1.Қазақ хандығы қалыптасуының жыраулық поэзияның дамуына әсерін сипаттап көрсетіңіз
жүктеу/скачать 257,63 Kb.
|
Жырау сал-сері
| Шал жігіт ән айтудан еш қорықпайды.
Тал суықтан сақтайды ма? Ешқашан. Хан қозыны арқасына көтерсе не болады? Мен мұны ешқашан күткен жоқпын! Бұл көшпелі үшін малдың мәні зор деген сөз. Хан-әке мұны біледі, халқын жақсы көреді. Қажет болса, кез келген қозы Хан да, би де, батыр да арқасына көтеріледі. Хан жеңілгенін мойындады. Атты қайтарып, өзіне тағы бір атты қосып береді. Шал ақынның жырлары өмір құбылыстары мен адам психологиясын философиялық тұрғыдан ұғынып, әділдік пен қулықты, ұят пен сараңдықты, парасаттылық пен надандықты, жақсылық пен зұлымдықты, кедейлік пен байлықты салыстырумен ерекшеленеді. Оның лирикалық шығармалары философиялық тереңдікпен, шынайылықпен баурап алады. Шығармада діни тақырып ерекше орын алады. Ақын көп нәрсе адамның өзіне, парызын түсінуіне, жақсылық жасай білуіне байланысты екенін алға тартты. Бұл туралы оның көптеген дидактикалық еңбектері бар. Шал ақын – ақындар айтысының шебері, көптеген айтыстарға (Шал ақын мен қыздар айтысы, Шал ақын мен бәйбіше айтысы, Шал ақын мен жігіт айтысына) қатысқан. Шалдың әлдебір байды мақтайтын өлеңдері жоқ. Оның тайғақ, жағымпаз, шыншыл сөйлегенін халық естімеген. Шалдың бүгінгі күнге жеткен мұрасы бір жарым мың жолды құраса, оның ішінде ақынның адамдық қадір-қасиетін көз алдымызда кемсітетін бірде-бір жол жоқ. Ол өз өмірін адал, мақтанышпен және өзінше өмір сүрді және оның өлеңдерінің кең таралуының, қайтыс болғаннан кейін атақ абыройының сақталуының сыры осында. Бірақ Шалдың сол кездегі шығармаларынан бізге жеткені аз. 13. XVIIІ ғ. жасаған жыраулар мен ақындар шығармашылығындағы ерекшелік. XV-XVIII ғасырлардағы қазақтың көшпелі ақындық мәдениетінің кең панорамасы бұл кезеңде ауызша поэзия мен музыка өнердің жетекші түрі болса, хан дәуіріндегі жыршылар, жыраулар ауызша жеке шығармашылықтың басым түрі болып табылады. XV-XVIII ғасырлардағы жеке поэзияның дамуының маңызды ерекшелігін фольклорлық-жыршылық ортадан оқшаулау, оның қалыптасуы, тұлғалық бастауға ұмтылу деп қарастырған жөн. Жыраулар поэзиясында көне эпикалық формула қызметін атқаратын ауызша стиль техникасы мақал-мәтелдермен, қанатты сөздермен бірге тұрақты элементке айналды. Шығармалардағы қызыл сөз, жақсы әзіл, нәзік ирония, сатира, жасырын қауіп немесе тамаша мақтаншақтық және антитезаның да маңызы зор. Мысалы: үстіңгі – астыңғы, ер (батыр) – ақымақ (жаман). Ақындарда да, жырауларда да бір ортақтық– туындылары салт-фольклорлық дәстүрден бастау алады. Бұл екі мәдени түрдің де шаманистік бастаулары бар. Ал «олардың репертуарында ортақ тұстары көп, екеуінің де толғауы – ғибратты, айыпты жырлары бар», бірақ толғау жырау мен толғау ақын бір-бірінен поэтика жағынан таңқаларлық, стилистика, тақырыптар, бейнелер және функциялар. Мысалы, ақындардың поэтикалық жүйесінде кездесетін дәстүрлі образдар жыраулар поэзиясында ешқашан қолданыла алмайды: қошқар, сынық қайың – тағдыр сияқты. сүйген қызды қоймен салыстыру, т.б. Жырау образдары асқақ, жалпылама, символдық сипатқа ие: қарғаға қарсы тұрған алтын қырандар символы болып табылатын таулар табандылық - негізінен философиялық, түзу және дидактикалық бейнелер. Ақындар поэтикасы жыраулар поэтикасынан гөрі фольклорға жақынырақ және айтыста, толғауда және айтыстың көрнекіліктерінде баяндау бастауы, қызығушылық тәжірибесі, оның сипттамасы. Жыраулар тілі өзінің стилі жағынан ерекшеленсе де, жалпыхалықтық тілдік ерекшеліктерді барынша толық сақтап, қазақ тілінің даму ерекшеліктерін көрсетті. Жыраулар мен ақындардың әдеби тілі жанды ауызекі сөйлеу тілінің ең кең тараған, типтік белгілерін бойына сіңіре отырып, өткен дәуірдің аса бай дәстүрлеріне сүйенді. Біртұтастығына қарамастан, бұл тілдердің әрқайсысы өзінің ішкі заңдылықтары бойынша дамып, ғасырлар бойы өзінің қуатты поэтикалық сөздік қорын қалыптастырып, өзіндік грамматикалық құрылымын дамытып, XV-XVIII ғасырлардағы халық стильдерінің ең бай тармақталған жүйесіне еліктеп, заман мен қазақ халқының қалыптасуы, қазақтың жеке поэзиясы, қазақтың ұлттық тарихы, философиясы мен құқығы қорғалып дамыды. Олай болса, XV-XVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясын ерекше мәдени дәуір ретінде айта отырып, оның мынадай маңызды ерекшеліктерін атап өткен жөн. Ауызша поэзия мен музыка осы мәдени-тарихи дәуір өнерінің алдыңғы қатарлы түрі болды, ол ерекше әншілік ортаны құрды, оның қойнынан ауызша - поэтикалық және музыкалық дәстүрді жасаушылар, сақтаушылар, орындаушылардың алуан түрлілігі шықты. Мұнда екі негізгі өкіл бар: ақындар мен жыраулар. Ақындар тарихи жағынан анағұрлым көне поэтикалық мәдени тип болғанымен, ақындар мен жыраулар арасында салт-дәстүрлік фольклорға, магия мен ырымға ұласатын терең органикалық байланыс бар екеніне қарамастан, 15-18 ғасырлардағы жыраулар қазақ поэзиясының басым түрі ретінде көрінеді. Бұл дәуірдің өзінің тарихи қажеттіліктеріне байланысты болды: 15-18 ғасырлардағы Қазақ хандығының құрылуы, қазақ халқының қалыптасуы, әншінің ханның кеңесшісі және заң шығарушы ретіндегі қоғамдық және мемлекеттік қызметтерді орындауы. Ақындармен бір фольклорлық-ырымдық және киелі-салттық төстен шыққан жыраулық тіл өзінің қызметі мен эстетикасына қарай дамыды. Жыраулардың ауызша поэзиясының тілі де, ақындар тілі де (халық поэтикасы) 15-18 ғасырлардағы әдеби тілдің іргетасы, фольклордан жеке поэзияға, одан жазба әдебиетке өтудің бастапқы кезеңі болды. жүктеу/скачать 257,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|