1.Қазақ хандығы қалыптасуының жыраулық поэзияның дамуына әсерін сипаттап көрсетіңіз
жүктеу/скачать 257,63 Kb.
|
Жырау сал-сері
Sultaanmuratova presentation 888
| 10. «Таза мінсіз асыл тас» атты жырдағы көркемдік құрал.
Асан қайғының аталған толғауынан жыраудың философиясы, өмірге деген көзқарасы айқын көрінеді.Негізгі мазмұны – сөз өнерінің құдіреті жайында, қазақ шешендік өнерінің сипатын айқын көрсетеді. Жырдың поэтикалық тілі көркем, бейнелі эпиттеттер арқылы табиғат пен адам арасындағы байланыс синтаксистік параллелизм арқылы салыстырыла суреттеледі. Асыл тас қаншалықты судың терең түбінде жататын болса, асыл сөз адамның терең санасында, ақыл ойында жататындығы жыр жолдарының алғашқы тармағында айтылады. Өлең құрылысы жағынан 7-8 буынды, 2 бунақты, шалыс ұйқасқа құрылған. Тілге жеңіл болғанымен, жырдағы философиялық көзқарас, дидактикалық мазмұнға бай. Жырдағы «мінсіз, асыл» сөздері тас қа да, сөз ге де ортақ ерекшелік қасиетін көрсетіп тұрған эпитет болады. 11. Шалкиздің би Темірге айтқан толғауларының әдеби мәні. Шалкиіз жыраудың бірнеше жырларының мазмұнын Би Темірге арналып айтылған толғаулар құрайды. Ол басқа да жыраулар сияқты хан жанында жүріп кеңес айтқан тұлға. Өзінің даналығымен билеушіге жол көрсетіп отырды. Оның қазірге жеткен «Би Темірге айтқан» бірінші және екінші толғаулары сақталды. Бірінші толғаудың мазмұны: Шалкиіз жыраудың ханның жанындағы ықпалын көре алмаған жамандар, екеуінің арасында от салып, арандата бастайды. Жыр жолдарында ол өзін «қу» құсына, ал арандатқан адамдарды «көкшіліге» теңеп суреттейді. Бұл жыраулық поэзияға тән «синтаксистік параллелизм» тәсілі, сол арқылы жақсы мен жаманның аражігін ажыратып көрсетеді. Осылайша өзін ақтай келіп, «Керекті күні алдында, сұлтан жаным аяман!» деп өзінің адалдығын дәлелдейді Ал «Би Темірді хажы сапарынан тоқтатуы» жырында ханның кемшіл тұсы мен қате жасаған әрекеттерін бетіне басудан да жасқанбайды. Хан жолға кетсе, қара халықты кім қорғайды деген мағынаны аша келіп, қажы сапарынан бас тартуға көндіреді. Жыр жолдары дидактикалық сарынға да бай. «Жығылғанды тұрғызсаң, жылағынды уатсаң, қисайғанды түзетсең, Тәңірінің үйі қарсы алдыңнан жасапты» деген жолдармен аяқталады. Осылайша, ханды сапардан қалуға көндірді. Би Темір мен Шалкиіздің арасындағы тығыз байланыстың арқасында, жырауды халық құрмет тұтты, оны мына өлең жолдарынан да байқауға болады: «Тіленшіұғлы Шалкиіз, Иесі би Темірдің тұсында Бұлтқа жете жаздады бұл мүйіз». 12. Шал ақынның шығармашылық жолы . Шоқан Уәлиханов қазақ әдебиетіне қатысты мақалаларының бірінде арғын руының тумасы, Атығай руынан және Бәйімбет ұрпағынан шыққан арғы атасы хан Абылайдың замандасы Шал ақынның қазақтың шығу тегі туралы аңыз-әңгімелер жинағанын жазады. Бұл сөздерден Шалдың өз дәуірінің бар білімін бойына сіңірген, тынысы кең ақын болғанын аңғаруға болады. Шоқан жасаған алып шежіре де Шал ақыг жырларының бірте-бірте ұмытыла бастағанын жазады. Қазір бұл дастанды білетіндер аз. Шоқан үшін Шал туғанына бірнеше жыл қалғанда өмірден өткен ақын емес, одан да алыс заманда өмір сүрген тұлға. Ақындық атақ алғаш рет Шалды он бес жасында тапты. Құлекеңнің ағадан қалған Күреңкей атты жүлделі тұлпары бар еді. Хан Абылайдың бір ұлы оны шабуға мінгізіп беруін біраз уақыт өтініпті, бірақ кейін жылқының ерекше ептілігі мен төзімділігін көріп, белгіленген уақытта қайтармай, мәңгілікке иемденуге тырысады. Құлеке баласын ертіп, хан ордасы – Ордаға келеді. Құлекенің өтінішін тыңдаған хан күліп: Өзің батырсың, Құлеке, малың көп. Әлдебір құлынның ізімен сонша алысқа келгенің не сонша қартайдың ба? Осымен әңгіме тәмәмдалады.Кешке қарай ауылда жастардың мерекелік шаралары басталып, Шал түні бойы құрбы-құрдастарымен көңіл көтеріп, ән шырқады, әткеншек мінді. Күз болатын, таң атқанда күн суытып, жаңбыр жауа бастады. Қой жайлауға шыққанда арық қозы ауылдан алыс емес жерде сазға (батпақты сортаңға) түсіп, батпаққа бата бастайды. Мұны көрген киіз үйден шыққан хан нөкерге ескерту жасайды да, қозыны суытып, суықтан қорғау үшін талдың астына апарады. Тілеуке мұны байқады. Күн көтерілген кезде халық оянып, хан кетуге шешім қабылдаған қонақтарға: «Балам, түнде сенің дауысың ерекше көрінді деп ойлаймын, өйткені бізде ондай әнші жоқ. Жүр, кетер алдында маған ән айт. Шал бірден ән салды: жүктеу/скачать 257,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|