1. Тіл туралы түсінік

28.Сын есім шырайлары.

Заттың белгілері бізді қоршаған дүниеде бірде анық, бірде күңгірт, бәсең, енді бірде бір-бірінен салыстырыла аңғарылып жатады. Заттың түрлі белгілерінің арасын анықтап, неғұрлым дәл көрсету мақсатында тілде түрлі қосымшалар қолданылады.

Шырайдың түрлері

1. Салыстырмалы шырай - зат белгілерінің артың-кем-дігін бір-бірімен салыстыруаркылы аныңтайтыншырай түрі.

Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары 1) -ырақ, -ірек, -рақ, -рек: қаттырақ, жақсырақ, басымырақ, қызылырақ т.б.

2) -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу: жасылдау, қызылдау, аласалау, ұзындау т.б.

3) -қыд -ғыд -қылт, -ғылт: сарғылт, дымқыл, бозғылтт.

4) -шыд -шіл: көкшіл, ақшыл т.б.

2. Кушейтпелі шырай - зат белгілерібаска зат белгілерімен салыстырғанда өте артык немесе өте кем екендігің анықтайтын шырай түрі.

Күшейтпелі шырай негізгі сын есімге күшейткіш буынды қосу арқылы жасалады: жап-жасыл қап-қара, ап-аласа, боп-боз, аппақ т.б.

3. Асырмалы шырай - зат белгілерін басқа заттардан тым көтеріп немесе тым төмендетіп көрсететін шырай түр:

29.Сан есім.

Үлгі: Дара сан есімдер: үш, ... .

Күрделі сан есімдер: қырық бір, ... .

3, 41, 68, 7, 5-6, 50-60, 4, 27, 9, 1000, 50, 70, 1597, 878, 2525, 5.27, 20.

Үлгі: Атам мен әжемнің екі – үш сиыры, он – он бестей қойы бар.

Атам мен әжем. Жеке меншік мал. Бақташы. Ұжым малы. Кезектесіп бағу. Малдың күтімі. Ауыл өмірі. Еңбек адамдары. Көңілді сәттер. Балалардың бірлігі.

30. Сан есімнің мағыналық түрлері.

Сан есімдер заттың санын анықтау дәрежесіне қарай, мағыналық жағынан есептік, реттік, жинақтық, топтау, бөлшектік, болжалдық болып бөлінеді.

Есептік сан есім заттың нақты, дәл санын білдіреді. Қанша? неше? деген сұрақтарға жауап береді. Құрамына қарай дара және күрделі деп бөлінеді, басқа сан есімдердің жасалуына негіз болады. Мысалы: үш мың төрт жуз елу алты оқулық, он көше, отыз екі қала т.б.

Реттік сан есімдер есептік сан есімдерге -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнақтарын қосу арқылы жасалып, заттардың сандық ретін білдіреді. Күрделі сан есімдерде -ыншы, -інші, -ншы, -нші қосымшасы соңғы санға жалғанады. Мысалы: Гүлжан жуз он төртінші пойызбен келді.

1. Реттік сан есімдер сөйлемде цифрмен де беріледі.

2. Реттік сан есімдер араб цифрымен берілсе, -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнақтары орнына дефис (-) қойылады: 20-бет, 5-тарау, 6-бөлім т.б.

3. Реттік сан есімдер рим цифрымен берілсе, ешқандай тыныс белгісі қойылмайды: ХХ ғасыр, V тарау, VІ бөлім т.б.

4. Реттік сан есім жыл, ай аттарын көрсетсе, сан есімдерден кейін тыныс белгісі қойылмайды: 1970 жыл, 18 қыркүйек т.б.

3. Жинақтық сан есім

Жинақтық сан есім заттың жинақталған санын білдіріп, нешеу? деген сұраққа жауап береді. Қазақ тілінде жинақтық сан есімдердің саны жетеу. Олар -ау, -еу жұрнақтарымен жасалады: біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу.

Топтау сан есімдердің ерекшеліктері

1. Топтау сан есімдер дара сан есімдерге -даң -ден, -таң -тен қосымшаларының жалғануы арқылы жасалады: үштен, төрттен, екіден, алтыдан т.б.

2. Қосарланған сан есімдерге -даң -дең -таң -тең -наң -нен қосымшалары қосылады: бір-бірден, он-оннан, жүз-жүзден, отыз-отыздан т.б.

Топтау сан есімдерге сөз түрлендіретін де, сөз тудыратын да қосымшалар қосылмайды.

5. Бөлшектік сан есім

Бөлшектік сан есімдер - таза математикалык ұғымға негізделген сөздер. Бөлшектік сан есімдер құрамы жағынан тек күрделі ғана болады.

Бөлшектік сан есімнің құрамы

1. Сөздердің бірінші сыңары ілік септікте, екінші сыңары тәуелдік жалғауда тұрады: үштің екісі, жүздің жиырмасы, тоқсанның отызы т.б.

2. Бірінші сыңары шығыс септікте, екінші сыңары тәуелдік жалғауда болады: екіден бірі, оннан бесі, сегаден алтысы, мыңнан бірі т.б.

3. Бірінші сыңары шығыс септікте, екінші сыңары атау септікте болып келеді: оннан төрт, жиырмадан бес, жүзден он, мыңнан бір т.б.

4. Бірінші сыңары шығыс септікте, екінші сыңары тәуелдік жалғаудағы бөлік сөзінің тіркесуімен жасалады: жүзден он бөлігі, мыңнан бір бөлігі т.б.

5. Белгілі бір заттың тиісті бөлшегін атау үшін есептік сан есімдерге жарым, ширек,жарты сөздері тіркеседі. үш жарым мың, жиырманың жартысы, алты жарым, төрт ширек, үш ширек т.б.

6. Таза математикалық бөлшектік санда бүтін сөзі қолданылады: он бүтін алтыдан екі, жиырма бес бүтін оннан сегіз, тоқсан сегіз бүтін алпыс екі ден қырық төрт т.б.

Болжалдық сан есімдер заттың санын дәл көрсетпей, шамалап, болжалдап білдіреді.

Болжалдық сан есімнің жасалу жолдары

1. Морфологиялық тәсіл арқылы

1. Жалғаулармен:

а) көптік жалғаумен: алтылар, жетілер, елулер т.б. ә) көптік және септік жалғаулармен: отызда, он екілерде, жиырма үштерде т.б.

2. Жұрнақтармен:

а) -даған, -деген, -таған, -теген: ондаған, жүздеген, мыңдаған т.б.

ә) -дап, -деп, -тап, -теп, -лап, -леп: ондап, мыңдап, жуздеп т.б.

б) -дай, -дей, -тай, -тей: алты сағаттай, он шақырымдай т.б. Бұл жұрнақтар есептік сан есімдерге тіркескен зат есімдерге жалғанады.

Үлгі: жеті – жетінші, ... .

7, 10, 1, 3, 100, 28, 37, 695, 478, 542, 627, 1996, 158, 369, 2695.
2. Сөзбен берілген есептік сан есімдерден реттік, болжалдық және топтау сан есімдерін жасап жазыңдар

Үлгі: Реттік сан есім: жүзінші, ...

Жүз, елу, алпыс, тоқсан, мың.

1. 
   Білекті бірді жығар,
   

2. 
   Екі достың бірі ыңғайлы,
   

Екеуін де бірдей көрем,

Маған артық, кемі жоқ.

(Жұмбақ: оң қол мен сол қол)

3. 
   Мың кісінің түсін білгенше, бір кісінің атын біл
   

4. 
   Қырық километрге төрт жүз шұңқыр керек. Жиырма адамның жетеуі үшеуден ғана қазып жатыр.
   

31.Етістік. Етістік түрлері.

Етістік – заттың қимылын, іс - әрекетін білдіретін сөз табы. Етістік не істеді? не қылды? қайтты? деген сұрақтарға жауап болады. Мысалы: Көп ойласаң, дана боласың, көп ойнасаң, бала боласың. Көкек көріп қарлығашты, Қиғаш келіп амандасты. Берілген мысалдарды ойласаң, ойнасаң (сен не істесең?), боласын(сен не істейсің?), көріп келіп (көкек не істеп?), амандасты (көкек не істеді?) деген сөздер заттық ұғымдағы сөздердің (сен, көкек, мен) қимылын, іс - әрекетін білдіріп тұр. Мұндай сөздер етістіктер деп аталады.
Дара етістік пен күрделі етістік.
Етістіктер құрамына қарай дар етістік және күрделі етістік болып екіге бөлінеді.

Бір ғана сөзден тұратын негізгі етістік дара етістік деп аталады. Мысалы: Өнер-білім бар жұрттар тастан сарай салғызды. (Ы.Алтынсарин). Қозының жамырағанын Байторының сақ құлағы бағана сезген.

Бұл сөйлемдердегі салғызды, жамырағанын, сезген деген етістіктер дара етістіктер болып табылады. Өйткені бұлар – бір ғана сөзден тұратын негізгі етістіктер.

Екі я одан көп сөзден құралып, бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқаратын етістіктер күрделі етістіктер деп аталады. Мысалы: Ауылда қосақтағы қойлар маңырап жатыр екен. (М.Әуезов) Бір кішкентай қыз әкесінің шапанын жамап отыр екен. (Ы.Алтынсарин). Берілген сөйлемдердегі маңырап жатыр екен (қойлар қайткен?) жамап отыр екен (қыз не істеген?) дегендер – күрделі етістіктер.

Әдетте күрделі етістіктің құрамындағы бірінші етістік негізгі етістік болады да, негізгі мағынаны сол білдіреді, кейінгісі оған көмекші етістік болады. Кейде көмекші етістік біреу емес, бір нешеу болуы да мүмкін.

1. Берілген есім сөздерге жұрнақ жалғап, етістікке айналдырып жазыңдар.

Үлгі: Әшекейле, алаңдау, ...

Әшекей, алаң, амал, ашу, әзіл, әсем, әсер, әрекет, аяқ, айшық, айқын, тамыр, әңгіме, сыр, адал, адым, аз, ажуа, ажар, азық, айбат.

32.Етістік шақтары

Етістіктің мағынасы іс-әрекетті білдіру болса, кез келген іс-әрекет белгілі бір мезгілде орындалады. Ол сөйлеуші айтып тұрған мезгілде өтуі мүмкін, немесе үнемі өтіп жататын әрекет болады, сондай-ақ не сөйлеп тұрған кезден бұрын, не кейін орындалуы да мүмкін. Ендеше, етістік шағы сөйлеп тұрған кезге қатысты анықталады.

Қимыл мен әрекеттің жүзеге асу кезеңін білдіру етістік шағы деп аталады. Етістік шақтары етістік түбірге -ды, -ді, -ты, -ті, -мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек жұрнақтары қосылу арқылы жасалады. Шақтық мағына дара етістікпен де, күрделі етістікпен де беріледі.

Мысалы: Мен 1990 жылы тудым немесе биыл мен 14 жастамын. Бұл сөйлемдерде мезгілдің нақты уақыты айтылған. Ал шақ жұрнақтары арқылы іс, қимылдың өту кезеңдері сөйлеп тұрған кезбен анықталады. Осыған орай етістік шақтары үшке бөлінеді: өткен шақ, осы шақ, келер шақ.

1. Өткен шақ
Іс-әрекеттің сөйлеп тұрған кезден бұрын болғанын білдіретін шак түрін өткен шақ дейміз. Қазақ тілінде өткен шақтың үш түрі бар. Олар: жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ және ауыспалы өткен шақ.

1) Жедел өткен шақ - сөйлеп тұрған мезгілден аз уакыт бұрын болған, сол кезге жақын өткен істі білдіретін өткен шақ түрі.

Жедел өткен шақ етістік түбіріне -ды, -ді, -ты, -ті жұрнағының және оған жіктік жалғау жалғану арқылы жасалады. Мысалы: 1. Мен ауылга келдім. 2. Сен кітапханада болдың. 3. Олар теледидар көрді. Осы сөйлемдерде етіс-тік шағының үш жаққа қатыстылығы жіктік жалғаулармен берілген.

жақ	жекеше	көпше
I	Мен оқыдым	Біз оқыдық
II	Сен оқыдың Сіз оқыдыңыз	Сендер оқыдындар Сіздер оқыдыңыздар
III	Ол оқыды	Олар оқыды

2) Бұрынғы өткен шақ іс-әрекеттің сөйлеп тұрған уакыттан көп бұрын өткенін білдіреді. Мысалы: Үйлерді қурылысшылар аудан жәрдемімен салған. Бұрынғы өткен шақтың іс-әрекет мезгілді білдіруде жедел өткен шақтан өзгешелігі қимылдың өткендігі туралы нақтылық сөйлеушінің сөзінде басым болады.

Бұрынғы өткен шақтың жасалу жолдары

1. -ып, -іп, -п жұрнақтары және жіктік жалғаумен: Гүлнұр бұны апасына да айтыпты.

2. -ған, -гең -қан, -кен жұрнақтары және жіктік жалғаулармен: Гүлнұр бұны апасына да айтқан.

3) Ауыспалы өткен шақ қимыл иесінің ертеден дағдыға айналған іс-әрекетін білдіреді. Мысалы: 1. Демалыс сайын кездесіп тұратын 2. Әжесі ертегіні дәмдеп айтушы еді

Ауыспалы өткен шақтың жасалу жолдары

1. 
   -атың -етің -итың -итін жұрнақтары және жіктік жалғау арқылы:
   

жақ	жекеше	көпше
I	Мен оқитынмын	Біз оқитынбыз
II	Сен оқитынсың Сіз оқитынсыз	Сендер оқитынсыңдар Сіздер оқитынсыздар
III	Ол оқитын	Олар оқитын

2. 
   -ушы, -уші қосымшасына еді көмекші етістігінің тіркесуі арқылы:
   

жақ	жекеше	көпше
I	Мен барушы едім	Біз барушы едік
II	Сен барушы едің Сіз барушы едіңіз	Сендер барушы едіндер Сіздер барушы едіңіздер
III	Ол барушы еді	Олар барушы еді

2. Осы шақ
Іс-әрекет, қимылдың сөйлеп тұрған кезде өтіп жатқанын білдіретін етістік шағының түрін осы шақ деп атайды.

Осы шақ жасалуы мен мағынасына қарай нақ осы шақ және ауыспалы осы шақ деп бөлінеді.

1) Нақ осы шақ деп қимылдың дәл сөйлеп тұрған кезге сәйкес келуін айтамыз.

Нақ осы шақ дара осы шақ және күрделі осы шақ деп бөлінеді.

Дара нақ осы шақ отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерімен жасалады. Қазақ тілінде отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктерін күй-қалып (кейде қалып) етістіктері деп атайды. Аталған төрт етісттк адамның ең негізгі қимылдарын көрсетеді, яғни іс иесі не отырады, не жатады, не тұрады, не жүреді. Бұл- олардың мағыналық ерекшелтктері, отыр, тұр, жатыр, жүр етістіктері грамматикалық жағынан да басқа етістіктерден өзгешеленеді. Күй-қалып етістіктеріне жіктік жалғаудың жалғануы есім сөздерге ұқсайды. Жіктік жалғау түбірден кейін бірден жалғанады. Мысалы: оқушы+мын (зат есім+жіктік жалғау), отыр+мын (күй-қалып етістігі+жіктік жалғау). Отыр, тұр, жатыр, жүр күй-қалып етістіктері жеке тұрғанда негізгі етістік болып, жіктік жалғау тікелей жалғанып, дара нақ осы шақ жасайды.

жақ	жекеше	көпше
I	Мен отырмын (жүрмін, тұрмын, жатырмын)	Біз отырмыз (жүрміз, тұрмыз, жатырмыз)
II	Сен отырсың (жүрсің, тұрсың, жатырсың) Сіз отырсыз (жүрсіз, тұрсыз, жатырсыз)	Сендер отырсыңцар (жүрсіңдер, түрсыңдар, жатырсыңдар) Сіздер отырсыздар (жүрсіздер, тұрсыздар, жатырсыздар)
III	Ол отыр (жүр, түр, жатыр)	Олар отыр (жүр, түр, жатыр)

Күрделі нақ осы шақта негізгі етістік -ып, -іп, -п жұрнақтарымен келіп, отыр, тұр, жүр, жатыр етістіктері көмекші етістік қызметінде жіктеліп жұмсалады.

жекеше	көпше
Мен оқып жатырмын	Біз оқып жатырмыз
Сен оқып жатырсың Сіз оқып жатырсыз	Сендер оқып жатырсындар Сіздер оқып жатырсыздар
Ол оқып жатыр	Олар оқып жатыр

3. Келер шақ
Келер шақ - сөйлеп тұрған кезден кейін болатын іс-қимылды білдіретін шақ түрі. Мысалы: 1. Кітапханага ертең барамыз. 2. Ауылға жол түссе бармақпыз. Келер шақ жасалуы мен мағынасына қарай болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ, ауыспалы келер шақ деп үшке бөлінеді.

1) Болжалды келер шақ іс-әрекеттің кейін болатын, болмайтынына болжам, жорамалды білдіреді. Мысалы: Апам бір ақылын табар.

Болжалды келер шақ етістік түбірге есімшенің -ар, -ер, -р, -с жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады.

2) Мақсатты келер шақта етістік арқылы іс-әрекеттің өту, болу мақсаты айтылады. Мысалы: 1. Оқуға баруға ниет етпекпін. 2. Кітапты бугін-ертеңдер бітірмекпін.

Мақсатты келер шақ етістік түбіріне -мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек жұрнақтарына жіктік жалғау жалғануымен жасалады. Шақтың басқа да түрлері сияқты мақсатты келер шақта құрамына қарай дара және күрделі болады.

3) Шақтық мағына сөйлем ыңғайына қарай айқындалатын келер шақ түрі ауыспалы келер шақ деп аталады. Мысалы: Шығарманың қорытындысын ертең айтады.

33.Морфологиялық талдау үлгілері.

Сөздерді тұлғасына қарай талдағанда мына шартты белгілер қойылуы керек.

-түбір

-жұрнақ

-жалғау

Мысалы: Оқушылар жазғы демалыс кезінде тауға серуенге шықты.

1.Сөйлемдерге морфологиялық талдау жаса.
Мен хайуанаттар саябағында көптеген аңдарды көрдім. Піл өте үлкен екен. Менің бір кішкентай күшігім бар. Мысығым мен күшігім жақсы достар. Мен күшігіме әр түрлі тамақ беремін. Менің мысығым ұйықтағанды жақсы көреді.

МАЗМҰНЫ

1.Тіл туралы түсінік. 1

2.Дыбыс және әріп 1

3.Дауысты дыбыстар. 3

4.Дауысты дыбыстардың жіктелуі. 4

5.Дауыссыз дыбыстар. 5

6.Дауыссыздардың жіктелуі 6

7.Буын 7

8.Үндестік заңы 9

9.Буын үндестігі. Дыбыс үндестігі 9

10.Тасымал 11

11.Екпін 12

12.Фонетикалық талдау. 12

13.Лексика 15

14.Антоним сөздер. 15

15.Синонимдер. 16

16.Омонимдер 17

17.Кәсіби сөздер мен терминдер 18

18.Кірме сөздер 19

19.Морфология. Сөз түлғасы 20

20.Түбір мен қосымша. 20

21.Қосымша түрлері. Жұрнақ 21

22.Жалғау 22

23.Сөз таптары 25

24.Зат есім 26

25.Жалқы жане жалпы зат есімдер 26

26. Сын есім 27

27.Сын есімнің мағыналық түрлері 28

28.Сын есім шырайлары. 29

29.Сан есім. 29

30. Сан есімнің мағыналық түрлері. 30

31.Етістік. Етістік түрлері. 32

32.Етістік шақтары 33

33.Морфологиялық талдау үлгілері. 36

жүктеу/скачать 0,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: