&7, 18, 19, 26, 27, 28, 29, 30, 35. XVIII-XX ғғ. басындағы Қазақстан мәдениеті
І. XVIIIғ Қазақстан мәдениеті
1. Орыс зерттеушілері
Есімі
|
Еңбегі
|
Қысқаша сипаттама
|
1. Бекович-Черкасский
|
|
Хиуаға экспедицияны басқарды. Экспедиция Батыс Қазақстан аумағын игеруде маңызды болды
|
2. Бухгольц
|
|
І Петрдің талабымен құрылған. Жоғарғы Ертісті зерттеді. Құрамында Ренат болды
|
3. Ренат
|
«Жоңғария картасы»
|
|
4. Веселовский
|
|
ХІХғ 80 жж «Жоңғария картасын» алғаш рет жариялады
|
5. Миллер
|
«Сібір тарихы»
|
Сібір тарихының атасы атанды
|
6. П. И Рычков
|
«Орынбор топографиясы»
«Орынбор тарихы»
|
Қазақ тарихының даму кезеңдерін зерттеді. ҒА-ның корреспондент-мүшесі
|
7. Н.П Рычков
|
«Қырғыз-қайсақ даласы туралы күнделік жазбалар»
|
Әбілқайыр бейтін суреттеп жазған. Алғаш рет Еділ қалмақтарының Қытайға қашуы туралы айтады
|
8. Андреев, Гавердовский
|
|
Орта жүз туралы жазған
|
9. Паллас
|
«Россия мемлекетінің әр-түрлі аймақтарына саяхат»
|
|
2. Қазақ әдебиеті
Есімі
|
Өмір сүрген жылдары
|
Шығармашылығы, өмірі
|
1. Ақтамберді
|
1675-1768 жж
|
ШҚО, Абай ауданында жерленген
|
2. Тәтіқара
|
XVІІІ ғ
|
Абылайға жақын жүріп, Орта жүздегі оқиғаларға қатысқан
|
3. Үмбетей
|
1706-78 жж
|
Бекболат биге арнауының тәрбиелік мәні зор. Абылайға Бөгенбайдың өлімін естіртті
|
4. Бұқар жырау
|
1684-1781 жж
|
Қалқаман батырдың баласы. Абылайдың кеңесшісі
|
5. Жанақ ақын
|
1775-1846 жж
|
ШҚО, Абыралы ауданында өмірге келген. Орынбаймен айтысы белгілі. «Қозы Көрпеш – Баян сұлудың» ең көркем нұсқасын жасады
|
ІІ. ХІХғ бірінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті
Білім беру ісі
Жыл
|
Қала
|
Оқу орны
|
1789 ж
|
|
Азиялық училище
|
1813 ж
|
Омбы
|
Әскери училище (1837 ж бастап Сібір кадет корпусы)
|
1825 ж
|
Орынбор
|
Әскери училище (1844 ж бастап Неплюев кадет корпусы
|
1831 ж
|
Семей
|
Орысша білім беретін училище
|
1836 ж
|
Өскемен
|
Интернаты бар училище
|
Орыс зерттеушілері
Есімі
|
Еңбегі
|
Қысқаша сипаттама
|
1. Даль
|
«Бикей мен Мәулен»
|
Орыстардың Хиуа жорығына қатысты. Исатай мен Махамбетке жанашырлық білдірді
|
2. Пушкин
|
«Пугачев бүлігінің тарихы»
|
1833 ж Орынбор мен Оралда болды
|
3. Карелин
|
|
1848-49 жж Каспий теңізін зерттеді
|
4. Бутаков
|
|
1848-49 жж Арал теңізін зерттеді
|
Қазақ әдебиеті
Есімі
|
Өмір сүрген жылдары
|
Өмірі, шығармашылығы
|
1. Шернияз
|
1807-1867 жж
|
1836-38 жж көтеріліске қатысты. Суырыпсалмалық өнерді жетілдірді
|
2. Шөже
|
1808-1895 жж
|
Жастай екі көзінен айырылды. Ақындық өнерді күнкөріс көзіне айналдарды. Ірі эпик ақын.Оны жоғары бағалады – Уәлиханов. «Қозы Көрпеш-Баян сұлудың» ең көркем нұсқасын таратты
|
3. Сүйінбай
|
1822-95 жж
|
Қаракәстек деген жерде дүниеге келді.
|
ІІІ ХІХғ екінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті
Білім беру ісі
Жыл
|
Қала
|
Оқу орны
|
1861 ж
|
Троицк
|
Орыс-қазақ мектебі
|
1872 ж
|
Омбы
|
Мұғалімдер институты
|
1879 ж
|
Ташкент
|
Мұғалімдер институты
|
1883 ж
|
Орск
|
Тұңғыш қазақ мұғалімдік мектебі
|
2. Статистикалық комитеттер мен кітапханалар
Жыл
|
Статистикалық комитет, кітапхана
|
1868 ж
|
Түркістан статистикалық комитеті
|
1878 ж
|
Семей статистикалық комитеті. Мүшесі – Абай.
|
1883 ж
|
Семей қоғамдық кітапханасы. 260 томы болды
|
|
Торғай, Орынбор ақысыз кітапханалары
|
3.Орыстандыру саясаты. Ережелер.
Жыл
|
Автор
|
Ереженің атауы, мәні
|
1867 ж
|
Крыжановский
|
«Ресейдің шығыс бөлігінде мұсылмандықпен күресу жөніндегі шаралары»
|
1870 ж
|
|
«Бөтен христиан мен татар магометандар туралы арнайы Ереже»
|
4.Мұсылмандық білім жүйесі:
Медреселердегі оқушылардың жасы-16
Оқу жылы мамырда басталып, тамызда аяқталды
Ш. Уалиханов 1835-65 жж
Жыл
|
Өмірі мен қызметі
|
1835ж
|
Құсмұрын бекінісінде туды.
|
1847-53жж
|
Сібір кадет корпусында оқыды. Ұстаздары: Березин, Костылецкий. Корнет атағын алды.
|
1855ж
|
Гасфорттың экспедициясына қатысты. Жетісу, Тарбағатай, Орталық Қазақстанды аралады.
|
1856ж
|
Ыстықкөл экспедициясы. Семенов-Тяньшанскиймен бірге Құлжаға барып қайтты.
|
1857ж
|
Алатау қырғыздарына сапары. «Манасты» жазып алды.
|
1858-59жж
|
Әлемге әйгілі Қашғар экспедициясы
|
1859-61жж
|
Петербургтегі жылдар. Таныстары: ақындар-Майков, Полонский; шығыстанушылар-Григорьев, Васильев, Вельяминов-Зернов
|
1861ж
|
Ауылына қайтты
|
1864ж
|
Генерал Черняевтің әскері құрамында Әулие-атаны алуға қатысты.
|
1865ж
|
Қытайдағы дүнгендер көтерілісі туралы «Русский Инвалид» газетіндегі соңғы мақаласы. Тезек сұлтанының ауылында қайтыс болды
|
6. Орыс зерттеушілері. Шевченко
Есімі
|
Еңбегі
|
Не туралы, зерттеген жері
|
1. Семенов-Тяньшанский
|
«Қырғыз өлкесі»
«Түркістан өлкесі»
|
|
2. Радлов, көрнекті шығыс зерттеушісі
|
|
Іле алқабын, Жетісуды зерттеді
|
3. Красовский
|
«Сібір қырғыздарының облысы»
|
Қазақ халқының шығу тегі туралы
|
4. Мейер
|
«Орынбор ведомствосындағы қырғыз даласы»
|
Кіші жүз тарихын зерттеді
|
5. Добромыслов
|
«Торғай облысы. Тарихи очерк»
|
Қазақстанның саяси дамуы туралы сирек мәліметтер бар
|
6. Шевченко. 1847-57 жж Қазақстанда айдауда болды
|
1. «Байғұстар»
2. «Менің ойларым»
|
1. Жергілікті тұрғындардың қайыршылық өмірі туралы
2. Қазақ және Украин халықтарының өмірін салыстыра жырлайды
|
Алтынсарин және Құнанбаев
а) Алтынсарин 1841-1889жж.
Жыл
|
Өмірі мен қызметі
|
1841ж
|
Дүниеге келді
|
1857ж
|
Орынбор комиссиясы жанындағы мектепті алтын медальмен бітірді
|
1864ж
|
Орынбор бекінісіндегі қазақ мектебіндегі оқытушы
|
1879ж
|
Торғай облысы мектептерінің инспекторы
|
б) Құнанбаев 1845-1904. Қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы
Жыл
|
Өмірі мен шығармашылығы
|
1845ж.
|
Семей облысының Шыңғыстау өңірінде дүниеге келді
|
1884ж.
|
Семей статистикалық комитетіне мүше болып сайланды.
|
1900ж.
|
Еңбегі жарияланды: «Орта жүз қазақ ордасы руларының шығу тарихы туралы жазбалар». Бұл еңбекте Семей облысы қазақтарының рулық құрамы анықталды.
|
1904ж.
|
Қайтыс болды.
|
1909ж.
|
Шығармалар жинағы жарық көрді.
|
Абай оқыды-Семейдегі Ахмет Риза медресесінде.
Абайдың ұлы Әбдірахман Петербургтегі Михайлов артиллерия училищесін бітірді.
Өнер және музыка
а) Көрмелер
Жыл
|
Қала
|
Не қойылды
|
1868 ж
|
Париж
|
Зергерлік заттар, ұлттық киімдер.
|
1872 ж
|
Мәскеу
|
Қазақ музыка аспаптары.
|
1896 ж
|
Петропавл, Көкшетау
|
Жергілікті ұста, шеберлер мен зергерлер дайындаған бұйымдар.
|
б) Суретшілер
Есімі
|
Картиналар
|
1. Верещагин
|
«Лепсі өлкесін қоршаған таулар»
|
2. Хлудов
|
«Көш», «Мал айдау», «Отынға бару»
|
в) Музыка
Есімі
|
Күйлері
|
Қысқаша сипаттама
|
1.Тәттімбет
1815-68жж
|
40 күй:»Саржайлау», «Былқылдақ», «Балбырауын», «Бестөре»
|
Лирик. Шертпе күйдің негізін қалаушы. 1855 ж Петербургте күміс медаль алды
|
2.Құрманғазы
1818-1889жж
|
60 күй: «Кішкентай» (Исатайға арналған), «Ақбай», «Адай», «Сарыарқа»
|
Аспаптық музыканың классигі. Алғашқы ұстазы-Ханбазар. Отаны - Бөкей Одасы (Жиделі).
|
3.Дәулеткерей
1820-1887жж
|
40 күй: «Желдірме», «Қосалқа», «Ысқырма», «Тартыс»
|
Лирикалық бағыттың негізін салушы. Музыкасында орыс әскери марштарын пайдаланған.
|
4.Біржан
1834-1897жж
|
40 ән: «Ғашығым», «Айтбай», «Жанбота»
|
Сазгер, әнші, ақын. 1865 ж Абаймен кездесті
|
5.Жаяу Мұса
1835-1929
|
70 ән: «Ақсиса», «Хаулау», «Толғау», «Сұршақыз»
|
Сазгер, әнші, ақын-публицист. Бүкіл әндерінің сөздерін өзі жазған. Черняев жорығына қатысты. Польшада, Латвияда болған.
|
6. Ақан Сері
|
«Маңмаңкер», «Сырымбет», «Балқадиша»
|
|
7. Ықылас
1843-1916жж
|
«Қоңыр күй», «Жарым патша», «Қорқыт»
|
Күйші, қобызшы, сазгер
|
IV ХХғ басындағы Қазақстан мәдениеті
Баспа ісі дамыған қалалар
Өңір
|
Қала
|
Қазақстан
|
Семей, Орал, Омбы
|
Ресей
|
Петербург, Қазан, Ташкент
|
Әдебиет
Есімі
|
Шығармалары
|
1. Торайғыров
|
«Шәкірт ойы», «Бір адамға», «Адасқан өмір», «Қамар сұлу»
|
2. Майлин
|
«Шұғаның белгісі»
|
3. Көбеев
|
«Қалың мал»
|
4. Шәкәрім
(1858-1931жж.)
|
«Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі», «Мұсылмандық шарт», «Қазақ айнасы», «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек».
|
ХХ ғ басында Шәкәрім – Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан өлкесінде кең танылып, белгілі болған ақын. Араб, парсы, түрік тілдерін меңгерген.
Байтұрсынов (1873-1937жж.)
Жыл
|
Өмірі мен шығармашылығы
|
1911ж
|
Орынборда «Маса» атты өлеңдер жинағы шықты.
|
1913-17жж
|
«Қазақ» газетінің редакторы. Өлеңдері: «Қазақ салты», «Қазақ қалпы», «Жиған-терген».
|
Дулатов (1885-1935 жж.)
Жыл
|
Өмірі мен шығармашылығы
|
1909ж.
|
«Оян, қазақ!». Уфада шықты.
|
1910ж.
|
«Бақытсыз Жамал». Қазанда шықты.
|
1911ж.
|
«Оян, қазақ!». Орынборда шықты.
|
1913ж.
|
«Азамат». Орынборда шықты.
|
1915ж.
|
«Терме»
|
Музыка - ХХ ғ басында халық мәдениетіндегі жан-жақты дамыған сала.
Есімі
|
Әндер
|
1. Естай
|
«Майдақоңыр»
|
2. Үкілі Ыбырай
|
«Гәкку»
|
3. Дина
|
«Көңіл ашар»
|
&2,15,16,17
Кіші, Орта, Ұлы жүздердің Ресейге қосылуы
І Кіші, Орта жүздердің Ресейге қосылуы. Әбілқайыр (1680-1748)
Жыл
|
Оқиға
|
1716 ж
|
Тәукенің Сібір губернаторы Гагаринге елшілігі
|
1726 ж
|
Әбілқайырдың орыс өкіметіне елшілігі
|
1731 ж ақпан
|
Қазақ елшілерін Қойдағұлұлы мен Қоштайұлын Анна Иоанновна қабыл алды
|
1731 ж қазан
|
Әбілқайыр мен 29 старшын Ресейге ант берді. Ресей елшісі-Тевкелев
|
1734 ж
|
Қырғыз – қайсақ экспедициясы. Басқарған-Кириллов. Мақсаты-табиғат байлықтарын игеру, Ор бекінісін тұрғызу, флотилия ұйымдастыру
|
1738 ж
|
Орынборда қазақ сұлтандарының съезі. Шақырған- тарихшы Татищев.60 Кіші жүз бен Орта жүз старшындары Ресейге ант берді
|
1740-42 жж
|
Орта жүз билеушілері Абылай мен Әбілмәмбет Ресейге ант берді. Орта жүздің Ресейге қосыла бастауы.
|
ІІ Ұлы жүздің Ресейге қосылуы
а) Қазақтардың Ресей билігін мойындауы
Жыл
|
Оқиға
|
1817 ж
|
Сүйік Абылайханұлы 66 мың жалайыр руымен Ресей билігін мойындауы
|
1825 ж
|
Жетісудың 50 мың үйсін тайпасы сыртқы округ ашуға келісім берді
|
1863 ж
|
4 мың қоңырат, 5 мың бестаңбалы Ресей құрамына кірді
|
б) Хиуа, Қоқан, Бұқарға қарсы қазақ халқының көтерілістері
Жыл
|
Оқиға
|
1821 ж
|
Тентектөре көтерілісі. Саны-10 мың. Ауданы-Шымкент, Әулиетата, Түркістан
|
1858 ж
|
Әулиеата маңындағы көтеріліс Қоқанға қарсы. Қатысқан-қазақ, қырғыз
|
с) Ресейдің әкімшілік шаралары
Жыл
|
Оқиға
|
ХІХғ 20-30 жж
|
Азия комитеті құрылды
|
1848 ж
|
Ұлы жүзге Ресей приставы тағайындалды
|
д) Ұлы жүз жерінде Ресей бекіністерінің салынуы
Жыл
|
Оқиға
|
1831 ж
|
Аягөз бекінісінің салынуы Орта жүз бен Ұлы жүз аумағы қапсарында
|
1835 ж
|
Ақтау бекінісінің салынуы Орта жүз бен Ұлы жүз аумағы қапсарында
|
1847 ж
|
Қапал бекінісінің Орта жүз бен Ұлы жүз аумағы қапсарында салынуы.
|
1854 ж
|
Верный іргетасы қаланды. Орыс отрядын басқарған-Перемышельский. Тарихы: 1855 ж –Сібірден 400 отбасы келді; пристав Қапалдан Верныйға орын ауыстырды;
1857 ж –су диірмені салынды; 1858 ж-сыра зауыты ашылды. Болғандар-Пржевальский,
Семенов-Тяньшанский
|
1859 ж
|
Ұлы жүз бен қырғыз шекарасында Кәстек бекінісі салынды
|
е) Ресейдің Ұлы жүз жеріндегі шайқастары
Жыл
|
Оқиға
|
1851 ж шілде
|
Қоқан мен Ресей арасындағы Таушүбек шайқасы. Ресей әскерін басқарған-Карбышев
|
1853 ж
|
Перовский басқарған Ресей әскері Ақмешітті алды
|
1860 ж 26 тамыз
|
Орыстар Тоқмақты алды. Басқарған-Циммерман
|
1860 ж 1 қыркүйек
|
Орыстар бес күндік қоршаудан кейін Пішпекті алды. Басқарған-Циммерман
|
1860 ж 19-21 қазан
|
Ресей мен Қоқан арасындағы Ұзынағаш шайқасы. Орыстарды басқарған-Колпаковский
|
1864 ж
|
Ресей әскері Мерке, Әулиеата, Түркістан, Шымкентті алды. Орыстарды Черняев басқарды. Әулиеатаны алуға қатысқан Шоқан Уалиханов
|
1865 ж
|
Черняев әскері Ташкентті басып алды
|
Қорытынды: Бұхар хандығы қосылды-1866 ж.
Қоқан хандығы қосылды-1868 ж
Хиуа хандығы қосылды-1873 ж.
Қазақстанның Ресейге қосылуы 150 жылға созылды
Достарыңызбен бөлісу: |
