2-4 І тарау. Бастауыш сыныптарда дүниетанымды оқытудың негізі

Тікен гүлін қорғайды.

Ара балын қорғайды

Қулын - қағын қорғайды

Киік - лағын қорғайды

Шағалакөлін қорғайды

Шопан төлін қорғайды

Егінші жерін қорғайды

Ер жігіт елін қорғайды.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды табиғатты ая^іай білуге, көзің қарашығынадй сақтауға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: сайыс сабақ

Әдіс тэсілі: Сұрақ - жауап эдісі, өлеңдер оқу, мақал - мәтел айтысы көрніс көрсету.

Көрнекілігі: Сайыстың шарттары,ғ қызықты сұрақтар табиғат жайлды нақыл сөздер, бүктемелер.

Сабақтың барысы: Ұйымдастыру

Қазақстан Республикасының мемлекеттік Ән үранын орындау.

Мұғалім сабақты эпиграф оқумен бастайды.

Мұғалім оқушыларға сабақтың өтілуі барысын түсіндіреді: «Балалар,ғ бүгінгі сабағымызды сайыс ретніде ұйымдастырдым. Сыныпта үш тоқөа бөлеміз. «Жауқазын», «Бэйшешек», «Қызғалдақ».

Сайысымыздың шарттары:

1. 
   «Табиғатты сүйем, сұлулыққа бас ием»
   (Бұл шартта табиғат жайлы өлеңдер оқылады)
   
2. 
   «Табиғатқа қастандың» (көрініс)
   
3. 
   «Мақалбай атаның аулынды»
   (табиғарт туралы мақал - мәтел айтысы)
   

1. Тобымыз «Жауқазын» тобы. Ораз ақын Асқардың «Табиғат» өлеңі.

Табиғат — алтын күнім, күміс айым,

Шашылған жұлдыз - меруерт түн сайын.

Тіліңді түсінуге тырысайын.

Табиғат - көркем жырым, асқақ әнім, Сен ана, мен қашанда жас баламын. Үңілем таңнан түрып терезеге Ашық па, жабық па қас - қабағың

Табиғат - мөлдір жаңбыр, үлпа қарым Сергимін салып төске қыр самалын Түлетіп ұшырса да ана қүшақ, Сен жайған алақанда түр табаным.

Табиғат - айна көлім, орамне басғым Сергимін салып төске қыр саламын Түйе өкреш айнала тау қорағндары Қүрттаймын шыңдарыңнан бұл қана емес,

Табиғат - көк күмбезді кең сарайым Туысқа әр түрлі туындыңды те санаймын Жеп келем жемісіңді, суыңды ішіп Тым құрыса торғайыңы жем салайын.

2. «Бәйшешек» тобы; Фариза Оңғарсынованың «Туған жер»

Сағындым туған жердің көғал белін Желпінген беттен сүйіп самалжелін Асқар тау, шалқар көлің болмаса да Көрікті - ақ көрінесің маған керім.

Елестер көз алдымсда қүм нарын да Асры can ойнаушы едім қүмдарыңда Тап салғанжас қиятай туды өзіңде Жұлына менің түңғыш жырларымда

Жағалау бұлдырайтын сағым ойнап, Каспийм толып ақса балық ойнап. Қармақ can шабығаңы ауық - ауық, Суыңа шомылуышы едім салып ойнақ.

Соңымда қалыпты ғой сол бір күнім, Алыстан сағыныштың өрдім гүлін. Жүректе қимастай сақтап келем, Сол шақты пәктігімен мөлдірлігін.

3. «Қызғалдақ» тобы: Өтебай Тұманжановтың «Сүйейік табиғатты,
аялайық» өлеңі.

Жайын жүргім келеді, жайын жүргім. Ортасында еркелеп сансыз жүргім Тіліз, тылсым табиғат тілін ү_ғып Қызығына батасың терең сырдың

Әр күн маған елжіреп сыр шертеді Таң тамаша ол қызық бір ертегі

Ерікндікті кеңдікті көңілің сезіп Қиянаттан, қыспақтан жиренеді.

Сүйелекі табғатты аялайық! Біз де одан жақсылықты аямайық! Анадай табиғаттың аясында Жадырап жас балашүы дем алайық.

Көрмегенді көрсетерсің берерсің

Үлан - ғайыр байлығыңды місе етпей

Аш көзденген адамдарға не дерсің?

Айың анау, күнің анау, жерің анау

Ау, адамдар, жетпей жатыр енді не?

Табиғатқы ол сені, менің елді де

Иә, табиғатты қажетімізге пайдалану барысында оны таза, көркем, мол қазынылы қалпында мэңгілікке сақтап қалу немесе дэл бүгінгідей улап - былғап, тоздырып жіберу адамның қолыда. Табиғатты жойсақ өзімізді жоямыз. Кейбір замандастарымыз, қүрбыларымыз Жер - Ананың қадірін білмей, қастандың жасауда. Осы тақырыпқа байланысты көріністер тамашалайық.

«Жауқазын» тоыбының сахналық көрінісі.

Саханаға 2-3 оқушы бір - бірін қуалап шығады. Үшеуінің де қолында жаңадан жұлынған жас шыбықтар, бір - бірін сабалап, алысып жүр. Сол кезең үлкен жолдың бойынан баламлардың әрекетін көріп қарсия кісі әдейі бұрылып келеді.

• 
  Әй, балалар, бұларың не? не сітеп жатырсыңдар?
  
• 
  Ата, біз көкпар ойнап жатыр едік, Бағдат менің атымды тартып
  алып, сныдырып тастады, - деді Хамит аузы бүртиып.
  
• 
  Олай емес, өзі менің атымның үзындығын көре алмай, лақтырып
  жіберді, - деді Бағдат жыларман болып.
  
• 
  Әңгімеге үшінші бала Бақытжан араласты.
  
• 
  Ата екеуі де бірін - бірі түсінбей жатыр. Бұларға шыбықтарымызды
  лақтырып тастап, үйшеуміздің де шыбықтарымызды бірдеу етіп
  алайық десем көнбей тұр.
  
• 
  Кімнің шыбығы ұзын болса, сол озып кетеді ғой, сосын тағы
  төбелесеміз, - деді. Үшеуінің де эңгімесін сабырлықпен тыңдаған
  қаряи былай деді:
  
• 
  Әй, балаларым - ай! Араларыңнан бір ақалды бала шығар ма екен
  десем, үшеуіңде ақымақ бала екенсіңдер ғой! Үріңдер мен сендерге
  шыбықтары сынған ағшытың қазіргі жағдаын көрсетейін, - деп
  балаларды жол бойындағы ағашқа апарды. Балар шыбықтары сынып,
  кей шыбықтары зорлықтан төмен қарап, салбырап тұрған ағашты
  көріп қатты үялды.
  
• 
  Міне, көрдіңдерме? Табиғат Ана зорлықты көтере алмайы. Барша
  адам баласы табиғатты қорғауға міндетті. Here табиғатты ардақты
  анамызға теңемйміз?
  

• 
  Ата, бізді кешіріңіз, - деді Бағдат өзінің іс - әрекеті дұрыс емес екенін
  дереу аңғарып.
  
• 
  Екінші шыбықтарды сындырмаймыз, - деді Хамит
  

• 
  Мен де Білмей қалдым, - деді Бақытжан түсініп.
  

• 
  Бәркелді, балалмрым, снедер түсінігі бар бала екенсіңдер!
  Қателіктеріңді түсіндіңдер екінші қайталамаңдар! Естеріңде ь\болсын,
  Табиғатр күллі тіршілік атаулының қүты қоныс мекені алтын ү_я, тал
  бесігі, - деп қария сөзін аяқтады.
  

Әне, көптен күткен сэтте таяп қалды. Жол бойындағы үлкен аңғқ ағашының бүтағ,ында бір топ торғайлар шүғырласып отыр. Бұзықтардың көздегені де осы торғайлар.

Торғай, қорап аузы ашылып тұрған Бахытжанынң айыр ағашының жұлып алып, Алдияр бар күшімен созып, түрып, атып қояды. Жерге топ ете қалған торғайға екеуі де таласып келмесі бар ма?

- Иэ, сабаққа бармай торғай атып жүрсіңдерме?! Мыналарың не?! Обал

Екі дсос оснсда ғана өздерінің жасаған қателіктерін түсінді. Ертеңінен сынып жетекшілерінен, достарынан кешірім сұрады. Бұл қателіктерін екініші қайталамауға сөз береді.

Сахнада 5-6 қыз шаштарына гұлдерді әшекейлеп тағып, көк шөптің үстінде қуаласып жүр. Бір - біріне шөптерді уыстап шашады: «келін келеді» деп, бірі келін болса, бірі жеңгелері болып ойнап жүр. Бір шетте екі қыз шөптерді үйіп, бетіне гұлдерді қойып, жасап қонақарды тамаққа шақырады.

Қонақтар келісімен шөптерді жұлып көрпеше төседі. Қонақтары жайғаса бергенде, алыстан қыздарды бақылап отырған Әбен қарт та атымен жақындап қалған еді:

• 
  Қыздар не істеп отырсыңдар? - деді Қария.
  
• 
  Ойнап отырмыз ата, - деді Жанар.
  
• 
  Байқап ойнаңдар! Қазақта «Көкті жұлма көтей соларсың» - деген сөз
  бар, - деді де кетті.
  

• 
  Қыздар, «көктей соларсың» дегенді қалай түсінесіңдер? - деді
  жоғарыда қалың шөптің үстінде отырған Гүлшат.
  
• 
  Меніңше, көктей соларсың» дегенді көктей өмірің келте болады деп
  түсінем, - деді Мақпал.
  
• 
  Мүмкін көңіл күйге байланысты айтылған сөз шығар, -деді Мөлдір.
  
• 
  Қыздар, мен Гүлшаттың пікіріне қосыламын көкті көлдей жұлсақ,
  біздің де көктей жұлынатынымызды қария бізге ескертіп кетті.
  
• 
  Дұрыс айтасың, біздің мұнымыз білместік екен. Екінші
  қайталамайық,- деді Рабиға.
  

Ұлдарымның қайда кеткен қүрығы? Қыздарымның қайда кеткен бүрымы? Мейірімге зарықтарға заман — ай, Туған жердің лайланды - ау түнығы Қайырмасы

Қайран елім, қайран жерім қор болған Жомарттығы cop болған, Жарылыстан көз ашпаған заман - ай Here біздер су ішеміз суаттан Here біздер ажыраймыз тұяқтан

Туған жерді тоздырғанша, заман - ай Here жерге кірмейміз біз ұяттан

Қираттықта ата - баба мазарын

Қасіреттің тартық енді амзасбын

Қоң етіңді ойып берген, заман -ай

Көсілетін көрпең қайда, қазағым?

Малын бағып, бауырын сааядаған

Табиғатта «Ана» - деп ардақтаған қамқорлығын ешқашан аямаған - деп халқымыздың табиғатқа етене жақын болуына тарихи қалыптасқан

өмір салты да эсер еткен.

Халық өзін табиғаттың бөлінбес бір бөлшегі деп есептеп, оны аялауға, оағн мейірімділік көрсетуде ерекше мән берген. Қазіргі кезде өзіміз илік етіп отырған кең байтақ жерді бабаларымыз аттың жолында, түйенің қомында жүріп білектің күшімен, найзаның ұшымен қорғауы, сақтап қалуы тарихта теңдесі жоқ ұлы ерліктің белгісі. Ата - бабадын қалған мұрамыз Табиғат -Ана жайлы мақал - мәтелдер айту сайсын Мақалбай ата ауылында жүргіземіз.

«Жауқазын» тобының айтқан мақал - мәтелдері:

1. 
   Туған жерге туыңды тік
   
2. 
   Жер - Ана, ел - бала.
   
3. 
   Тозған жерде тоқшылық болмайды.
   
4. 
   Жері байдың елі бай.
   

1. 
   Күте білсең жер жомарт.
   (Бәйшешек» тобының айтқан мақал мәтелдері:
   

1. 
   Қара жер қарыз арқалайды.
   
2. 
   Туған жердің топырағы да киелі.
   
3. 
   Мал жайсаң, өрісін тап.
   

«Қызғалдақ» тобының айтқан мақал - мәтелі

1. 
   Туған жердей жер болмас
   Туған елдей ел болмас.
   
2. 
   Туған жерге алтын бесік
   
3. 
   Көлдің көркі - құрақ, аудың көркі бұлақ
   
4. 
   Бір ағаш кесең, он ағаш ек.
   
5. 
   Орман көп болса, олжаң көп.
   

Екінші кезекте, бастауыш сыныпта дүниетаным материалдарын қай сыныпта не тақырыптар өтілетінін білу.

Үшіншіден, бастауыш сыныпта оқылатын басқа да пәндердің материалдарын білу, олардың күнтізбелік-тақырыптық бөлімдерімен танысу.

Төртіншіден, бастауыш сынып оқушыларының – дүниетанымын қалыптастырудың негізгі жолы – пәнаралық байланысты күшейту.

Бесіншіден, туыстас, байланысты пәндер бойынша көрнекілікті құрамдарды оқытудың техникалық құрамдарын өзара бірлесіп пайдалануды жоспарлап, алдын-ала көріп, танысу.

Алтыншыдан, дүниетаным сабағына нақты заттар, құбылыстар, проекционды-экрандық-мультимедиалық жабдықтармен көрсетілсе, атап айтылғанда:

• 
  эпипроекттер ЭПН-1 көмегімен суреттер, схемалар, картиналар, эпифильмдер және т.б.;
  
• 
  диафильмдер – ЛЭТП-М, ЛЭТП-60М – бойынша түрлі түсті, ақ-қара диафильмдер көрсетілсе;
  
• 
  диацентрлер –Альфа-35-50 – автофильмдер свитялы, пеленг т.б. үлгілеріндегі оқытудың техникалық құралдарымен диапозитивтер, слайдтар, түсірілген кадрларды көрсету;
  
• 
  Зоофопроекторлар – «Лента-2000», «Лех-3», «Полилюкс-3» көмегімен арнайы шығарылған, өзіңіз сызған, көшірмесін алған дүниетанымды терең игеруге жететін транспоранттарды пайдалану, қажет болса сызып қолдану;
  
• 
  Кинопроекторлар: «УКРАИНА-7,8», «Радуга-24», «Эра-101» автомат көмегімен арнайы тақырыпқа тікелей қатысты білу материалдарын эранға проекциялау арқылы сабақты игеру;
  
• 
  Телепроекторлар – бейне материалдар, бейне таспаларды пайдаланып, зертханаларда түсірілген бейнелерді тақырыпқа қатысты пайдалану және т.б.
  

Пәнаралық байланысты міндетті түрде жүзеге асырылуы арқылы, әсіресе, бастауыш шәкірттері үшін берілетін білімнің тиянақтылығын қамтамасыз етуге болатындығын алғаш Я.А.Коменский айтқан. Одан ейінгі кезеңде пәнаралық байланысының психологиялық негізін құрған К.Д.Ушинский болды, Кеңес педагогтары М.А.Данилов, В.В.Давыдов, Н.А.Лаврентьева еңбектерінде пәнаралық байланыс туралы тұжырымды пікірлер айтылды. Қазақстанда дүниетанымды оқыту, оқыту әдістемесі, пәнаралық байланыстарға қатысты зерттеулер жүргізіп, еңбектерін жариялаған ғалымдар мен әдіскерлер С.Мұсабеков, Н.А.Оразханова,А.А.Бейсенова, Қ.Аймағамбетова, Б.В.Мұқанов, Н.Нұрахметов, З.Ф.Олейнин, К.Жүнісова, Ә.Тоқбергенов және т.б.

Дүниетануды оқытуда пәнаралық байланыс ғылыми әдістемелік тұрғыда екі жолмен жүзеге асырылуда:

1. Уақыттың байланыс;

2.Ұйымдық байланыс;

Дүниетаным үдерісінің мәні, оның адам санасында шындықтың бейнеленуі жүзеге асатын сатылары мен формаларын тәжірибе көрсетендей:

• 
  нақты пайымдаудан абстрактылы ойлауға;
  
• 
  одан практикаға көшу – ақиқатты тану;
  
• 
  нысаны реалдықты тану;
  
• 
  тіелей түйсіну, зерделеу;
  
• 
  тарихымен танысу;
  
• 
  сөз түбірімен ұғу;
  
• 
  мәнін, теориясын, практикасын, қолданылуын игеру.
  

Сөйтіп, дүниетаным:

1. Жаңа білімдердің негізін береді;

2. Ойға салып түсіну үшін фактілерге негіздейді;

3. Фактілерге талдаулар, тұжырымдар жасайды;

4. Эксперименттік тексерулерге негіздеме жасайды;

5. Қолдану, байқалу, болашақта қолдану салалары;

6. Қорытынды негізгі теорияларды индукция, дедукция;

7. Салыстырулар жасау.

Дүниетанымда мынадай дидактикалық принциптердің маңызы ерекше зор:

• 
  оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың бірлігі принципі;
  
• 
  ғылымилық пен жүйелілілік прнциптері;
  
• 
  саналылылық пен шығармашылық белсенділігі принципі;
  
• 
  көрнекілік принципі;
  
• 
  бірқалыпты, достығының беріктігі принципі;
  
• 
  дифференциалдық принципі;
  
• 
  қиыншылықтардың жоғары дәрежесіне оқыту принципі;
  
• 
  дамытуға арналған оқыту принципі;
  

• 
  сөздік;
  
• 
  көрнекілік;
  
• 
  практикалық кеңінен қолданылады.
  

• 
  лекциялық,
  
• 
  әңгімелесу,
  
• 
  түсіндіру,
  
• 
  кітаппен,
  
• 
  әдебиеттермен,
  
• 
  анықтамалармен,
  
• 
  сөздіктермен,
  
• 
  эпиграфты оқулықпен,
  
• 
  эпиграфты оқу әдістемелік құралдармен және т.б.
  

• 
  мұғалімнің тәжірибе жасап көрсетуі;
  
• 
  көрнекі құралдар;
  
• 
  машиналар үлгісі;
  
• 
  көрнекілітер үлгісі;
  
• 
  мәліметтер;
  
• 
  схемалар;
  
• 
  суреттер;
  
• 
  чертеждар;
  
• 
  коллекциялар;
  
• 
  эпипроекциялар;
  
• 
  диапроекцялар;
  
• 
  графопроекциялар;
  
• 
  кинопроекциялар;
  
• 
  телепроекциялар;
  
• 
  мультимедиалық көрсетулер;
  
• 
  теледидар;
  
• 
  мультимедиа және т.б.
  

• 
  оқушылардың эксперименттік жұмыстары;
  
• 
  практикалық жұмыстар;
  
• 
  үлестірме мазмұндамамен жұмыс;
  
• 
  есептеулер;
  
• 
  өлшеулер;
  
• 
  құрастырулар;
  
• 
  кинематиалық схемамен жұмыс.
  

1. Бастауыш сыныпта дүниетануды оқытудың маңыздылығы, пәнаралық байланыстар қажеттілігі, жоғары сыныптарда білім негіздерін жалғастыруға қажетті негіздеме екендігі анықталды.

2. Қоршаған әлем мен бүгінгі күннің дамуының байланыстылығы, пәнаралық байланыс негізінде оқушылардың дүниетанымы кеңейтілунің сапалы игерілуіне тәуелділігі қарастырылады.

3. Бастауыш сыныпта дүниетануды оқытудың әдістемесін жасау әлі де жетілдіруді, ең негізгісі көрнекілікпен оқытуға, өмірмен байланыстыруға тәуелділігі айқындалады.

4. Дүниетаным пәнін өткізуде ғылым жетістіктерімен, техника табыстарымен, күнделікті өмір техникасын түсінуге негізделуі арқылы тиімді игерілетіндігі белгіленді.

5. Дүниетаным пәнін оқытуда пәндерді терең білу, тәжірибе алмасу арқылы ең озық, оңтайлы технологияны негізге алуды растады.

6. Бастауыш сыныпта оқыту үдерісінде пәнаралық байланыстарды оқытудың көрнекілік құралдарын оқытудың техникалық құралдарын кеңінен қолдануды оқыту тиімділігін арттырады.

7. Бастауыш сыныпта дүниетануды оқытудың мүмкіндігіне, тақырып мазмұнына сай ғылым, техниканың жетістіктерін мерзім, уақытқа сай жетілдіріп пайдалану.

Қорыта айтқанда, еліміздің саяси, экономикалық, әлеуметтік даму мүмкіндіктерін, бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясына қатысты мәліметтерді дүниетануға байланысты мерзімінде түрлендіріп, пайдалану маңызды.


Пайдаланған әдебиеттер
1. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»// Егемен Қазақстан 2007ж., 1 наурыз.

2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан 2030» Алматы, Үкімет жаршысы, 1998 - 112 бет.

3. Қазақстан Республикасының Конституциясы Алматы, Жеті жарғы, 1998 – 176 бет.

4. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. Алматы, «Дастан» баспа үйі 2000 – 336 бет.

5. Подласый И.П. Педагогика І-ІІ - М:, 1999ж.

6. Садыков Т.С. Теоретико-методологические основы модернизации системы образования в Республике Казахстан. Алматы «Ғылым», 1998 – 350 бет.

7. Нұрғалиева Г.Қ., Құсаинов А.Қ., Мусин Қ.С. Салыстырмалы педагогика. Алматы Республикалық мемлекеттік «Рауан» баспасы, Алматы 1999 – 176 бет.

8. Сластенин В.А., Исаев И., Мищенко А.И. Педагогика – М., Школа – Пресс, 2000 – 512 бет.

9. Харламов И.Ф. Педагогика – М., 2000 – 519 бет.

10. Педагогика. Педагогичесое общество России. Под ред. П.И.Пидкасистого 2002 – 640 бет.

11. Көшербаев Қ.Е., Ахметов Ә.Қ., Әбілқасымов А.Е., Рахымбек Х.М. Қазақстан республикасында жоғарғы білімді дамыту стратегиясы. Алматы, «Білім» 1998 – 232 бет.

12. Қ.Айтмағамбетов. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың теориялық негізі. Алматы, «Балауса» баспасы, 2003ж., 144 бет.

13. Қ.Айтмағамбетов, Б.В.Муканов Табиғаттану. 3 сыныпқа арналған оқулық. Алматы, Рауан, 1992 ж., 104 бет.

14. К.Жүнісова, Қ.Айтмағамбетов, З.Ф.Олейник Дүниетану. 2 сыныпқа арналған оқулық. Алматы, Атамұра, 1998 – 150 бет.

15. Қ.Айтмағамбетов. 4 класта табиғаттану оқулығы. Алматы, Мектеп, 1965 – 69 бет.

16. Қ.Айтмағамбетов Бастауыш сыныпта табиғаттануды оқыту методикасы. Алматы, Мектеп, 1983 – 152 бет.