1 тақырып. Кіріспе мәдениеттану. Мәдениет морфологиясы
Көшпелі тайпалардың номадтық мәдениеті мен өнері
жүктеу/скачать 56,09 Kb.
|
Тезисы Культурология каз.
| 2. Көшпелі тайпалардың номадтық мәдениеті мен өнері.Б. з.б. 2 мың жыл бұрын Балқан мен Енисейге дейінгі және Солтүстік Қытайдың кең аумақтары ариялар мекендеді. Б. з. б. 2-мыңжылдықтың соңғы үштен бірінде бұл халықтар климаттық жағдайларға байланысты қозғалысқа келді. Батыс, шығыс, оңтүстік және Солтүстік бағыттарда топтармен қоныс аударған, жергілікті халықтарды жаулап алып, солармен араласқан. Кейбір тайпалар Еуропаға көшті. Ерте қола дәуіріндегі мәдениеттің гүлденуі Жерорта теңізі мен Кіші Азия мәдениетімен мәдени және экономикалық байланыстардың арқасында мүмкін болды. Сондай-ақ, Амудария мен Сырдария жағалауларында, Каспий мен аралда, Еділ мен Прикамьеде терең мәдени тарих таралып жатыр. Қола дәуірінде Сібір, Орал, Қазақстан және Орта Азияның кең дала кеңістіктері ашық өзіндік мәдениетті қалдырған тайпалар мекендеген. Ғылымда ол Ачинск маңындағы Андронов ауылында (Краснояр өлкесі) бірінші ескерткіштің табылған орны бойынша андронов деп аталды. Андрон қоғамдастығының негізгі орталықтарының бірі Қазақстан аумағында болды. Олар мыс пен қоладан жасалған бұйымдарды дайындау технологиясын жақсы білді. Андронов тайпалары жерлеу құрылыстарын түрлі конфигурациялы тас қоршаулар түрінде салды: тікбұрышты, дөңгелек, сопақ. Көптеген салт-дәстүрлер мен салт-дәстүрлер олардың өмірінің шынайы әлемін құдайлармен, ата-бабалармен, батырлармен толықтырды. Сондықтан адамның рухани мәдениеті, оның дүниетанымы туралы ақпараттың ең құнды көзі жартастағы суреттер – петроглифтер болып табылады. Қола петроглифтерінің арасында дөңгелектердің бейнесі кең таралған. Қаратаудың жартастағы суреттері 49 дөңгелекті гравировкадан тұрады, олар Тамғалы да бар. Тамгалада күнтеголды адам бейнеленген, оның айналасында жағажай адамдарынан келген хоровод бар. Олар аспанда жарық айналдыруды имитациялайды. Жартастағы өнердегі сүйікті сюжет-екі қырлы түйе. Адамдар қола дәуірінің жанған мифологической сатысында ойлау. Қола дәуірінің тайпаларында оттың табынуы болды.
Қола дәуірінің кейінгі кезеңі ежелгі Сары-Арқа аумағындағы Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп аталады (б.з. д. 8 -10 ғғ.). Жалпы алғанда Орталық Қазақстанның қола дәуірі үш кезеңге бөлінеді – нұра,Атасу және Беғазы-Дәндібай. Осы кезеңде қоланың барлық әлеуеті ашылды,Мәдениет шекаралары Сары-Арқа шеңберінен шықты. Бұған ғибадат ғимараттары, металлургиялық құрылғылар, әлеуметтік дамудың жоғары деңгейі куә. Еуразиялық ауқымда Қазақстанның қола дәуірінің мәдениеті және металлургия мен мал шаруашылығының қарқынды дамуы өнімділіктің өсуіне және қоғамдық еңбектің күшейтілген мамандануына, қоғамдық өмірде ірі өзгерістерге алып келді. Солтүстік және Орталық Қазақстанда археологтар осы дәуірдің бірнеше ескерткіштерін – Арқайым, Кент, Бұғұлы, Мыржық қазып алды. Ұлы даладағы арийлердің мұрагерлері олардың ұрпақтары – сақ және савроматтар (8-1 вв д. э., ерте темір дәуірі) болды. Б. з. б. YI – III ғасырларда саки Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда Жетісу аумағында орналасқан өз мемлекетін құрды. Сақтардың "Алтын адаммен" бірге Есік қорғандарында табылған күміс тостағаны туралы жазуы болған. Түбінде әлі оқылмаған 26 белгіден тұратын жазу ойылған. Б. з. б. VI-III ғғ. сақ-Жетісу жазбасының болуы айқын. Сақ дәуірінде қалыптасқан дәстүрлі жоспарлау тәсілдері, кірпіш қалау, тарих бойы орындалатын құрылыс материалдары Қазақстанның өзіндік сәулетшілігінің бірегей және өзіндік тәжірибесін дәлелдейді. Көркем шығармашылықтың жарқын көріністерінің арасында қолданбалы өнер ерекше орын алады. Сақтар өзінің мифологиясы мен әлемдік маңызы бар көрнекті өнері – "аң стилінің өнері", нысаны бойынша реалистік және мазмұны бойынша мифологиялық болды. Сақ уақытында бұл мифтер генеалогиялық ертегілерге айналды. Оның мәні осы тотемнің қандай да бір элементінің гиперболизациясы бар аңдар мен жануарларды бейнелеуде болды. Әсіресе бұл идеология көрсетілген эпостарға қатысты, ежелгі тайпалардың жаулап алушылармен күресте дүниетанымы көрсетілген. Бұл ерте кезеңде негізгі мифологиялық сюжеттер-аспан (Тенгри) табынуы, тотем-әкенің табынуы, сұр қасқыр туралы ( "борте шене", "көк бөрі"), Аққу туралы ("Ақ-ку"), өмір мен бақыт көздері туралы аңыздар ("құт", "Умай") және т. б. "Аң стилінің" өнері қоғамның тарихи даму процесін бейнелеп, қоғамға оның бостандыққа, әлеуметтік өмірдің лайықты адам нысандарына қозғалысының жолдары мен перспективаларын сақтауға көмектесті. Б. з. б. д. YIII-YII ғасырларда пайда болған ол оны құрушылардың бейбіт көзқарасы мен дәуірінің сипатын бейнелейтін шығармашылық формаларына айналды. Көркем шығармашылықтың бұл стилі ішкі кемелдікке жетіп, б. з. д. III – II ғасырларда біртіндеп ою-өрнек схемасына айнала отырып, реалистік негізді жоғалтады. Б. з. б. III ғасырда сақ тайпалық одағы жаңа саяси бірлестікке орын беріп, осы уақытқа дейін күшейген үйсін бастаған. Жаңа дәуірдің шебінде аң стилінің жарқын өнері жоғалады. Жаңа дәуір көркем шығармашылықтың басқа да ерекшеліктерін тудырды. III-ші ғасырларда Дала тайпаларының "полихромдық стиль"өнері гүлдейді. Ол техникалық және көркем ерекшеліктер кешенімен сипатталады. Бұл күрделі және жұқа техника б. з. IY-Y ғасырларда өз гүлденуіне қол жеткізіп, ұрпақтан ұрпаққа берілді. Оның тағдыры скиф-сақ өнері бақытты болды. Полихромды стиль қазіргі заманымызға дейін қазақ шеберлерінің бұйымдарында өмір сүрді. Көшпенділердің ежелгі мәдениеттерінің негізгі көрсеткіші ауызша халық шығармашылығы болып табылады. Халық әндері, ерлік-лирикалық дастандар, эпостар адамның идеалын көрсетті. Көшпенділерде эстетикалық идеалдардың адамгершілік көрінісі эпикалық шығармалар болып табылады. Сақ тайпаларының жарқын рухы мен өмір салты бізге дейін батырлық эпос әкеледі. Түркі дәуірінде тіркелген қазақ халқының тарихи естелігіне сәйкес, Б. З. VI ғасырынан бастап алғашқы тоғыз батыр Еркокше, ер Қосай, Қамбар, Алпамыс, Ерсайын, Едіге, Қобланды, Шора, Ертарғын және Орақ-Мамай болды. Ежелгі көшпенділер мәдениетінің белгілі зерттеушілері М. П. Грязнов, академиктер А. Н. Бернштам, А. П. Окладников, Н. К. Антонов және т.б.ерте көшпенділердің батырлық эпосының пайда болуы б.д. ІІ-І мыңжылдықта ғасырлар тереңіне кететінін көрсетті. бұрын шыққан (VII – III ғғ. "Қозы Көрпеш-Баян сұлу "лирикалық-эпосы бар. "Шора батыр" эпосының 5-6 мың жолын мұқият зерттеу оның 2000 жылдан кем емес көне шығу тегін көрсетеді. Батырлық эпос өз халқын қорғаған дала батырының идеалын бірінші орынға қойды. Халықтың күші мен күшін шоғырландыра отырып, этностың ең жақсы белгілері мен қасиеттерін дараландыру бола отырып, батырлар табиғаттан асыл қасиеттермен ерекшеленді. Танымдық тұрғыда батырлық эпос өнердегі аң стилінің аналогы бар, өйткені ол тек нақты әлемді бейнелейді, оның ертегілерінде әрқашан тарихи және тұрмыстық шындық аясында толық қанды адамдар кездеседі, ал кез келген гиперболизацияның шекарасы мен нақты астары бар. Көшпенділерде көркем шығармашылықтың негізгі түрі поэзия болды деп айтуға болады. Олар өз ойларын анық, бейнелі, дәл, қысқа жеткізе білді. Өз сөзін беру үшін, оны ырғақты түрде көрсете отырып, олар жиі афоризмдерге, мақал-мәтелдерге жүгінеді. Ойын-сауық, көп мағыналы, бөтен ой, абстрактілі ойлау, бейнелік-көшпенділердің ойлауының тән ерекшеліктері. Номадизм мәдениеттің түрі ретінде. Номадтық мәдениеттің типологиясы. Номадизмнің жіктелуі мен түрлері (көшпенділер мәдениеті). жүктеу/скачать 56,09 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|