1.Қазақ хандығы қалыптасуының жыраулық поэзияның дамуына әсерін сипаттап көрсетіңіз
Шал ақын өлеңдерінің көркемдік нақыштары
жүктеу/скачать 257,63 Kb.
|
Жырау сал-сері
| 6. Шал ақын өлеңдерінің көркемдік нақыштары
Ақынның аузынан көркемдік биікке ұмтылып, оқырманға терең эстетикалық ләззат сыйлай алатын, этикалық тәрбие бере алатын шығармалар шықса, оның бойында оның алып жан дүниесінің толқуы мен сезімін көреміз. Мұндай сезімдер нағыз суреткер кеудесінде қалып қоймай, әлемге қандай жолмен болса да шығып, көпшілікке жария етілуі керек. Бұқар жырау сияқты Шал ақын өлеңдері де халқын жаманнан, зияннан қайтарып, жақсылыққа, нұрлы, асылға бұру ниетінен туған. Шал – жаңа типтегі ақынға жатады; ол кейіннен қазақ даласына әйгілі болған, орыс этнографтары мен жазушыларын еркін ағылтқан, импровизацияларымен тамсандырған Жанақ, Арыстанбай, Орынбай сынды ақындардың бастаушысы. Шал шығармасында жырауларға тән поэзия үлгілері сирек кездеседі. Әсіресе, Шал ескі дәстүрлі жыраулық поэзиядағыдай ақындардың сүйікті жанрына айналған жеті-сегіз буынды афористік-тәрбиелеуші толғау түріне бейім емес. Ақын өзіне таныс он бір буынды «қара өлең» түрін дұрыс деп санайды. Қазақ поэзиясының анағұрлым кейінірек – Абай дәуірінде ғана біткен сол бір алып бетбұрыстың кейбір тенденциялары Шал ақын поэзиясында да кездеседі. Оның өлеңдерінде автордың «мені» айқынырақ көрінеді. Сондай-ақ Құлеке Тілеукеұлы ескі дәстүрден қол үзді. Мысалы, оның тағдырын мұңдаған «Жерді көркейттің, жасыл желекке бөлейсің» деген өлеңі осындай. Жер тербелген шөптерімен, қойлары жабысқан қозыларымен, ағыстары ұшқыр тауларымен, жағалауындағы қалың қамысы бар көлдерімен, жүйрік тайларымен әдемі. Ақын ғана жалғыз, тек өзі ғана мұндай қуаныштан айырылған. Яғни бір перзентке зар. Шал өзін бұзауынан айырылған сорлы арқарға теңейді. Шал ақын өлеңінен тағы бірнеше жол: Кеуденің иісін жұмақтың иісімен салыстырарсың, Мойның әдемі алмаға өте ұқсайды. Шашың ағыс болып ағып, Көзіңді Зуһра ғаламшарымен салыстырар. Мен сенің сұлулығыңды ғана емес, сенің ақылыңды шексіз мақтаймын. Жеріміз мақтансын сенімен, Лайықты атың бар жерде. Ескі ұғымдар бойынша – «әйелдердің шашы ұзын, ақылы қысқа». Шалға дейін ақындар шығармашылығында әйелдерге жеке-жеке сипаттама беріліп, құрмет көрсетілмеген. Әйел туралы сөз болғанда ертедегі ақын-жыраулар жалпы мазмұндағы бірер сөзбен ғана шектелген. Олардың өлеңдерінен белгілі бір әйелді тану мүмкін емес. Шал қазақ өлеңін тың тақырыптармен байытқан: шаруашылық, тұрмыс-тіршілікті өзінен бұрын ешкім былайша жолдармен суреттеген жоқ: «Қазаққа мал бағу бастысы, тойып жесін, ішсін» деп суреттейді. Шал поэзиясы көктегі биіктерден түсіп, күнделікті өмірмен тығыз байланысады. Ақынның бізге жеткен шығармаларының көпшілігі экспромт, импровизациялар. Шалдың импровизациялық өнерін айтатын болсақ, оны шын мәнінде қазақ ақынының үлгісі деуге болады. Шал үшін прозамен сөйлей ме, өлеңмен сөйлей ме, оның айырмашылығы жоқ сияқты. Бірде Шал дала кезіп келе жатып, Кіші жүз Молтыр бидің киіз үйіне түнепті. Би ақын туралы көп естіген, бірақ ақынның өнерін сынау үшін арық қозыны көрсетіп, соғымға бата сұрайды. Сонда Шал ақынның берген батасын өзімше жеткізіп көрейін: Қозының анасы қуып жіберген шығар, Әр қой оны айдап кетіп, Сондықтан ол айлар бойы ештеңе жемеген. Жаман бақташы оны жақсы тамақтандырмаған шығар, Мүмкін Би Молтыр бізге арнайы сақтап қойған шығар. Тамырсыз қонақтарға бермей, күтті, Жақсы туған Шал қонаққа келгенде. Алла Әкбар! Шалдың ақындық тапқырлығы мен кең пейілді импровизациялық дарынының бірқатар мысалдары бар. Ақын еш қиындықсыз қай жерде де өлең шығаратын. Оның ерекше мән беретін, бар байыптылықпен қарайтын тақырыптары болды. Бұл – адам өмірі, өмірдің мәні, оның мәңгілігі мен мәңгілігі, дін мәселелері. Ақын балалық пен балалық шақтың алаңсыз, уайым мен қайғыдан алыс уақытын сезіммен суреттейді. Бір жасымда бесікте жаттым, Төртте мен бір қуанышты білдім Алты жасымда қайыңдай болдым, Қозыдай он жасымда тай міндім... Одан әрі ақын қазақтың халық әндерінде айтылатын жастық шақ, жастық шақ, қайталанбас, қайталанбас «жігіт заманы» (жиырма бес жас), кемел жігіт, отыз бестегі дана жар заманын сөз етеді. жүктеу/скачать 257,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|