1.Қазақстанның қазіргі заманғы тарих

Қазақ халқының шығу тегінің көптеген аспектілері ішінде келесі екеуі маңызды болып табылады: лингвистикалық және антропологиялық. Әрине, көне замандарда осы аймақты мекендеген жергілікті тұрғындар ортақ лингвистикалық және антропологиялық негіздерге ие болған. Қазіргі ұрпақтардағы генетикалық классификациялау негізінен лингвистикалық аспектіге сай келеді. Қазақстанның ежелгі тарихын үнді-еуропалық және түркілік деп үлкен екі кезеңге бөлуге болады.

Лингвистикалық жағынан алғанда, бүл кезеңдегі Қазақстанды ғана емес, сондай-ақ кең байтақ Еуразия аймағын мекен еткен адамдар үнді еуропалық тілдер тобының көне ирандық бұтағына енетін. Хронологиялық жағынан қарастырылушы кезең біздің эрамызға дейінгі III—I мың жылдықтарды қамтиды.

Палеоантропологиялық зерттеулер. (Антропологияның палеоантропология саласы қазбалы адамдар питекантроп, неандертальдықтардың дене типін зерттейді). Бүл зерттеулер қола дәуіріндегі Қазақстан аумағын мекен еткен ежелгі адамдардың сыртқы келбетін сипаттауға мүмкіндік берді. Бүл кезеңде кең байтақ территорияда ежелгі еуропеоидтердің түрлі нұсқалары кең таралды, бірақ олардың ішінде Андроновтық деп аталатын археологиялық мәдениеттің дала типтері басым болды. Сонымен қатар, шығыс-оңтүстік (Жетісу) және Батыс Қазақстан бөліктерінде шығыс Жерорта теңізі нәсіліне ұқсас тайпалар да мекен етті.

Ерте темір ғасырындағы Қазақстанның палеоантропологиясын зерттеу көрсеткендей, бүкіл аймақ тұрғындары бұрынғыдай қола дәуірінде белгілі болған европеоидтік нәсіл қасиеттерімен сипатталды.

Көне Қазақстанда монғолоидтік бет-бейне элементтері тым мардымсыз болды. Жалпы, скиф сақтары дәуіріндегі жергілікті тайпалардың дене бітімі осы аумақта осы кезеңнен алғаш байқалған шығыстық өкілдерге жатады.

Ерте темір ғасырында Батыс Қазақстан бөлігінде басқаша этномәдени бейне байқалады, мұнда скиф-савромат тайпаларының көшпелі бірлестігі мекендеді. Осы қауымның мәдени ошағы қазіргі Ақтөбе, Батыс-Қазақстан, Атырау және Маңғыстау облыстарынан табылды. Археологиялық деректер бойынша, Қазақстан сақтары мен савроматтар арасында материалдық мәдениет пен өмір салты бойынша тарихи жақындық байқалады.

Б.э.д. I мыңжылдықтың соңында Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде сақ дәуіріндегі тайпалардың этникалық бірлестігін үйсіндердің жаңа тайпалық одағы ауыстырды, зерттеушілер мұны сақ мәдениетінің дамуындағы соңғы саты деп түсіндіреді. Сондықтан тайпалардың, сақ пен үйсіндердің бөлінісі біртұтас этникалық қауымның түрлі эволюциялық кезеңдерін бейнелейтін шарт болып табылады. Мұны палеоантропология деректері де дәлелдейді.

Б.э.д. екі мың жылдан аса уақытта Қазақстанды мекендеушілер антропологиялық жағынан алғанда, біртұтас морфо - физиологиялық ерекшеліктер негізіне ие болған. Бұл ерекшелік тұрақты болды және қазіргі қазақтардың ата-бабалық компоненттерінің генетикалық бейнесінде сақталып қалды. Осы бейнелі ерекшелік Қазақстанның қола және ерте темір ғасырындағы тұрғындарға тән болатын.

Қазақстанның палеоантропологиялық материалдарының көрсетуінше, қазіргі қазақтарға тэн бет-бейне екі үлкен нәсіл - автохонды еуропеоидтік және монғолоидтік нәсілдердің өзара күрделі әрекетінен, ХІҮ-ХҮ ғасырлардан кешіктірілмей түпкілікті түрде қалыптасып біткен. Мұның барлығы енді қазақ халқының антропологиялық құрамының бірыңғай болуын көрсетеді.

Қазіргі қазақтардың моңғолоидтік бет-бейнесі 70% үлесті құрайды. Қазіргі қазақтарды көлемді түрде кешенді антропологиялық жүргізілген зерттеулер танымдық ақпараттардан құралады. Мұның өзі этногенез мәселесін әзірлеудегі пәнаралық зерттеу деректеріне жатқызылады. Сөйтіп, мұның өзі Қазақстанның ежелгі және казіргі тұрғындарының генетикалық үрдісі мен этномәдени негіздерінің қалыптасу жолдарының ортақтығын, ежелгі қалыптасу көздерінің қалыптасу жолдарының ортақтығын көрсетеді.

Ғылыми әдебиетте этнос ұғымы (яғни халық - тайпа, ұлыс, ұлт) ортақ сыртқы бет-бейнеге, тұрақты мәдениет ерекшелігіне және психикаға (тілді де қоса) ие тарихи қалыптасқан адамдардың тұрақты жиынтығы деп түсіндіріледі.

ХҮ-ХҮІ ғасырларда қалыптасқан қазақ халқы мен Орталық Азияның басқа да түркі халықтары негізін түрлі тілде сөйлейтін сақ, үйсін, қаңлы, ғұн, түркеш, қарлұқ, оғыз, қимақ, қыпшақ тайпа және халықтарынан бастап, найман, арғын, керей, қоңырат, жалайыр, дулат және Қазақстан аумағын сол кездері мекендеген басқа да тайпалар құрды. Олардың кейбіреулерінің түрлі кезеңде де өз мемлекеттері болды. Қазіргі қазақтарда бұрынғы көптеген тайпалар мен рулардың көне түркі атаулары сақталмай қалған.

Қазақстан аумағындағы этногенетикалық үрдістердің дамуы бірнеше кезеңге бөлінеді. Антропологиялық деректер бойынша, этникалық даму үрдісінде ұзақ уақыт бойы еуропеоидтік тұрғындар типі сақталып қалды, ол кейіннен түрлі аймақтарда азды-көпті монғолоидтік жаққа қарай өзгеріске түсті. Тілдік жағдай өзгеріссіз қалған жоқ, көне тайпалар түрлі тілде сөйлегенімен, кейіннен олардың тілі осы аумақты ертеден мекен еткен түркі тілдес халықтар тіліне қарай ауысты.

Қазақстанда және Еуразияның далалы аумағында этникалық үрдістердің шешуші кезеңі б.д. I мыңжылдығының ортасынан бастап түркілердің батыс бағытында қоныстануымен байланысты. Қазақстан аумағында түркілер, әсіресе, бұғы, байрақты, бекті, қыбыр, түркеш, бұлақ, қарлұқ тайпалары оның бұрынғы мекендеушілері сақ, сармат, үйсін, қаңлылардың ұрпақтарымен араласып кетті.

Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Түркеш қағанаты (ҮІІ-УІІІ ғ.ғ.) Шу - Іле өзендері аралығындағы үлкен аумақтың тайпаларын біріктірді. Орталықтары Талас пен Суябта болды. Түркілер отырықшы - диқаншылық және қала өміріне көшті (бұған дейін бұл мәдениетті негізінен соғдылар ұстанған еді).Батыс Алтай және Тарбағатайдан Жетісу аумағына қоныс аударған қарлұқ тайпалары федерациясы құрамына (УІІІ-Х ғ.ғ.) қарлұқтардан басқа көшпелі және жартылай көшпелі түркі тайпалары енді. Олардың ортақ атауы «қарлұқ» болды, атап айтсақ, тухси, шігіл, азкісі, дулу, халаджи, чаруқ, арғу, барысхан тайпалары кірді. Қарлұқ этносаяси қауымдастығында аздап моңғолдық белгілері бар еуропеоидтік нәсіл басым болды.

Оңтүстік Қазақстан аумағында оғыздар мемлекеті (ІХ-ХІ ғ.ғ.) қаңлы және қаңғар-печенек тайпаларын Сырдария алқабының этникалық тобына біріктірді. Оғыздардың антропологиялық бейнесі көбіне монғолоидтік түрде болды.

ҮІІІ-ІХ ғасырларда Қазақстанның солтүстік, шығыс және орталық аймақтарын қимақ және қыпшақ тайпалары мекендеді. Қимақ саяси бірлестігіне көшпелі және жартылай көшпелі қыпшақ, эймур, қимақ, татар, баяндар тайпалары енді.XIIIғ. басында Шыңғысхан монғолдарының қысымынан өзінің мемлекеттік - саяси бірлестігіне ие болған, ерте таптың этникалық қауымдастық деңгейіне жеткен түркі тілдес наймандар мен керейіттер Моңғолия мен Алтайда Шығыс және Оңтүстік-шығыс Қазақстанға қоныс аударды. Этникалық консолидацияның ары қарай біртіндеп дамуына монғол шапқыншылығы кедергі жасады. Тұрғындардың маңызды бөлігі қырып жойылды, құлдыққа әкетілді, Шыңғысидтердің жаулап алу жорықтарына тартылды. Қазақстанның қалған түркі тайпалары жаңа саяси бірлестіктер - Жошы, Шағатай, Үгедей ұлыстары құрамына енді.

Жаңа этникалық компонент - Қазақстан аумағына жылжыған монғол рулары мен тайпалары - жалайыр, қоңырат, маңғыт, барлас, баариндер қалыптаса бастады. Монғол жаулаушылары жергілікті халықты жайылымдардан ығыстырды. Феодалдық соғыстар мен өзара кырқыстар, ұлыстардың саяси ұсақталуы түркі рулары мен тайпаларының бөліну, қоныс аударуын күшейте түсті. Қазақстан аумағын моңғолдардың жаулап алуы жергілікті түркі тұрғындарының моңғолдық бет-бейнесінің күшеюіне әкелді. Алайда, моңғолдардың өзі кейіннен алып территория ішінде жұтылып, түркілерге сіңісіп кетті.

Монғол қысымынан зәбір көрген қыпшақтардың бір бөлігі басқа аудандарға, Солтүстік Қазақстан, Батыс Сібірге қарай көшті. Мұның өзі жергілікті халықтың өз жерінде аз болуына әкелді. шаруашылық әлсіреді. Әсіресе, Жетісудағы қалыптасқан этносаяси құрылым монғол шапқыншылығынан қатты зәбір шегеді. Жергілікті тұрғындар ығыстырылды. Монғол ақсүйектері жаулап алған жерлерін ұлыстарға бөлді.Жергілікті тұрғындарды «мыңдық» және «түменге» бөліп, көшпелі тайпаларды ұлыстарға ажыратып, монғолдар тұрғындарды араластырып жіберді. Жақын туыстық қатынастардың территориялық байланыстарға алмастырылуы көшпелі тұрғындардың халыққа бірігуін күшейтті.

аталған мемлекетінің, қазіргі Қырғызстан жеріндегі Ыстықкөл жағасындағы (кей деректе Шу бойындағы) Барсхан қаласы. Ыстықкөл маңындағы болған Барысхан қаласында әскерилер отбасында дүниеге келген. Қарахан әулетінен. Ат қасқасы ай болмас.Төрт түлік мал туралы: Су татырмасқа - сүт бер."Тәлім-тәрбие, өсиет, тағлым туралы": Ер жігітті қорлама. Үлкенмен керіспес болар. Бар - бақыр, жоқ - алтын."Байлық-кедейлік туралы": Қолыңа күміс қонса - алтын өзі келер. Көсеу ұзын болса - қол күймес. Жүсіп Баласағұни ХІ ғ. «Құтты білік» дастанын дайындауға 30 жылын арнап, 1 жарым жылда жазып шыққан (1069ж.). Дастанда өмір сүрген ортаның шындығы, әлеуметтік топтың қоғамдық түсінігі мен саяси тұжырымы берілген. Бақытты болудың негізгі –білім деп түйіндейді.

1886 жылы 12 маусымда ''Түркістан өлкесін басқару туралы ереже'', 1891 жылы 25 наурызда ,,Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және торғай облыстарын басқару туралы Ереже’’қабылданды. Дала генерал – губернаторлығы құрылды. Оның құрамына Ақмола, Семей, Орал, Торғай, Жетісу облыстары кіреді. Ереже бойынша, отырықшы халықтар мен көшпелі халықтар әкімшілік құрылымы жағынан теңестіріледі. Сот құрылымы 1886 – 1891 жылдары ,,Ереже’’ бойынша Түркістан мен дала өкілдерін басқарудың жаңа түрлері енгізілді. ''Ережеде'' аса бір ерекше көңіл бөлгендері – патша өкіметінің отарлау саясатын жүргізудегі мақсаттары мен мүдделері жақсы ескерілді. Жалпы патша өкіметініңреформалары патша өкіметінің отарлау саясатын жүргізуге сәйкес жасалған. Олар белгілі мерзім өткен сайын өзгеріп, отарлық жердегі жергілікті халықтарды қанаудың жолдарын күшейтті. Қазақ жерінде жүргізілген бұл реформалардың зардаптары орасан зор болды.

Патша өкіметінің шет аймақтарға қоныстандыру саясаты 1861 жылы ақпандағы ,,Басыбайлық құқықты жою’’ Ережелерінен кейін – ақ басталған. Патша өкіметі бұл мәселені тездетуде алдына үш мақсат қойған:Біріншіден, Ресейдің орталық аудандарындағы күшейіп келе жатқан толқуларды әлсірету; екіншіден, жерсіз қалған шаруаларға шет аймақтардан құнарлы жер беріп, жер мәселесін шешу; үшіншіден, шет аймақтарда қоныстанушылардың санын көбейтіп, олардың арасынан бай кулактарды шығарып, өзіне тірек дайындау. ХІХ ғасырдың 60 жылдарының ортасында Қазақстанға орталық Ресейден шаруаларды қоныс аудару басталды. Қазақ жеріне орыс, украин, белорусь шаруаларының жаппай қоныс аударуы ХІХ ғасырдың 70 жылдарынан басталды. Оларға қазақтардан 251779 десятина ең жақсы жерлер тартылып алынып берген. Жетісу облысының әскери губернаторы генерал Колпаковскийдің басшылығымен 1868 жылы Жетісуда шаруаларды қоныстандыру туралы ,,Уақытша ережелер’’ жасалып, ал 1883 жылға дейін күшін сақтаған. Қазақ жеріне қоныс аударудың жаңа кезеңі Сібір темір жолының аяқталуына орай бұрынғыдан да тез қарқынмен жүрген. Қоныс аударудың қазақ халқына зардабы адам айтқысыз зор болды. Қазақтардан тартып алынған жердің мөлшері 40 млн – нан артық болған.

Патша өкіметінің қоныстандыру саясаты қазақтарды тек жерінен және оның байлығынан айырып қоймай, сонымен қатар халықты рухани мәдениетінен айырып орыстандыру саясатын да жүргізген. Әкімшілік тарапынан қазақтарға әр түрлі жеңіл – желпі жеңілдіктер беру жолымен оларды христиан дініне тартып отырды. Соның нәтижесінде тұрмысы нашарлары аздап болса да жеңілдіктер алғандар шоқынуға мәжбүр болды. Қазақстанда мешіт салуға, қазақтардың арасында татар, башқұрт, Орталық Азиядан молдарлар келуіне шектеу салынды. Орыстандыру саясаты оқу – ағарту саласында да ерекше қолға алынды. Осы мақсатта аралас мектептер ашылды. Мектептерде орыс тілінің сағаттары басқаларынан әлдеқайда артық оқытылды. Дәрістен кейін провославиелік дұғалар оқылып, шіркеу әндері үйретілді. Орынбор әкімшілігінің құжаттарында қазақ балалары оқитын мектептерде оқыту ақыл – ойды дамытуға емес, тек олардың сауатын ашуға ғана бағытталуы тиіс деп көрсетілген. Мектептердің осындай қарапайым орыстандыру бағыттарын түсінген қазақтар балаларын орыс – қазақ мектептеріне беруге тырысты.

Семей облысының ұлттық интеллигенциясының идеялық-саяси іс әрекетінің тоғысқан жері Қарқаралы уезі болды. Семей губернаторының Дала генерал – губернаторына жазған хатына XX ғасыр басындағы Қарқаралы жағдайында Ә.Бөкейханов, Ж.Ақбаев, А.Байтұрсыновтың қызметі өкіметке қарсы саяси сипатта болды деп жазуы кездейсоқ емес. Ол бұл үшеуін бір топқа біріктіріп, «…айқын залалды мақсат тұтқан, оның негізінде қазақ бұқарасына үкіметке қарсы наразылық сеуіп, әкімшілікке деген дұшпандылыққа бейімдеуге ұмтылған» бірыңғай пікірдегі ұйым деп те көрсетуге тырысты. Осы жерде билеуші жүйе ұлттық интеллигенцияға қарсы жазалау шаралары арқылы халықтың бас көтеруін болдырғысы келмесе, екінші жағынан, оларды іс жүзінде пәрменді саяси күш деп мойындауға мәжбүр болды.

Ұлттық шеткі аймақ халықтарының күресінің бір түрі петициялық қозғалыс болды, сол арқылы өкіметке экономикалық, саяси, діни сипаттағы талаптар қойылатын. Петициядағы маңызды орын қазақ халқына сайлау құқығын беру туралы мәселелерге беріледі.

Ресейде 1905 жылы бірінші орыс революциясы басталып, жұмысшы- шаруалардың бас көтеруі қызып жатқан кездерде қазақ халқы да елдің тұрмыс-тіршілігіне, ауыр жағдайына, жүргізіліп отырған қоныстандыру саясатының озбырлығына, жердің талан-таражға салынып бара жатқандығына ашық наразылықтарын білдіріп, патша өкіметіне бірнеше арыз, шағым жазған еді. Солардың ішіндегі ең маңыздысы – Семей облысындағы Қарқаралы, Семей, Павлодар уезі қазақтарының Петербургке жіберген петициясы. Шындығында бұл жалғыз ғана петиция емес. Белгілі ғалым З.Тайшыбайдың анықтауы бойынша өзінше бөлек, дербес мазмұндағы бірнеше құжат. Олар жеке-жеке: Ресей Императорына, Министрлер Кеңесінің төрағасына, ішкі істер министріне жолданған. Петицияны дайындап, халық өкілдеріне қол қойғызғандарының ішінде Ж.Ақбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, К.Тоғысов, А.Аяғанов болған.

Ресей Министрлер кеңесіне, атқарушы билік төрағасына қойылған талаптар кеңірек әрі мейлінше нақты. Патшаның атына жазылған тілек-арызда жалпы саяси тұрғыда, жоғары билік құрамына, қазақтарды қатыстыру сияқты заңдық мәні бар мәселелердің болғанын көрдік.

Енді Ресей үкіметіне жазылған құжатқа қысқаша тоқталайық. Онда ар бостандығын беру, халықтың өз тілінде білім алуын ұйымдастыру, келімсектерді қоныстандыру саясатынан бас тарту, жер қорынын жергілікті халыққа тиесілі екендігі туралы арнайы заң актісін қабылдау, «Далалық ережені» және өлкені әкімшілік басқару жүйесін қайта қарау, азаматтық және сот ісін қазақ тілінде жүргізуді заңды бекіту, отарлаушы аппарат чиновниктерінің санын қысқарту, генерал-губернаторды орталықтан тағайындаудан бас тарту, жоғары билік органдарынан отарланушы өлке депутаттары үшін үлес беру талаптары қойылды Министрлер Кеңесінің төрағасына жолданған петицияға 12767 адам қол қойған.

Белгілі саяси қайраткерлер – Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Ж.Ақбаев,А.Байтұрсыновтардың бірлесе отырып жасаған петициялары саяси партияның қайнар көзі деп алуға болады. Кейін талап-арыздарда жазылғандардың бәрі Алаш партиясы күресінің негізгі арнасы, Алашорда үкіметі іс қағаздарының нақты бағдары ретінде көптеген құжаттарға арқау болды.

1905 жылы қазан айының соңында Ә.Бөкейхановтың бастамасы бойынша Омбыда 17 қазан Манифесі қазақ тіліне аударылды және вице-губернатордың рұқсатымен облыстық баспаханада басылып, 10 мың данасы қазақ ауылдарына таратылды. Ә.Бөкейханов былай деп жазды: «қазақтардың жүріп-тұруының арқасында манифест қысқа уақытта бүкіл даланың қолына тиді. Жер-жерде қазақтар үлкенді-кішілі съездерге жиналды. Манифесті оқыды, оны түсіндірді, болашақтағы мемлекеттік Дума сайлауы туралы мәселелерді талқылады

Қазақстанның барлық қалалаларында 17 қазандағы Манифеске арналған саяси шерулер, митингілер мен жиналыстар толқыны жайылды. Перовскідегі, Оралдағы, Қарқаралыдағы, Павлодардағы т.б. манифестациялар неғұрлым ірі болды. Оларды орыстар арасынан да, қазақтардан да шыққан жергілікті зиялылар ұйымдастырды. Бұл күндерде Оралда Б.Қаратаев пен Ж.Сейдалин, Қарқаралыда А.Байтұрсынов, Бекметов пен Ж.Ақбаев және т.б. ерекше белсенділік көрсетті. 1905 жылдың күзінде Ж.Ақбаев Павлодар – Қарқаралы бағыты бойынша үгіт жүргізу сапарына шықты. Осы сапар барысында ол қарашаның жетісінде Павлодарда болған митингіде бостандық идеясын уағыздаған және жергілікті әкімшілікті қайта сайлауды талап етіп сөз сөйледі.

Кейіннен Қарқаралы оқиғаларының басшылары қуғынға ұшырады, кейбір шенеуніктер жұмыстан босатылды немесе басқа жерлерге ауыстырылды, қалғандары қашып кетті, ал Ж.Ақбаев Якутияға жер аударылды.Сонымен, 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы кезіндегі Қазақстандағы саяси оқиғалар, әсіресе, жұмысшылардың, шаруалардың және зиялылардың бой көрсетулері, ұлт-азаттық қозғалыс және т.б. олардың әлсіздігіне және бытыраңқылығына қарамастан жергілікті еңбекшілер үшін үлкен саяси мектеп болды, бұл тәжірибені олар ұлттық және әлеуметтік азаттық жолындағы бұдан кейінгі күресінде пайдаланады.

-Басқару.түрі;

-Автономия;

-Азаматтың негізгі құқықтары;

-Дін ұстану туралы мәселе;

-Соттар.туралы;

-Қорғаныс;

-Салық;

-Халық.ағарту;