл өседі. Ол 8-9 жаста 1,5 д\мин-ке, ал 14-15 жаста 3 л\мин деңгейіне жетеді. Спортрен шұғылданатын 10 жастағы балаларда спортпен шұғылданбайтын балаларға қарағанда жұмыс қабілеттілігі 14%-ке артады. 16-17%-ке өседі. Ал 13-14 жастағы балаларда бұл қажеттіліктің жылдық өсімі 1100 мл тең.

2. Мектепке дейінгі (4-тен 6-7 жасқа дейін), бастауыш мектеп жасындағы (6-7 ден 10 жасқа дейін), жас өспірімдердің (11-15 жас), жоғары мектеп жасындағы (16-18 жас) егде жастардың, морфофункциональды ерекшеліктері.

Анаэробты өнімділік. Балалардың анаэробты жағдайларға жұмыс қабілеттілігі нашар бейімделген. Сондықтан оттегінің қарыздық өлшемі негізгі көрсеткіш болып табылады. 9-10 жастағы балаларда оттегінің қарызы 1 л-ден көп, 14-15 жаста 2-2,5 л-ге жетеді. Ересек адамдарда 16 л-ден жоғары. Екніші бір көрсеткіші сүт қышқылының концентрациясы болады. Сүт қышқылы концентрациясының деңгейі қанша жоғары болса, энергиямен қамтамасыз етілуі соншалықты жоғары болады. Сүт қышқылы концентрациясының мөлшері 7-8 жастағы балаларда 80 мг%, 14-15 жаста – 100мг%, ересек адамдарда – 112 мг%.

Жүгіру дегеніміз – қимылдық әдет, ұшу кезеңінің ұзаруына және сүйініш кезінің төмендеу нәтижесінде орындалады, 3 жастан 10 жасқа дейін шапшаңдық, қадам жиілігі және жүгіру жылдамдығы артады да, ұшу кезеңі екі еседен де көп өседі. 10-11 жастағы балаларда жүгіру жылдамдығы -5,4 м\с болса, 14-15 жастағы балаларда 6,0 м\с, ал 17-18 жастағы балаларда 8 м\с болады.

Секіру – бұл кезде қимылдық әдет 3 жастан бастап қалыптасады да, 12-13 жасқа дейін өсіп, одан әрі қарай төменде         й бастайды.

Күш – кернеумен өлшенеді де, бұлшық етті қозу күйінде дамытады. Ол физиологиялық (нейро – гуморальды реттелудің жетілуі), морфологиялық (бұлшық еттердің биохимиялық құрамы, АТФ, КФ және ферменттердің пайда болуы, олардың ыдырауы) факторларға байланысты. Күш – статикалық бұлшық ет күші, динамикалық және жарылыс күші болып бөлінеді.

Статикалық бұлшық ет күші барынша зорланумен сипатталып, изометриялық жарылуда бұлшық етті дамытуы мүмкін. Бұлшық еттің орасан зор күші лабораторияолық жағдайда жүйкеге немесе бұлшық етке барлық бұлшық ет талшықтарын қоздыратын токпен әсер еткендей, ерекше күшпен анықталады.

Бұлшық еттің динамикалық күші қызметтің изотоникалық немесе ауксотоникалық режимдері жағдайында дамиды. Динамикалық күш оның шапшаңдық көлеміне немесе бұлшық ет қысқарып яки ұзарған кездегі салмақ қозғалысының баяулауына байланысты анықталады. Бұлшық еттедің динамикалық күші концентрикалық жиырылу экцентрикалық жиырылу кезіндегі сол бір бұлшық еттің статикалық күшінен аз болады.

Жиырылыс күші – бұлшық ет күшініің тез пайда болу қабілеттілігін сипаттайды. Жарылыс күшінің көрсеткіші градиент болып табылады, ол күштің барынша пайда болуымен жоғары нәтижеге жету қатынасын анықтайды. Градиент күші – спорттың жылдамдық – күш түрлері өкілдерінде басым болады.

4. Дене тәрбиесі мен спорттық жаттығу сабақтарындағы физиологиялық күйлердің жасқа байланысты қалыптасуы, мектеп жасындағы спорт қызметінің физиологиялық ерекшеліктері.

Дене тәрбиесі мен спорттың физиологиялық жүйелерге әсері өте тиімді. Мектеп жасында осы спорттық қызметпен байланысты адам бойында қалыптастыру қажет. Дене сапаларын жетілдіру керек. Шапшаңдық – адамның қозғалысты уақыттың қысқа мерзім ішінде орындау қабілетінен көрінеді. Ол – қимылдық аппарат қызметінің ерекшеліктері мен қозғалысты нейро-гуморальды реттеудің физиологиялық механизмдеріне, биомеханикалық факторларға байланысты.

Төзімділік – ұзақ уақыт тиімділікті төмендетпей жұмыс істеу қабілеті. Ол адамның қажып, шаршау мүмкіншілігін болдырмауды бейнелейді. Төзімділік жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді. Жалпы төзімділік – бұлшық еттердің үлкен тобындағы мамандандырылмаған жұмысты ұзақ уақыт қолдау қабілеті (жүзу, шаңғымен жүгіру). Арнайы төзімділік қозғалыс әрекетінің белгілі бір түрінде жұмыс қабілеттілігін ұзақ уақытқа қолданудан көрінеді.

Балаларда тұрақты күйді ұстап тұру қабілеттілігі ересектерге қарағанда төмен. Олар жылдам оттегінің барынша қажеттілігінің деңгейіне жетеді.

Шаршау – жас спортшыларда орталық жүйке жүйесінің қызметіне байланысты тез дамиды. Ішкі тежелу процесі, әсіресе дифференциалды және кешігу тежелулер тез бұзылады.