Тақырыбы: Дене шынықтыру және оқыту жаттығу сабақтарының физиологиялық негіздері

 

1. Дене шынықтыру және оқыту, жаттығу сабақтарының физиологиялық негіздері. сабақтың кіріспе, негізгі және қорытынды бөлімдері.

Дене шынықтыру мен оқыту жаттығу сабақтарының ең басты физиологиялық қағидалары: қайталау – шартты қимыл рефлекстерін істеп шығару және бекіту, сондай-ақ динамикалық стереотип қозғалысын реттеуүшін қажет. Жүкті біртіндеп барынша арттыратын болсақ, алғаш бұлшық ет қызметіне жедел, сонан соң ұзақ уақыт бейімделуіне мүмкіндік жасайды және физиологиялық резервтерді жұмылдырады. Бұған кері байланыс әсер етіп, қимыл әрекетінің жетілуіне мүмкіндік береді.

Жаттығу процесі үздіксіз жүреді, себебі үзілістер шартты қимыл рефлекстерінің қатысуына әкеп соғады. Одан басқа ұзақ созылған жаттығудан кейін ұзақ мерзімді бейімделу құрылымы созылады.

Жалпы және арнайы дайындықтардың бірлігін сақтау. Арнайы жаттығу үшін әртүрлі физикалық дайындықтың негіззгі қызметі бастама береді.

Циклді қағидасына байланысты жаттығу процестерінің мазмұны мен құрылымы кезеңімен өзгеріп отыруы керек. Бұның себебі, ағза жұмыс қабілеттілігінің жоғары деңгейіндегі күйін және спорттық бабын ұзақ уақыт ұстап тұруы мүмкін емес.

Денсаулықты дамыту, қимыл дағдыларын жетілдіру, жұмыс қабілеттілігін арттыру, қоршаған ортаның жағымсыз жағдайларына ағзаның тұрақтылығын арттыру мақсатында, жаттығудың тиімділігі негізінен жүктеменің көлемі мен энергияның бірдей жасалуымен анықталады. Жаттығумен екі сағат шұғылданатын адамдарда оттегінің барынша қажеттілігі 0,4л, ал 4 сағатта -0,5л болады. Күшті төзімділікке жаттықтырудың әсері аз немесе керісінше болуы ықтимал. Ол сыртқы, ортаның жағдайына байланысты болуы мүмкін. Мысалы, спортшы жаттыққан кезде температураның көтерілуіне және төмендеуіне немесе тегіс және таулы жағдайға байланысты бейімделеді. Сондықтан жаттығулар жарыс өтетін жердің ауа райына ұқсас, жақындау жерде өткізіледі.

Жүктеменің деңгейі төмендеген сайын жаттығудың тиімділігі біртіндеп кемиді де, жаттығуды тоқтатқан соң біржолата жоғалуы мүмкін. Бұл кезде ұзақ мерзімдік бейімделу біртіндеп жойылады. Дене шынықтырумен тұрақты шұғылданғандарда жаттығуды тоқтатқан соң екі аптадан кейін көрсеткіштің сапасы төмендейді. Қимыл дағдысы қалыптасуы қимыл сапалары қалыптасуымен бір уақытта жүреді. Қимыл сапасының дамуы әртүрлі жүйелердің қайта құрылуы нәтижесінде өтеді, бірақ әртүрлі сапалардың дамуы кезінде белгілі бір жүйелерде басымдылық айқын байқалады. Бұлшық еттің өсуі мен күштің дамуы бірге жүреді. Жүйке бұлшық ет аппараты нәзіктігінің өсуі шапшаң жаттығулар жасауға мүмкіндік береді.

3. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларда денелік тәрбиелеудің физиологиялық ерекшеліктері.

Мектепке дейін және мектеп жасындағы балаларда денелік тәрбиелеудің физиологиялық ерекшеліктеріне қарай жаттығу жүктемелерінің жиілігін, ұзақтылығын және қарқындылығын физиологиялық дәлелдеу. Кез-келген бұлшық ет жүктемелері жаттығу тиімділігін бере бермейді. Ол физикалық жүктеме бұлшық ет қызметіне бейімделген деңгейден асып кетсе ғана байқалады. Сондықтан оны физикалық жүктеменің табалдырығы арқылы анықтауға болады. Оның көлемі тек қана жаттығудың деңгейіне емес, ағзаның күйіне және басқа факторларға да байланысты. Жаттығу тиімділігі табалдырықтан жоғары жүктемелерді ғана береді. Жүктеменің көлемін анықтайтын негізгі мөлшері жұмыстың қарқыны мен ұзақтығы және жиілігі болып табылады. Жұмыс қарқынын анықтау үшін төзімділікке жаттыққанда тікелей әдіспен оттегіні пайдаланудың жылдамдығын және жүректің соғу жиілігін жанама көп болса, жүректің соғу жиілігі соншалықты көп болады. Бұл кезде жүректің соғу жиілігінің бастапқы, орташа және жоғары көрсеткіштері пайдаланады. Алғашқы көрсеткіші анықтау үшін жүректің соғу жиілігінің барынша жиырылуын есептейміз де одан адамның өз жасын айыра аламыз.

Жүректің барынша соғу жиілігі 60-70%-ке тең болған кезде жүгіруді бастауға болады. Жүректің соғу жиілігі жоғарылағанда үрей – реакциясы салдарынан катехоламиндер көп мөлшерде шығарылып, зат алмасу күшейеді, глюкоза пайда болады, жүрек бұлшық етінде қоректің жетіспеуі өзгереді. Бұлардың барлығы тәжірибе жүзінде анықталған нәрселер.

4. Мектеп оқушыларының аэробты және анаэробты мүмкіндіктерін дамыту. Денсаулықты дамыту, қоршаған ортаның жағымсыз жағдайларына ағзаның тұрақтылығын арттыру.

Жұмыстың қарқынын анаэробты алмасу табалдырығы арқылы да анықтауға болады. Анаэробты алмасу табалдырығы сапалы болғанда сүт қышқылының қоспасы 37 мг%-ке тең өседі. Сүт қышқылы қоспасының деңгейі 37 мг%-тен төмен болса, аэробты жүктемелер артады. Егер сүт қышқылының деңгейі 37 мг% және 80 мг% аралығында болса, аэробты – анаэробты жүктемелері өседі. Анаэробты жүктемелерде сүт қышқылы қоспаның деңгейі 80 мг%-тен жоғары болады. Жаттығу тиімділігінің дамуына кейбір жаттығулардың ұзақтығы, тұтас жаттығу циклінің ұзақтығы үлкен роль атқарады. Жаттығу кезінде жаттығу ұзақтығының сапасы әр алуан болады. Мысалы, күшті дамыту үшін бұлшық етке саны жағынан күніне 3-5 минут аралықта бір рет қайталап жиырылу жеткілікті. Ал төзімділікке жаттығу үшін 10-16 апта уақыт қажет. Жаттығу жүктемесі оның қарқындылығы, жиілігі, ұзықтықтағы және көлемі арқылы анықталады