№9. Тақырып. Этика. Құндылықтар философиясы

құралына жатады. Қазіргі мәдениеттануда құндылықтардың тарихтан тыс 
әмбебапты жүйелерінен бас тартып, тарихи әдістеме арқылы тең құқықты 
құндылықтар жүйелерінің молдығына негізделген мәдени-тарихи релятивизм 
мектебі (Дильтей, Шпенглер, Тойнби, Сорокин, т.б.) қалыптасты. 
Салыстырмалы мәдени зерттеулердің дамуы нәтижесінде кез келген 
мәдениет 
құрылымының, 
басымдылықтарының 
және 
мазмұнының 
салыстырмалылығы туралы идеялар (Боас, Риверс, Бенедикт) өрістеді. 
Сонымен қоса, Аксиологиялық плюрализм концепцияларының тарауы 
бұрынғы жалпы құндылықтар ілімінің негіздерін шайқалтып, олардың 
құрамына нақтылы тарихи-мәдени контекст енгізді. Қалыптар мен 
құндылықтар әрбір мәдениетке өзіндік сипатымен айқындалғандықтан, бүкіл 
адамзатқа бірдей тұжырымдалған мәдениет кодексін ұсыну мүмкін емес. 
Алайда, жалпы қоғамдық ынтымақтастық, үйлесімдік пен келісімді де 
бекерге шығаруға болмайды, яғни, тұлға үшін ортақ мақсаттар да қажет 
(Клахкон). Сырттай құндылық зат не құбылыстың қасиеті болып 
анықталады. Алайда оның маңыздылығы мен пайдалылығы табиғаттан, 
объекттің ішкі құрылымының әсерінен емес, адам болмысына енген, адам 
оған құштар не қажеттілік сезетін нақты қасиеттердің субъективті 
бағалануынан болады. Құндылықтар жүйесі адамның күнделікті қоғамдық не 
жеке тұрмыстық бағдарында, оның айналасындағы заттар мен құбылыстарға 
қарым-қатынасының орнауында орын алады. Мысалға, стақан сусын ішу 
құралы ретінде өз пайдалы қасиетін тұтынушы құндылығы ретінде, 
материалдық игілік ретінде көрсетеді. Еңбек өнімі және тауар айналымының 
заты ретінде, стақан экономикалық құндылық, бағалық ретінде болады. Егер 
стақан өнер заты болса, ол тағы да эстетикалық құндылық, көркемдікке ие 
болады.
Аксиология (грек, axios — құнды, logos — ілім) — құндылықтардың 
табиғаты, олардың әлеуметтік шындықта аталған орны және құндылық 
әлемінің құрылымы туралы философиялық ілім. Аксиологияның негізгі 
мәселесі — "Игілік деген не?" деген сұрақты алғашқы болып Сократ қойған. 
Платон философиясыңда құндылықтар жалпы ізгілікпен байланыстырылып, 
әмбебапты мәнге ие болды. Мәдениеттануда құндылықтар мәселесі ерекше 
орын алады, өйткені, мәдениет адамзат жасаған барлық құндылықтардың 
жиынтығы деген түсінік кең тараған. Құндылықтардың болмыстық жалпы 
мәнін ашуға бағытталған Аксиологияның философиялық қырынан, оның 
мәдениеттанулық өлшемі өзгеше болып келеді. Аксиология әртүрлі 
өркениеттердің жетістіктерін, мәдени құндылықтардың қалыптасуын, 
нақтылы даму тектерін және бағдарларын айқындайтын білімдердің 
нақтылы-тарихи жүйесі ретінде көрініс тапты. Бұл әсіресе тарихи 
мәдениеттануда анық байқалды. Мәдениет — адамдық қарым-қатынастарды 
реттеудің маңызды тұлғалық әлеуметтік тетігі, ал құндылық — норма, үлгі, 
мұраттармен қатар осындай реттеу жүйесінің шешуші элементі екендігі 
белгілі. Сол себепті Аксиология әлеуметтік-мәдени талдаудың маңызды 
құралына жатады. Қазіргі мәдениеттануда құндылықтардың тарихтан тыс 
әмбебапты жүйелерінен бас тартып, тарихи әдістеме арқылы тең құқықты 

құндылықтар жүйелерінің молдығына негізделген мәдени-тарихи релятивизм 
мектебі (Дильтей, Шпенглер, Тойнби, Сорокин, т.б.) қалыптасты. 
Салыстырмалы мәдени зерттеулердің дамуы нәтижесінде кез келген 
мәдениет 
құрылымының, 
басымдылықтарының 
және 
мазмұнының 
салыстырмалылығы туралы идеялар (Боас, Риверс, Бенедикт) өрістеді. 
Сонымен қоса, Аксиологиялық плюрализм концепцияларының тарауы 
бұрынғы жалпы құндылықтар ілімінің негіздерін шайқалтып, олардың 
құрамына нақтылы тарихи-мәдени контекст енгізді. Қалыптар мен 
құндылықтар әрбір мәдениетке өзіндік сипатымен айқындалғандықтан, бүкіл 
адамзатқа бірдей тұжырымдалған мәдениет кодексін ұсыну мүмкін емес. 
Алайда, жалпы қоғамдық ынтымақтастық, үйлесімдік пен келісімді де 
бекерге шығаруға болмайды, яғни, тұлға үшін ортақ мақсаттар да қажет 
(Клахкон). Аксиологиялық зерттеудің маңызды жақтарына психоанализ 
(Әсіре-Мен, Құндылық архетиптерін талдау — К.Юнг), құндылықтар 
сұхбаты (М.Бахтин), т.б. жатады. 
Адам дүниедегі ең басты құндылық. Құндылықтар оның қоршаған 
дүниеге қатысты ұстанымдары мен қатынасын қалыптастыру, күрделі әрі 
өзгермелі әлемде бағыт-бағдарын айқындауға әсер етеді. Тек тарихи дамудың 
белгілі бір кезеңінде адами әрекет құндылықтар арқылы реттеліп отырады. 
Аксиология құндылықтар табиғаты оларды реалдылықтағы орны және 
құндылық әлемінің құрлысы, өзара әлеуметтік және мәдени факторлармен, 
жеке тұлғаның құрлысымен байланысы туралы философиялық ілім. Кең 
мағынасында мәдениет әлемі, адамның рухани әрекетінің саласы, тұлғаның 
рухани байлығының өлшемін білдіретін, оның адамгершіліктік санасын 
білдіреді. Құндылықтар қоғам мен адамға жақсы мен жаманды, пайда мен 
зиянды, ақиқат пен жалғанды, сұлулықпен ұсқынсыздықты, әділеттілік пен 
әділетсіздікті, тиым салынған мен рұқсат етілмегенді, маңыздылық пен 
мәнсіздіктің ара жігін ашуға көмектеседі. Яғни құндылықтар табиғатында 
адамзат тегінің өзі өмір сүріп отырған әлемді рухани-практикалық тұрғыдан 
игерудің тәжірибесі жинақталған. Осы тұрғыдан мәдение пен құндылық 
ажырамас бірлікте болады, құндылық мәдениет болмысының құрамдас бөлігі 
болып табылады. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрып, 
нормалар мен мағыналар қызметін өзіне бағындыра отырып, оны реттейді. 
Қазақ қоғамының өмір сүру салтында құндылықтарды жоғары бағалау, жас 
ұрпақты соған баулу дәстүрге айналған. Тұлғаның рухани өлшемі 
адамгершілік қасиеттермен анықталады және ол адам тұлғасының даму-
деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Кең мағынасында алсақ, 
құндылықтар әлемі- мәдениет әлемі. Адам әрқашан кез-келген құбылысқа 
немесе обьектіге өзінің бағасын береді. Бір затты немесе құбылысты бағалау 
сана жұмысын талап етеді. Адамның шындыққа құндылықты қатынасы тек 
сананың негізінде ғана мүмкін болады. Алайда құндылықты сананың 
танымдық санадан ерекшелігі, ол зат немесе құбылыс не болып табылады 
деген сұраққа жауап іздейді. Сондықтан құндылықтар адамның рухани
әрекет саласы, оның санасының (өзіндік санасының) жетілгендігінің, 
тұлғалық қалыптасу-деңгейінің, рухани байлығының көрсеткіші болып 

табылады. Адамның еркін таңдауына байланысты құндылық адами 
қажеттіліктердің 
қанағаттануын 
да 
білдіреді. 
Бірақ 
қанағаттану 
құндылықтардың табиғатын бұрмалап қабылудауға алып келуі-де мүмкін. 
«Мақсатыңа жету үшін құралдың бәрі жақсы» деген ұстаным адамды 
құндылық емес, мақсаттың құралы ретінде қарастыруға жол ашады. Бұл 
ұстанымда 
тұлғалық 
құндылықтар 
мен 
қасиеттерге 
қарағанда 
функционалдық тиімділік, пайдалылық алдыңғы қатарға шығады. Сондықтан 
шынайы құндылықтар мен жалған құндылықтардың аражігін аша білу, тани 
білу маңызды болып табылады. Шынай құндылықтар деп — адамға игілік 
әкелетін, оның бойында адамдық қасиеттерді қалыптастыратын, бақытқа 
бастайтын, қоғам мен жеке адамның ілгерлей дамуына ықпал ететін 
құндылықтарды айтамыз. Алдамшы жалған құдылықтар, уақытша жылтырап 
көрінгенімен, қоғам мен жеке индивидтің дамуына пайдасын тигізбейді. 
Шынай құндылықтар уақыт өткен сайын жарқырай береді, сан ғасырлар 
өтседе өзінің мәні мен мағынасын жоғалтпайды. Шынай құндылықтар өмір 
мектебінің дәрістері тәрізді, онда бізге дейінгі адамзаттың маңдай алды 
өкілдерінің рухани ізденістері, ой-толғамдары, аңсаған армандары мен 
күңіренген күрсіністері көрініс табады. Адам өз мінез-құлқын, әрекетін басқа 
адамдардың қылықтарымен салыстыра отырып, өзінің кім екенін түсінеді, 
өзін-өзі тану қабілетіне жетеді. Қазақ қоғамының өмір сүру салтында 
құндылықтарды жоғары бағалау, жас ұрпақты соған баулу дәстүрге айналған. 
Тұлғаның рухани өлшемі адамгершілік қасиеттері мен анықталады және ол 
адам тұлғасының даму-деңгейінің көрсеткіші болып табылады 
Этикалық категориялар - моральдың маңызды аспектілері мен элементтерін 
көрсететін 
этика 
ғылыми 
аппаратының 
негізгі 
ұғымдары. 
Этика категорияларының ерекшелігі - олардың көпшілігі қарапайым тілдің 
сөздері, мысалы, «жақсы», «бақыт», «бостандық» және т.б., өйткені этика 
пәні адамдардың өмірімен тікелей байланысты. 
Этика туралы негізгі түсінік - жақсылық категориясы. Оның көмегімен 
берілген құбылыстың жағымды моральдық сипаты көрсетіледі. Қарама-
қарсы жағымсыз моральдық бағалауды білдіретін зұлымдық түсінігі. Әрине, 
жағымды немесе жағымсыз сипаттамалар белгілі бір моральдық идеялардың 
негізінде беріледі. 
Қазіргі этикада жақсылық пен жамандық - бұл немесе басқа құбылыстың 
моральдық бағасы. Олар адамның әлеуметтік тәжірибесіне байланысты. 
Алайда, бұрын жақсылық пен жамандықты адамдар зат немесе жеке тұлға 
ретінде қабылдады (Құдай, шайтан). 
Мораль ұғымы моральдық идеал ұғымына өте жақын. Идеал дегеніміз - 
белгілі бір жоғары модель, адамгершілік әрекеттің түпкі мақсаты. Этикалық 
идеалды кемел тұлға ретінде елестетуге болады, оған үлгі болады. Сондай-ақ, 
ол тиісті қоғам туралы, үйлесімді әлеуметтік құрылым туралы идеяларды 
көрсете алады. 
Бұл жағдайда әділеттілік ұғымы адам қызметі мен оны басқа адамдар, қоғам 
бағалауы арасындағы сәйкестік өлшемін сипаттайтын маңызды рөл атқарады. 

Адамның адамгершілік іс-әрекетінің маңызды элементі болып табылатын 
идеалдар оның өмірін мағынамен толықтырады. Бұл жағдайда әрбір нақты 
әрекет саналы, жалпы құндылықтармен байланысты болады, яғни. мінез-
құлықтың жалпы сызығына енетін моральдық мағыналы көріністер. 
Идеал ұғымы моральдық норма ұғымымен тығыз байланысты. Шынында да, 
адамгершілік үлгіге сай болу үшін адам белгілі бір шарттарды сақтау керек. 
Норма - мұндай жағдай, адамға қажеттілік түрі. Этика тарихы бізге көптеген 
түрлі нормаларды, атап айтқанда, әйгілі Декалог - ескі өсиеттің он өсиетін 
береді. Норманың мақсат емес, құрал екенін ұмытпаған жөн. Бұл өздігінен 
емес, идеалды негіздеуімен де маңызды. Идеалмен байланыссыз, норма 
формальды және моральдық мазмұннан айырылған. Нормаларды адам өзінің 
құндылық бағдарына оңтайлы түрде қабылдай алады, демек, қажет және ішкі 
импульске айналады. 
Бұл жағдайда норманы сақтау міндетке айналады, яғни. адамның жеке 
міндеті, оның міндеті. Міндеттеме - бұл іс-әрекеттің қажеттілігін түсінудің 
моральдық формасы. Адам дұрыс іс-әрекетті өз еркімен, идеалды, моральдық 
заңға және өзі үшін құрметке байланысты жасайды. Қарыздың маңызды 
сипаты - бұл адамның еріктік сипаттамасымен байланысты, өйткені өз 
міндетін орындау үшін ол көптеген қиындықтарды жеңуге мәжбүр (сыртқы 
және ішкі). Парызды түсіну жеке және қоғамдық өмірде маңызды рөл 
атқарады. 
Адамның түсіну, сыни тұрғыдан бағалау және оның мінез-құлқындағы 
сәйкессіздікке сәйкес келу қабілеті ар-ождан ұғымымен сипатталады. Ар-
ождан - өзін-өзі басқарудың өзіндік моральдық-психологиялық механизмі. 
Адамның іс-әрекеті үшін жауапкершілік - адамның басты сипаты. 
Адамның бір моральдық норманы екіншісінен артықшылығы таңдау 
тұжырымдамасында бекітілген. 
Таңдау мүмкіндігі адамның өмір сүруінің маңызды белгісі - ерік-жігерді 
білдіреді. Бостандық категориясы этикадағы шешуші мәнге ие, өйткені 
моральдық шындық адамның өз бетінше әрекет ету қабілетіне негізделген. 
Еркін жасалған әрекет үшін ол толықтай жауап береді. 
2

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: