1.Қазақ хандығы қалыптасуының жыраулық поэзияның дамуына әсерін сипаттап көрсетіңіз
жүктеу/скачать 257,63 Kb.
|
Жырау сал-сері
| Жиембет жыраудың «Еңсегей бойлы ер Есім» толғауы. Толғауда мынадай тармақтар кездеседі:
«Менің менен ханым ойнаспа, Менің ерлігімді сұрасаң, Жолбарыс пенен аюдай, Өрлігімді сұрасаң, Жылқыдағы асау тайыңдай, Зорлығымды сұрасаң, Бекіре менен жайындай, Періктігімді сұрасаң, Қарағай менен қайыңдай…» [2, 57] Жырау толғауы осындай өткір тілді болып келеді, бейнелі теңеулермен өз бейнесін суреттейді. «Аюдай, тайыңдай, жайындай, қайыңдай» деген сөздермен шебер құбылтып, тармақтың соңына тіркеп ұйқас ретінде де пайдаланған. Толғауды кезектес ұйқаспен ырғақты өрген. Сырт тұлғасын айқындайтын, айрықша белгісін көрсететін лақаптаулар: «Еңсегей бойлы ер Есім» Жиембет толғауларынан жыраудың ерлік істері мен өрлік мінезі, ерен батырлығымен қайтпас қайсарлығы айқын көрінеді. Мысалы, Менің ерлігімді сұрасаң, Жолбарыс пен аюдай. Өрлігімді сұрасаң, Жылқыдағы асау тайындай. Зорлығымды сұрасаң, Бекіре мен жайындай. Беріктігімді сұрасаң, Қарағай мен қайыңдай, – деп, жолбарыс пен аюдай, асау тайындай, бекіре мен жайындай, қарағай мен қайыңдай деген теңеу сөздерді пайдалана отырып, өзінің асқақ бейнесін жасаған. Ел арасына сөзі өтімді болған Жиембет жыраудан сескенген және өзіне қарсы тұрғаны үшін Есім хан Жиембетті інісі Жолымбетпен бірге жер аударып жібереді. «Ханға қарсы тұрам деп» ел-жұрынан айырылған Жиембет жырау өзінің сағынышын «Қол-аяғым бұғауда»толғауында: Қайырылып қадам басарға Күн болар ма мен сорға Өзен, Арал жерлерім?! Қиядан қолды көрсеткен Төбеңе шығар күн бар ма, Жотасы биік дендерім?! – деп жырлаған. Жиембет жыраудың «Әмірің қатты Есім хан», «Еңсегей бойлы ер Есім», «Қол-аяғым бұғауда», «Басы саудың түгел-дүр» деген толғаулары бар. 18 Шал ақын өлеңдерінің жыраулық поэзиядан өзгешелігін мысалмен дәлелдеңіз. Ғасырлар бойы арыны басылмай келе жатқан жыраулық поэзияның ақындық өнерге ығысып орын бере бастаған тұсы да Шал ақын өмір сүрген кезеңге дөп келеді . Көшпелі тіршіліктің өз табиғатына лайық қалыптасқан әрі сол қоғамның айқын айнасына айналған ауызша поэзия тақырыптық , жанрлық және соған лайық , көркемдік үрдістерді бастан кешiрiп жатты . Демек , әдеби процестің болмыс - бітімін ажыратуға мұрындық болатын көркем шығарманың уақыт және кеңiстiк межелері де өлшемдік шекараларын өзгертті . Мұны былай деп тұжырымдауға болады : күні кеше қазақ даласының аспанында күмбірлеп тұрған салтанатты жыраулық поэзия жайлап жерге түсе бастады . Елдікті , ерлікті , татулықты , бірлікті шарықтата көкке көтерген жыраулық дәстүр ендi келiп ақындық арнаға түскенде әр адамның үй - ішіне , керек десеңіз оның ішкі дүниесіне , жеке басының хал - ахуалына үңіле бастайды . Бұл қазір үйреншiктi жәйт болғанымен , XVIII ғасыр үшін тосын жағдай еді . Құдіретті ханға , шаршы топқа , жарақтанған жа уынгерлерге қарап айтылатын қаһарлы сөзбен қоса жұмсақ қалжыңға , тіршілік күйбіңі араласқан өлеңге де орын тиді . Майда бол , жігіт болсан тал жібектей , Жарамайды қатты болу тікенектей . Білімің болса дағы ұшан теңіз , Пайда жок өз халқына қызмет етпей . Біріншіден , мүндағы мәдениетті , « тал жібектей » жігітті жыраулардағы арыстандай айбатты , жолбары стай қайратты қайсар тұлғалармен қатар қоя алмай сыз . Екіншіден , бұл білім қууға , әрі ол білімі халық қызметіне жұмсалуы тиіс адам . Демек , идеалды қаһарман тұлғасының өзгергені анық . Асылында бір ғана замана ағымының, ел тұрмысының , тарихи ахуалдың өзгеруі ғана емес , поэзиянын да сапалы өзгерісінің бір көрінісі осы . Тіршілік ырғағы өз дегенін іске асырмай қоймаса керек . Шал - өзінен бұрынғы көркемсөз өкілдері сияқты өмiрдiн мәні мен сәні жайында көп толғаған ақын . Бірақ мұнда да алдымен Шал ақын қолтаңбасын , со дан кейін ақын өмір сүрген замана бейнесін танисыз . Өттің бір дүние , өттің - ай , Тенселе басып кеттін - ай ... Мен бiр жүрген жорғадай , Жылжи да басып жеттім - ай ... дейдi ақын . Өмірдің өткінші бейнесі ауызша дара поэзияда кең тараған сарын дедік . Алайда өмірді « жорғадай жүріп өту » көшпелі дуниетанымнан туған бірегей сурет еді . Немесе : Бұл дүниенің мысалы Ұшып өткен кұспен тен . Иә , өмір өткінші , оған дауа жоқ . Ақын осыны тілге тиек еткенде өмірдің жылжып өте шығатынын ғана емес , жалпы бізді қоршаған ортаның құбылмалы , себеп пен салдардан тұратынын ұғады . Астынан көк өгіздің тас көтерген , Арықтаған кісіні ас көтерген Қара тасты астынан су көтерген , Суға түскен мұнарды бу көтерген . Жердi көк өгіз көтеріп тұрады - мыс дейтін халық түсінігінің байырғы мифтік көрінісі мұнда да сақталған . Алайда , біз үшін маңыздысы ақын дүниетанымында бізді қоршаған ортаның өткінші ғана емес , үнемі қозғалыс үстінде екендігі . Ал , адам өмірі сол қозғалыстың бір сәті ғана болып шығады . Біз бұл жерде Шал ақын философиялық жаңалық ашты деуден аулақпыз . Алайда , бүгін бәрімізге ұғынықты ұғымдардың адамзат тарихында дап - да яр қалпында түсе салмағаны анық . Олар қаншама толғаныстан , шытырман бас қатырудан кейін ғана қалыптасқандығы белгілі . Ал , бұл үрдістен XVIII ғасыр ақындары шет қалған жоқ . Шал ақын өз заманының озық ойшылы болды . Асылы , жыраулар поэзиясында болсын , ауызша ақындар шығармаларында болсын өлең шығарып мақамдау жұрт бiлетiндi термелеу емес , өз ортасын ойландырған сауалдарға жауап іздеу болған . Мұндай ақындарды философтар де сек шындыктан алшактап кете қоймаймыз . 19. Жыраулар мен ақындар шығармашылығындағы байланыстың белгілерін сипаттап көрсетіңіз. Ақындар мен жыраулардың бір-бірінен айырмашылығы кейде олардың шығармашылығындағы көркемдік болса, кейде олардың туындыларындағы ой ұшқырлығы мен ой тереңдігінде жатады. Ал, көркемдік пен ойды ұштастыра білген ақын, ойшыл ақын мәртебеге қол жеткізеді. Халықтың жүрегі мен санасында ұзағырақ өмір сүру діңгегі ақын не жыраудың ой-өрісінде жататыны да адамзат тарихынан мәлім Жырау - өз жанынан шығарып айтатын және эпикалық дастандар мен толғауларды орындайтын халық поэзиясының өкілі жырау атауы-«жыр» сөзінен туындайды» деген түсінік жырауға «Қазақ әдебиетінің энциклопедиясында» берілген. Өз жанынан суырып шығарып жырлайтын жыраулар XV ғасырда ғана туа салған жоқ. Жырау тұлғасының тарихы тереңде. «Сәугейлік, батагөйшілдік, түс көру, ырым айту, табиғат құбылыстарына т.б. жайларға қарай болжам жасау, абыздың бір міндеттерін атқару – көне дәуір жырауларына тән қасиет» 20. Жиембет толғауларының идеалық мазмұны. Жиембет жыраудан қалған аса бір елеулі мұра – оның Есім ханға арнаған толғаулары. Жырау өздерінің жеке басының мүдделерін халықтың жағдайынан жоғары қойған атақты, өршіл хандарды әшкерелеп, оларды ауыр сынның астына алған. Өмірінің соңғы жылдарында жырау Есім ханның қаһарына ҧшырады. Сол кезде Жиембет жырау ҿзінің «Еңсегей бойлы ер Есім» атты ханға ҥндеуінде, жауынгер ес білгелі жаныңда болдым, ақыл- кеңесімді бердім, демеу болдым, ал сенің болса өмірің қатты деп, өз еңбегінің бағаланбағанына жырау өкпе назын білдіреді. Жиембет жырау шығармаларынан қазақ халқының хандары мен билері, сұлтандары мен батырлары жөнінде құнды мәлімет алып қана қоймай, қазақ пен қалмақ арасындағы шайқастармен, тарихи оқиғалармен, халқымыздың басынан өткен ауыр жағдайлармен таныс боламыз. Жыраудың бізге қалдырған толғауларының саны аз болғанымен, асыл сөздерінің құндылығы өте жоғары. Жиембет Бортғашұлы- қазақ әдебиетінің тарихында үлкен орын алатын дарынды жырау, халқын сүйген қайраткер. жүктеу/скачать 257,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|