1. Тіл туралы түсінік

9.Буын үндестігі. Дыбыс үндестігі

Үндестік заңы буын үндестігі дыбыс үндестігі деп бөлінеді.

1) басқа тілдерден енген сөздерде (кітап, муғалім, кадір, анекдот т.б.);

2) біріккен сөздер мен қос сөздерде (бойжеткен, қыз-келіншек, баспасөз, зкогары-төмен т.б.) кездеседі. Бұл сөздерге қосымша соңғы буынға қарай жалғанады (бойжеткен-ді, кітап-тың, қыз-келіншек-тер, баспасөз-де).
Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар

Қазіргі қазақ тіліндегі мынандай қосымшалардың бір тобы соңғы буынның жуан-жіңішкелігіне қарамастан, не жуан, не жіңішке қалпында қосылады.

1) Көмектес септік жалғауы: дon-пен, өзен-мен т.б.

2) -хана, -стақ -кент, -күнем: дәрі-хана, Пәкі-стан, Шым-кент, пайда-кунем т.б.

3) -кер, -гер, -қор, -паз, -қой, -ғой, -гөй, -кеш, -yap: калам-гер, пәле-қор, өнер-паз, кәсіп-қой, кіре-кеш, бата-гөй, қазақ-уар, сөз-уар т.б.

4) -ов, -ев, -ик Сейсенбеков-тің, Алмабаев-тың т.б. Мүнда қосымша түбір сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың жуан-жіңішкелігіне қарай жалғанады.

5) Қазак тілінде баска тілден енген сөз алдынан қосылатын бей-, би- қосымшалары да үндестік заңына бағынбайды: бей-берекет, бей-бастық, бей-бақ, бей-шара (би-шара), бей-тарап т.б.
Дыбыс үндестігі

Ауызекі сөйлеу кезінде дыбыстар бір-бірімен үндесіп, ыңғайласа айтылады. Мысалы: жанбады - жамбады, жанған - жаңған. Айтылуда б дыбысының әсерінен (б айтылуы жағынан ерін дыбысы) н дыбысы еріндік м дыбысына өзгерсе, екінші мысалда ғ тіл арты дыбысын тіл алды дыбысын тіл арты дыбысына ауыстырып тұр.

Дауыссыз дыбыстардың бір – біріне әсер етіп, үйлесе, үндесе айтылуы дыбыс үндестігі деп аталады

Дыбыс үндестігін «ықпал» деп атайды. Ықпалдың қазақ тілінде үш түрі бар.

1. 
   Ілгерінді ықпал-қатар келган екі дыбыстың алдыңғысының соңғысына әсер етуі. Мысалы: Қарагөз – Қаракөз
   
2. 
   Кейінді ықпал – қатар келаган екі дыбыстың соңғысының өзінен бұрынғы дыбысқа әсер етуі. Мысалы: аяқ – аяғы, төк – төге.
   
3. 
   Тоғыспалы ықпал – қатар келген екі дыбыстың бір – біріне ілгерінді – кейінді ықпал етіп өзгеріске ұшырауы. Масалы:
   

1. 
   Көп нүктенің орнына тұсындағы қосымшалардың тиістісін қойып жаз.
   

2. 
   Түбірге әр буында дұрыс қою арқылы нақыл сөз шығар.
   

1. 
   Отан/ы/ сүю/ды/ -- от/та/бас/нан бас/ла/ды
   
2. 
   Біл/қан/ді шық/ден сөз талап/ім/ға бол/ты/сын кез.
   
3. 
   Бас бол/та/мақ оң/мақ/ бас/ай/ қиын.
   
4. 
   Біл/ды/ді мың/ім жық/ек/ар
   

3. 
   Естілуі бойынша берілген сөздерді орфографиялық нормасы бойынша жаз
   Башшы, Сараарқа, Дошжан, теңізші,жасса, түңі, ашша, сөссіз, сөмбеді, жамбады, жамбыр, Бейсембай, тайақ, тұссыз, Сарөзек, сөшшең, қашша, үшүн, бұрұн, азық – түлүк, сегізғанат.