2 Ертіс жалпы орта білім беру мектебі Көпеева Әлия Қамариденқызы Дидактикалық материалдардың топтамасы қазақ тілі мен әдебиеті тереңдетілген

1.Иса Байзақов қай жылдары өмір сүрді?

2.Исаның туған жері

3.Иса Байзақовтың алғаш баспа бетінде жарық көрген шығармасы

4.Иса Байзақов неше жасында айтысқа түскен?

5.Қазақ драма театрының сахнасында қай жылдары еңбек етті.

6.Иса Байзақовтың зайыбы кім?

7.Исаның поэмалары нешеу?

8. «Даналығың өлмейді » өлеңі Абайдың неше жылдық тойына арналған?

9. «Үридай»өлеңінің тақырыбы

Мүбәрак Жаманбалинов 1924 жылдың 7 қараша күні Павлодар облысының Железинка ауданындағы Тәттімбет ауылында дүниеге келген. Руы - Қанжығалының Қарасы. Қарадан - Елтай, Елтайдан -Топан, Топаннан тоғыз ұл екен.Кәрімнің әкесі Жаманбала Тоғызақ деген ең кенжесінен қалған ұрпақ біраз жылдар Тоғызақ деп аталған қоныста бірге тұрыпты.Кәрім арабша сауатты болған,ауыл молдасы болғандықтан, көптеген қуғын - сүргін көреді. Оның ағасы Қайыргелді байларды тәркілеу кезінің құрбаны, екі жылқысы, төрт сиыры болғандығы үшін қамалып, Ридерге жер аударылған. Болашақ ақынның жеті жасқа дейінгі өмірі Тәттімбет деген ауылда өтеді. Кейін, мектепке барар шағында ата-анасымен Новосібір облысының Венгерево ауданына қоныстанады. Басында ауылшаруашылық мектебінде оқып, содан соң Омбы педагогикалық училищесін бітірген М.К.Жаманбалинов алған мамандықтарына сәйкес агроном да, мұғалім де болып қызмет атқарады. Оның шығармаларында табиғатты суреттеудегі шеберлігі, балалар психологиясына жетіктігі бірден сезіліп тұруы осы мамандықтарына байланысты болса керек. Жас кезінен –ақ болашақ ақын дана халқымыздың төл поэзиясына ерекше қызығушылық танытады. Оның нақ қай кезде, қай күні шығармашылыққа бет бұрғандығын тап басып айту қиын. 1949 жылы бастауыш мектептің меңгерушісі болып, өз оқушыларына өлең шығарып,оны оқыту үрдісінде пайдаланғаны белгілі. Сол кезден бері М.К.Жаманбалинов негізінен балалар, кіші және орта жастағы мектеп оқушылары үшін жаза бастайды. Оның алғашқы өлеңдері 1951 жылы «Қазақстан пионері»газеті мен «Пионер» журналында жарық көреді. Ақын қаламынан туған «Ашық күн», «Ақын бала», «Батыр ұстаз», «Менің інім», «Толқын», «Жауқазын»атты жинақтары балалар әдебиетінің қорына қосылған өміршең мұралар болып табылып, балалардың тілін сындыратын,ойын ұштайтын,көңіл көк жиегін кеңейтетін өлеңдерден тұрады. Ақын шығармалары мектеп бағдарламасына еніп, басқа тілдерге де аударылды. 1962 жылы «Сәлем» атты екінші поэзиялық жинағы баспадан шықты. Бір жылдан кейін «Ертіс лебі» деген атпен үшінші өлең кітабы жарық көрді. Бұл кітабында автор табиғат, туған жер, нақтылы адамдар, өндіріс озаттары туралы сыр шерткен.

Ақын атамыз поэзиямен қатар журналистика саласында ұзақ жылдар өте жемісті еңбек еткен. 1958-1990 жылдар аралығында Павлодар облысының «Қызыл ту» газетінің меншікті тілшісі, 1990 жылы облыстық «Қазақ тілі» қоғамының төрағасы болып сайланады. 1991 жылдың 1 қаңтарынан Ертіс ауданының бұрынғы орыс тіліндегі «Иртыш» газетімен бірге, 2240 данамен екінші қазақ тіліндегі газет «Ертіс нұры»жарық көреді.Оның алғашқы редакторы болып М.К.Жаманбалинов тағайындалады. Осы газеттің редакциясын ұйымдастыру мәселесін «Қазақ тілі»қоғамы көтерген еді.

1958 жылдан КСРО журналистер Одағының мүшесі,1970 жылдан КСРО жазушылар Одағының мүшесі болып бекітілген М.Жаманбалинов балаларға арналған он алты жыр жинақтарының авторы. Атап айтқанда: «Айнабұлақ» (1956), «Сәлем» (1962), «Ертіс лебі» (1963), «Кішкене достарға» ( 1965), «Менің інім»(1970), «Батыр ұстаз» (1972), «Балғын күндей балақан» (1974), «Толқын» (1979), «Ашық күн» (1984), «Солнечный день» (1987), «Жауқазын» (2001)т.б.

1994 жылы қазақ жұртшылығына бейтаныс болып келген жайларды баяндайтын тарихи деректері бар «Сөз сүйектен өтеді», 1995 жылы «Ертіс ауданының тарихы»,1998 жылы «Әйгілі аудан-Ертісім» атты өлкетанымдық тарихи кітаптың 1- томын жазды. Сол кітаптардың мазмұнында Ертіс ауданының өткен ғасырлардағы тарихи беттерін ашып, 1998 жылы «Түгел батыр және оның ұрпақтары» атты кітапты өзінің қаламдас досы журналист Беделхан Айтбаймен бірлесе, өңірімізден шыққан батырлардың,билердің шешендік сөздерін,толғаулары мен тарихи дастан,шежіре - деректерін баяндайды. 2002 жылы «Әйгілі аудан - Ертісім» кітабының 2-томын екі тілде жинақтап, өз ауданының тарихы,тұрғындарының ата-тегі жөнінде шежіресі бар, жан-жақты мағлұматты деректер жеткізеді. 1989-99 жылдар аралығындағы ауылға төнген нарық қыспағына куәгер болғандықтан, үлкендерге басу айтты, ауыл жастарынан бастап бар қауымға арналған ғибрат жырлар жазды, кеңестік дүние белінен басқан елдің дәстүр-салтын түлететін батагөй жырлар жазды. Ақынның үлкендерге арналған осындай өлеңдерінің таңдамалылары 1999 жылы шыққан «Ақшам» деп аталатын жыр жинағында басылды.Жылдар өткен сайын мәдениет, әдебиет қайраткерлері халқымыздың жоғын жоқтап,барының бағасын асыруды қолға алды. Жұртына жақын болған ақын бұл бағытты да ұстанды. 2004 жылы өзінің кіндік қаны тамған Железинка ауданының тарихы жайында «Жайнаған өңір,жайнаған өмір»және сол жер тұрғындарының отызыншы жылдары бастан кешірген ашаршылық нәубеті жайлы «Аштық азабы» атты деректі поэмалар жазады.
Ақшам

Артта қалды баяғы балаң қылық,

Қайта оралып келмейтін заманды ұмыт.

Өмір-күнің батуға таянды ма?

Енді алдыңнан күтер қараңғылық.
Пайғамбардың жасында күн батады,

Күн батқан соң жүрген жан түн қатады.

Батарда жаққан шам-ақшам болар,

Әр уақыт өз үнін тыңдатады.

Жүрек оты ақшамның жаққан шамын.

Тәуекел ғып бәйге ат қосқан соң,

Қаламаймын атымның ақсаңдауын.

Кейде маржан,кейде жай тас қармадым.

Төрелігін өзің бер,оқырманым,

Қарт диханның теріп жеп шашқан дәнін.

Түсіне бермес бәрін былайғы адам.

Кейде мен жалғыз ойдың толғағымен,

Бір күнде үй ішінде мың айналам.

Осындай мінез берген құдай маған,
Көңілдің мөлдір көлін лайлаған.

Көргенде зұлымдарды шыр айналам.

Көшенің көк төбеті арсылдаса,

Не қашып құтылам,не құлай қалам,

Осындай жүрек берген құдай маған.
Еліне еңбегімен ұнайды адам,

Елі үшін бәріне шыдайды адам.

Бір жақсы жыр жаза алсам,ол қүні мен,

Байымын осы өңірдің мың айдаған.

Осындай көңіл берген құдай маған.
Жақсыны оңай бірақ жаза алмайсың,

Инемен терең құдық қаза алмайсың.

Жазбасаң,сезесің де сескенесің,

Желкенді қиятындай ажал-қайшың.

Желбiрейдi биiкте байрағымыз

Желбiресе, жайраңбыз, жайдарымыз.

Даттамаймын бiрақ мен өткендi де,

Жайлап кеткен кешегi - жайлауымыз.
Байрағыммен жайнадым, жадырадым,

Байрағыма иiлiп табынамын.

Өгейсiткен жоқ менi ол заман да -

Туып өскен ауылым, шаңырағым.

Келтiрген де кезi бар сәнiмiздi.

Бауыздаса, бауыздап мақтаменен,

Қайнатқан да жерi бар қанымызды.

Iзi қалды дауылдың ауылымда.

Дағы қалды ауырдың жауырында,

Ниетiм жоқ сонда да жауығуға.

Кетiгiмдi ертең-ақ бүтiндеймiн.

Дәмiн татып, өткеннiң суын iштiм,

Суын iшкен құдыққа түкiрмеймiн.

Бүйрегiм де, бауыр да, асқазан да....

- Сөйтедi, - деп тұр маған дәрiгерiм,-

Қарттық батыр қармағын тастағанда.

Өш алатын ендi оның кезi жеттi.

Бұған дейiн сен жесең семiз еттi,

Қартайған соң, ол жеңiп сенi жептi.

Әлсiздiкке ақыры ауысады.

Сен еттi жеп ешқашан жеңе алмайсың,

Ол сенi жеп ақыры тауысады.

Аттың басын сол елге тiредiңiз.

Оның жайын көзiңiз көрдi, мiне,

Ендi сезе бастайды жүрегiңiз.

Ол заңменен тiресу - мағынасыз.

Келген жерiң қарттықтың елi болса,

Сол елiңнiң заңына бағынасың!...

1.Ақын өлеңдерінің тілі

2. «Балалар әдебиетінің атасы М.Жаманбалинов мен Қ.Мырзалиев шығармаларындағы үндестік» ғылыми жоба

3. «Елін сүйген ақын азамат» ойтолғау.

1. 
   Ертегілер, аңыз әңгімелер, батырлар жыры қай жанрға жатады?
   

Ә) лирикалық жанрға;

Б) эпостық жанрға;

В) дұрыс жауап жоқ.

2. Драмалық жанр - ........

А) жазба әдебиеттің жемісі;

Ә) ауыз әдебиетінің жемісі;

Б) дұрыс жауап жоқ;

В) жауаптың бәрі дұрыс .
3. Бесік жыры, тұсаукесер жыры, тойбастар ауыз әдебиетінің қай түріне жатады?

А) шешендік сөздерге;

Ә) лиро – эпостық жырларға;

Б) ертегілерге;

В) тұрмыс – салт жырларына.

4. Қаз – қаз, балам, қаз балам,

Қадам бассаң мәз болам.

Күрмеуіңді шешейін,

Тұсауыңды кесейін...... Үзінді тұрмыс – салт жырларының қай түрінен алынған?

А) тойбастар;

Ә) бесік жыры:

Б) тұсаукесер жыры;

В) жар – жар.
5. Ананың балаға деген мейірімі, махаббаты жырланып, жас бала дені сау, еңбексүйгіш, өнерлі, елін қорғаушы азамат болып өссе деген тілек тұрмыс–салт жырының қай түрінде айтылады?
А) тұсаукесер жырында;

Ә) бесік жырында;

Б) атқа мінгізу тойында;

В) дұрыс жауап жоқ.

6. Алтын да менің босағам,

Аттап бір шығам деп пе едім.

Күміс те менің босағам,

Күңіреніп шығам деп пе едім,

Базардан келген кеселер,

Шай суындай еселер,

Енді айналып келгенше,

Қош – есен бол, шешелер! - Үзінді неден алынған?

А) тойбастар; Ә) беташар; Б) жар – жар; В) сыңсу.
7. Көңіл – күйді білдіретін өлең – жырлар:

А) көңіл айту, сыңсу;

Ә) тойбастар, жоқтау;

Б) қоштасу, жар – жар;

В) дұрыс жауап жоқ.
8. Жаңа түскен жас келінге арналып айтылатын жыр:

А) беташар;

Ә) сыңсу;

Б) жоқтау;

В) тойбастар.
9. Мақалдың жалғасын тап.

Атаның баласы болма,

......................................

А) адамның баласы бол;

Ә) апаның баласы бол;

Б) елдің баласы бол;

В) жұрттың баласы бол.
10. « Ақымақтың ақылы түстен кейін кіреді, ырысы кеткеннің иті ұры кеткен соң үреді ». Қайсысына жатады?

А) мәтел; Ә) мақал; Б) жоқтау өлең; В) сыңсу.

Ә) жаңылтпаштар;

Б) өтірік өлеңдер;

В) мақал – мәтелдер.

12. Ертегінің ең көне түрі?

А) хайуанаттар туралы ертегілер;

Ә) қиял – ғажайып ертегілер;
Б) тұрмыс – салт ертегілері.

13. Мифологиялық геройлар мен тарихи адамдар жайында айтылатын

« Әңгімелер » қайсысы?
а) аңыз әңгімелер;

ә) шешендік сөздер;

б) тарихи жырлар;

в) батырлар жыры.

А) Ақшахан;

Ә) Ханзада хан;

Б) Тайшық хан;

Базарбай атты байы бар,

Байлығын оның сұрасаң,

Өлшеу қылып айтуға

Есеп жетпес жайы бар.....

Қай жырдан үзінде?

Ә) Алпамыс батыр;

Б) Қыз жібек;

В) Қобыланды батыр.

А) «Қыз Жібек» жыры. Төлеген;

Ә) «Ер Тарғын» жыры. Тарғын;

Б) «Ер Тарғын жыры» Қартқожа;

В) «Қыз Жібек жыры» Бекенай.
18. Көз сипатын қарасаң,

Нұр қызының шырағы.

Дүр жауһар сырғасын

Көтере алмай тұр құлағы.

Бой нұсқасын қарасаң,

Бектері мінген пырағы.

Екі бетінің ажары –

Жазғы түскен сағымдай!

Білегінің мүсіні –

Ай болатын сабындай! Кімнің бейнесі?

А) Ақжүністің; Ә) Қыз Жібектің;

Б) Сараның; В) Қарашаш сұлудың.

А) Ломоносов; Ә) Мұхтар Әуезов; Б) Асан қайғы; В) В.В.Радлов.

а) Төле; ә) Қазбек; б) Әйтеке; в) дұрыс жауап жоқ.

а) Төле; ә) Қазбек; б) Әйтеке; в) жауаптың бәрі дұрыс.

А) 3; Ә) 4; Б) 2; В) 5.

28. Сара дүниеге келген жер?

ә) Жамбыл обл. Мойын құм ауданы

б) Алматы обл. Ақсу ауданы

в) Жамбыл обл. Шу ауданы.

А) жұмбақ айтыс Ә) бәдік айтыс Б) салт айтыс В) жар – жар.

А) Біржанның досы Ә) Сараның досы Б) Сараның інісі В) Сараға атастырып қойған адам.

1.Асан қайғы толғауларының негізгі мазмұны.

а) Ұлытауды жаудан сақтау;

ә) Еділ-Жайық өңірін гүлдендіру;

б) Еділ – Жайық өңірін қайырлы қонысқа айналдыру;
2. Шалкиіз кім?

а) ақын, жырау;

ә) ноғайлының батыры, ақыны;

б) қазақ батыры, биі;

а) әйел теңсіздігі;

ә) туған елінің тағдыры;

б) бас бостандығы;

а) құйрығы жоқ, жалы жоқ;

ә) қайтіп күн көрер?

б) таздар қайтіп күн көрер;

а) халық қайғысын, арманын, тағдырын ойлаушы екен;

ә) отбасының қайғы-қамын ойлаған;

б) жеке басы бақытсыз, қайғылы болған;

а) Желмая;

ә) Жерсұлу;

б) Жерұйық;

а) Темір ханға;

ә) Абылай ханға;

б) Жәнібек ханға

а) «Қолдагеменен ұрсып»;

ә) «Еділ бол да, Жайық бол»;

б) «Жауқашарға»;

а) Үмбетей;

ә) Қазтуған;

б) Доспамбет;

а) Өзінің тағдыры

ә)Кіндік кескен туған жер

б ) Саяси- әлеуметтік жағдай

а) Ер Доспамбет;

ә) Доспамбет жырау;

б) Би Доспамбет;

Оқ қылқандай шаншыласа...

Бетегелі Сарыарқаның бойында,

Соғысып өлген өкінбест » - кімнің, қандай өлеңі.

а) Шалкиіз «Ақ Жайықтың күндері-ай!»;

ә) Үмбетей «Сарыарқа»;

б) Доспамбет «Айналайын, Ақ Жайық»;
13. Бозбаламен күліп-ойнап, қымыз ішер күнді армандаған кім?

а) Қазтуған;

ә) Доспамбет;

б) Асан;
14. Шалкиіз ел билейтін адамды қандай болуы керек дейді?

а) ғаділ төре, ел бастар;

ә) оқыған, білімді;

б) қарадан шыққан;
15. «Дүние үнемі өзгерісте болады, бір қалыпта тұрмайды» деген идеяны кімнің, қандай шығармасынан кездестіреміз?

а) Ақтамберді «Балаларына өсиет»;

ә) Шалкиіз «Қоғалы көлдер, қом сулар»;

б) Үмбетей «Бөгембай өліміне»

16. Жиембет кім?

а) жыршы;

ә) би, жырау;

б) әрі әскербасы, әрі ақын;

17. «Қайрылып қадам басарға,

Күн болар ма екен мен сорға,

Өзен, Арал жерлерім» толғауын не себептен жазды.

а) айдалғаннан соң;

ә) Арал теңізінің тартылуы;

б) Өзін бақытсыз деп есептеді;

а) Жиембет;

ә) Үмбетей;

б) Ақтамберді;

а) Асан;

б) Жиембет;

а) «Әй, хан, мен айтпасам білмейсің»;

ә) «Бәкеге, жауқашарға»;

б) «Батыр жігіт қол бастар”, “Қоғалы көлдер , қом сулар”

а) Сол елдің молдасы

ә)атасы

б) әкесі

2. Толғау дегеніміз не?

3. Өз елің – алтын бесік.

№2. 1. Сырлыбай қай шығарманың кейіпкері және қандай кейіпкер?

2. Гипербола дегеніміз не?

3. Ер жігіт ел үшін туады, ел үшін өледі.

№3. 1. Ауыз әдебиетінің түрлерін ата.

2. Литота дегеніміз не?

3. Бірлігі бар елдің белін ешкім сындырмас.

№4. 1. Ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің арасындағы айырмашылық.

2. Теңеу дегеніміз не?

3. Ағаш тамырымен, адам досымен мықты.

№5. 1. Кімнің сөзі? Автордың өмірі, шығармалары туралы айт

Құйырығы жоқ, жалпы жоқ Құлаң қайтіп күн көрер?

Аяғы жоқ, қолы жоқ Жылан қайтіп күн көрер?

2. Эпитет дегеніміз не? Мысал келтір. 3. Ат – ер қанаты.

№6. 1. «Диуани хикмет» кітабының авторы кім? Ол туралы не білеміз?

2. Метафора дегеніміз не? Мысал келтір.

3. Жарлы болсаң да арлы бол.

№7. 1. Аңыз әңгіменің ертегіден ерекшелігі.

2. Шешендік сөз. Қазақтың шешендік сөз тарихы кімдерден басталған?

3. Ер жігіттің екі сөйлегені - өлгені.

№8. 1. Эпостық жырдың лиро – эпостық жырдан өзгешілігі неде?

2. Композиция дегеніміз не?

3. Ердің ісі – келіс, ездің ісі – керіс.

№9. 1. Шешендік толғау дегеніміз не?

2. Лирика, оның түрлері.

3. Ата – ананың қадірін балалы болғанда білерсің.

№10. 1. Айтыстың қандай түрі бар? Атап бер.

2. Антитеза дегеніміз не?

3. Өнер алды – қызыл тіл.

№11. 1. Осы күнгі айтыс ақындарынан кімдерді білесің?

Айтыскер ақынға тән қандай қасиет?

2. Ирония дегеніміз не?

3. Кітап – білім бұлағы, білім - өмір шырағы.

№12. 1. Не себептен ежелгі дәуір әдебиетін түркі халықтарына да, қазақ халқына да ортақ дейміз?

2. Сатира дегеніміз не? 3. Мені толғандырар мәселе.

№13. 1. Қорқыт қай ғасырда, қай жерде өмір сүрген? Шығармаларын ата.

2. Миф дегеніміз не? 3. Ел боламын десең, бесігіңді түзе.

№14. 1. Ахмет Иассауи қай ғасырда, қайда өмір сүрді? Қандай шығармасы бар?

2. Пейзаж.

3. Дос жайлы сыр.

№15. 1. Жыраулардың өз толғауларында көтерген негізгі тақырыбы қандай? Қай жырауларды білесің?

2. Өлеңнің құрылысы қандай болды?

3. Қол бұлғайды болашақ (болашақ туралы толғаныс).

№16. 1. Жырау мен жыршының айырмашылығы.

2. Қайталау дегеніміз не?

3. Қазақтың салтын сақтаған еркем... (қазақтың салт – дәстүрі туралы).

№17. 1. Көңіл күйді білдіретін өлең – жырларға қандай жырлар жатады?

2. Бата дегенміз не? Оны қай кезде, кімдер айтады?

3. Еңбек ерлікке жеткізер, ерлік елдікке жеткізер.

№18. 1. Қай шығармада мифологиялық суреттер мол кездеседі?

2. Параллелизм дегеніміз не?

3. Бақсы – балгерлерге деген көзқарасың.

№19. 1. Әдебиетіміздегі сыншылдық дәстүр деген не? Қожа Ахмет сыншылдық дәстүрді әдебиетімізге әкелді деп не себептен айтамыз?

2. Арнау дегеніміз не? 3. Мен қалаған мамандық.

№20. 1. Тұрмыс – салт жырларына қандай жырлар жатады?

2. Аллитерация дегеніміз не?

3. Ұстазым – айтар әнім.

№21. 1. Қаз дауысты Қазбек туралы не білеміз?

2. Ассонанс дегеніміз не?

3. Әдептілік, ар – ұят – адамдықтың белгісі.

№22. 1. Төле би қай жылдары, қайда өмір сүрген?

2. Монолог дегеніміз не?

3. Табиғат пен адамзат – егіз ұғым.

№23. 1. Әйтеке би туралы не білесің?

2. Ұйқас дегеніміз не? Қара өлең ұйқасы қалай жасалады?

3. Адамшылық – жүректің ісі.

№24. 1. «Біржан мен Сара» айтысында қандай әлеуметтік мәселе көтерілген?

2. Диалог дегеніміз не? 3. Қазақтың ұлттық ойындары.

№25. 1. Қазтуған жырау туралы не білесің?

2. Мақалдың мәтелден қандай айырмашылығы бар?

3. Біз - өмірге керекпіз, өмір – бізге керек.

№26. 1. Бұқар толғауларының басты тақырыбы не?

2. Қоштасу жыры қай кезде айтылады?

3. Бағаласаң, махаббаты бағала.

2. Бұқар жырау Қалқаманұлы, өмір жолы.

3. Қабағы тастай түйілген,

Лашын құстай шүйілген,

Жеңсіз берен киінге,

Жалғыз қара көрінді.

Өлең жолдарында қандай көркемдік тәсіл қолданылған?

ІІ. 1. Мақал – мәтелдер деген не?

2. Ыбырай Алтынсарин – балалар әдебиетінің атасы.

3. От орнындай тұяқтан,

Оймақтай- ақ қалыпты.

Етектейін еріннен

Екі елісі қалыпты.

Көркемдік тәсілдің қай түрі бар?

ІІІ. 1. Абай өмірі, шығармашылығы.

2. Күлтегін жырынан үзінді оқы.

3. Атам қалды дейтұғын,

Өзімнен туған балам жоқ.

Балам қалды дейтұғын

Атам менен анам жоқ.

Бауырым қалды дейтұғын

Ағам менен інім жоқ.

Өлең неше тармақтан, неше буыннан тұр? Ұйқас түрін анықта.

ІV. 1. Ертегілер. Ертегінің аңыз әңгімеден айырмашылығы неде?

2. Жүсіпбек Аймауытұлының өмір жолы, өскен ортасы туралы айт.

3. Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,

Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан.

Мұнда көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

V. 1. Ахмет Иассауидің өмірі, еңбектеріне шолу.

2. Тұрмыс – салт жырлары.

3. Аспанның аясында ән шалқытқан,

Бұлбұлмын даусы көкте дамылдаған...

Тұлпармын топтан озған, тосырқаман,

Шаршы топ, шаршы өрім жоқ шабылмаған...

Асты сызылған сөздер қандай бейнелі сөзге жатады?

VІ. 1. Аңыз әңгімелер.

2. 
   Соқ жігіт! Соқ! Соқ! Жігіт! Күйіңді тарт!
   

Шумақта көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған.

VІІ. 1. Ы. Алтынсарин әңгімелерінің тәрбиелк мәні.

2. Мұқағалидің “Райымбек, Райымбек” поэмасынан үзінді оқы.

3. Не керек, қалды кейін сүйген сәуле,

Сондықтан теңіз – түрсіз, тау – құр кеуде.

Сондықтан жәудіреп тау, толқын теңіз,

Құрғырлар, қылмаңдаршы көңілімді әуре.

Өлең неше тармақтан тұр? Ұйқас түрін анықта.

VІІІ. 1. Жамбыл өмірі, шығармашылығы.

2. “Ер Тарғын” жырындағы Ақжүніс бейнесі.

3. Қыз емес, мынау тұрған қорқау сырттан,

Құтылар күн бар ма екен бұл қырсықтан.

Қыз емес, мұз ғой түсі қарауытқан,

Қай жері қызықтырып бой жылытқан?

Шумақта көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ІХ. 1. Сұлтанмахмұт өмірі, шығармашылығы.

2. Ертегілер, оның түрлері.

3. Ызғытып, өлке өрлетіп, баяулатып,

Соқтырып кейде боран, дауылдатып,

Көңілдің асқарынан тұманды айдап,

Артынан нөсерлетіп, жауындатып...

Шумақта көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

Х. 1. Махамбет өлеңдеріндегі Исатай бейнесі.

2. Бұқар жырау Қалқаманұлы. “Бірінші тілек тілеңіз” өленін жатқа оқы.

3. Не сыйласын, несін берсін ел маған?!

Тұрсақ екен елім де аман, мен де аман.

Таулар – менің таусылмайтын бақытым,

Ал ырысым – ұлан – ғайыр кең далам.

Шумақта көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ХІ. 1. Жиембет жырлаудың бір өленін жатқа оқы.

2. Ы. Алтынсарин – шағын әңгіме шебері . ( Әңгімелеріне шолу).

3. Е, мына қыпша бел, сұңғақ бойлы, қызыл шырайлы, торғылт келіншек Шынар болар. ( Ғ. Мүсірепов ). Сөйлемде көркемдік тәсілдің қай түрі бар?

ХІІ. 1. Абайдың бір өленін жатқа оқы.

2. Ақтамберді жырау, өмір сүрген кезеңі.

3. Хамит – ұзынша бойлы, жауырынды, тіп – тік сұр жігіт. Қырша мұрынды, шүңіректеу қара кер тобылғы көзді, қырқып жүретін сақалы, мұрты бар. Жасы 25 – 26 -лар шамасында. Үстінде мұздай қазақша киім.

Үзіндіде көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ХІІІ. 1. Ы. Алтынсариннің аудармалары.

2. І.Жансүгіровтың өмірі, шығармашылығы.

3. Ол жауына оқтай қадалды. Мен оның күндей күлген жүзіне қызыға қарадым.

Сөйлемдерде көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ХІV. 1. Шешендік сөздер түрлері.

2. Махамбет Өтемісұлының балалық, жастық шағы.

3. Таңдырып ап маңдайын,

Шумақта көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ХV. 1. Мағжан Жұмабаевтың «Түркістан» өленін жатқа оқы.

2. «Қыз Жібек» жырындағы Жібек бейнесі.

3. Күн шайдай ашық, жылы еді. Аспанда бұлт жоқ. Жел де жоқ. Айнала қалың

иірім- -иірім орман. Бойлап, таласа, жарыса шыққан қайың мен қарағай.....

Көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ХVІ. 1. Ілиястың «Күйші» поэмасынан үзінді оқы.

2. Ертегінің аңыз әңгімеден айырмашылығы.

3. Әсемпаз болма әрнеге,

Өнерпаз болсаң арқалан.

Сен де бір кірпіш дүниеге,

Кетігін тап та, бар, қалан.

Шумақта қандай ұйқас түрі қолданылған?

ХVІІ. 1. Ш. Айтматовтың өмірі, шығармашылығына шолу.

2. Мақал – мәтелдердің тақырыптары.

3. От орындай тұяқтан,

Оймақтай- ақ қалыпты.

Етектейін еріннен,

Екі елісі қалыпты.

Шумақта көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ХVІІІ. 1. Бұқар жырау Қалқаманұлы. «Бірінші тілек тілеңізді» жатқа оқы.

2. Ғ. Мүсірепов – сөз зергегі.

3. Домбыра, сенде мін бар ма,

Мінсіз болсаң – тіл бар ма?

Тіл жоқ деуге бола ма?

Тілден анық үн барда.

Домбыраның күші мол,

Көмейінде күй барда.

Ұйқас деген не? Өлеңдегі ұйқастың түрін анықта.

ХІХ. 1. Абайдың табиғат лирикасы.

2. Жұмбақтар, оның тәрбиелік мәні неде?

3. Күй, сені тәтті көрем жаным сүйіп,

Тыңдаймын тыным алмай жаным күйіп.

Өмірдің сырын ашып жүрегіме,

Музаның әміріне басымды иіп.

Ұйқас деген не, бұл шумақ қай ұйқасқа жатады?

ХХ. 1. Аңыз әңгімелердің ертегіден айырмашылығы неде?

2. 
   Мағжанның «Түркістан» өлеңінен үзінді оқы.
   
3. 
   Сонда Бурыл гуледі,
   

Шумақта көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ХХІ. 1. І. Есенберлинің өмірі, шығармашылығы.

2. Абайдың «Ескендір» дастаны, көркемдік ерекшелігі.

3. Қар – аппақ, бүркіт – қара, түлкі – қызыл,

Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға.......

Осы өлең жолдарында көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ХХІІ. 1. «Біржан мен Сара айтысында қандай әлеуметтік мәселе көтерілген?

2. Мұқағалидың «Райымбек, Райымбек» поэмасынан үзінде оқы.

3. Балалық келді, білдің бе,

Жігіттікке келдің бе?

Жігіттік өтті, көрдің бе.

Кәрілікке көңдің бе? (Абай).

Өлең қандай әдіспен жазылған? Буын санын анықта.

ХХІІІ. 1. Мұқағали өмірі, шығармашылығы.

2. Асан қайғы – халық қамқоры.

3. Жоғары ерін көк тіреп,

Төменгі ерін жер тіреп...

Ұмтылғанда қысылып,

Бес жүз құлаш жазылды?

Шумақта көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ХХIV. 1. Ежелгі дәуір әдебиеті Күлтегін жырлары қайдан табылған?

2. Мұқағали – сыршыл ақын.

3. Шырқ айналар шіркін тауық,

Жемің болса қолыңда.

Қайдағысы сені тауып,

Топырлайды жолыңда....

Өлеңде көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

ХХV. 1. І. Жансүгіровтың өмірі, шығармашылығы.

2. Төле би Әлібекұлының өмір сүрген кезеңі.

3. Жел, құйын, ағын, бәйге көк,

Ұшқыр құс, құмай, атқан оқ.

Бәрі де жүйрік өзінше,

Көңілден бірақ жүйрік жоқ.

Өлеңде көркемдік тәсілдің қай түрі қолданылған?

АУЫЗ ӘДЕБИЕТІН САТЫЛАЙ

КЕШЕНДІ ТАЛДАУ

І. Тұрмыс – салт жырлары

1. Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған

өлеңдер.

а) Төрт түлік мал туралы

ә) Аңшылық туралы

б) Наурыз жыры және бата – тілектер.

2. Әдет – ғұрыпқа байланысты туған өлең – жырлар.

а) Баланың дүниеге келуіне, есейіп ер жетуіне

байланысыты.

ә) Үйлену салтына байланысты.

б) Көңіл – күйді білдіретін.

ІІ. Мақал – мәтелдер.

ІІІ. Жұмбақтар.

IV. Ертегілер

а) Қиял – ғажайып

ә) Хайуанаттар туралы

б) Тұрмыс - салт

V. Аңыз әңгімелер.

VI. Шешендік сөздер.

VII. Жыр – дастандар

1. Эпостық

2. Лиро – эпостық.

VIII. Айтыстар

1. Бәдік айтысы

2. Жар – жар айтысы

3. Жануарлар айтысы

4. Өлі мен тірінің айтысы

5. Жұмбақ айтысы

6. Салт айтысы

а) Қыз бен жігіт айтысы

ә) Ақындар айтысы

7. Осы күнгі айтыстар.

Жас ұрпаққа саналы білім беруде пәнге деген көзқарасын қалыптастыру үлкен рөл атқарады.Шығарма жазу және оған жоспар түзу әдістері арқылы осы бағыттағы қабілет танымын жетілдіре түсуге болады деп білеміз.

Жоспар-шығарма айнасы.Тақырыпқа сай жоспар құру, жоспарға сәйкес шығарма жаза білу - оқушыларға үлкен сын.Сондықтан шығармаға жоспар құрудың үлгілерін құрастырып көрсетуді жөн көрдім.

Шығарма жазу арқылы оқушының ішкі жан дүниесі әсерленіп сыртқа шығады.Кей оқушы ойын жазу арқылы шебер жеткізе біледі.Жазған шығармасы арқылы өзге адамның сезіміне әсер етеді.Оқушының шығармасы оның таным қабілетін, білім дәрежесін, өмірге деген көзқарасын көрсетеді. Шығарма арқылы оқушының нақты материалды қаншалықты білетінін, өз ойын жеткізуге тілдік құралдарды пайдалана білуін, сөздік қорының байлығын байқауға болады.

Тақырып, жоспар, шығарма - бұл үшеуі бірімен – бірі сабақтас, бірін-бірі толықтырып тұратын өзектес мәселелер.

Шығарма жазғанда есіңе сақта:

1.Шығармаға күні бұрын дайындал. (көркем сөздер, мақал-мәтелдер, бейнелеу сөздерін жазарда дайындап, ойланып, есіңе сақтап кел)

2.Шығарманың тақырыбына эпиграф сай болсын.

3.Жай жоспар, күрделі жоспар жаса.

4.Жоспардағы сөйлемдер тақырыпты ашар пікірге лайықталып құрылсын

5.Жоспар бойынша жаз.

6.Шығармада кейіпкерлер характеріне сәйкес дәлелдемелер нақты келтірілсін, шұбатылған пікірлерден аулақ бол.

7.Өз ойыңмен талдап бағала.

8.Сөйлем көркем құрылып, сауатты да көрікті жазылсын.

9.Қорытынды пікірің нақты жазылсын.

Жоспар:

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Тұрмыс-салт жырлары - халық өмірінің шежіресі.

б/ «Туғанда дүние есігін ашады өлең,

Өлеңмен жер қойнына кірер денең..»

/әдет-ғұрыптарға байланысты туған өлең жырлары туралы/

ІІІ.Қорытынды бөлім.

1.Салт-дәстүрін қадірлеу - адамның белгісі.

2.Салт - дәстүрің, әдет – ғұрпың - ұлттық белгі, халықтық болмыс.
Ертегіде ел арманы.
Ертегілерде халық басынан

кешкен ғасырлар жатыр.

/Қажым Жұмалиев/

Жоспар:

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Қазақ ертегілерінің зерттелуі.

ә/Ертегінің жанрлық сипаты, түрлері.

б/Ертегінің көркемдік әдістері.

ІІІ.Қорытынды бөлім. Ертегілердің рухани тәлімдік мәні.

Жоспар:

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Мақал - мәтелдер - ғасырлар шежіресі.

ә/Сан тарау тақырыпты қамтыған сырлы сөз.

ІІІ.Қорытынды бөлім.

Өмірді әр қырынан өрнектеген өнер.

/Мырзабек Дүйсенов/

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Шешендік өнердің мазмұны, көркемдік сипаты.

ә/Қазақ шешендік өнерінің дамуындағы дара тұлғалар.

ІІІ.Қорытынды бөлім.

Шешендік сөздердің әлеуметтік, тәрбиелік мәні.

/М.Әуезов/

Жоспар:

І.Кіріспе бөлім.

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Аңыз әңгімелердің әдеби элементтері.

ә/Аңыз әңгімелердің идеялық мұраты, кейіпкерлері.

ІІІ.Қорытынды бөлім.

Халық мұрасы.

«Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі»

/Халық даналығы/

Жоспар:

ІІ.Негізгі бөлім.а/Туады ерлер ел үшін.....

ә/Алпамыс – жігіттің сұлтаны.

б/Алпамыс – арлы, ақылды, өнерпаз, адал жүректі, нәзік жанды жігіт/

ІІІ.Қорытынды бөлім.1.Ерлігі мен жан сұлулығы бірдей келген батыр - елдің ұлы арманы.

2. «Ел ерімен көгерер, ер елімен көгерер».

І.Кіріспе бөлім. «Өмір» атты құстың қос қанаты.

ІІ.Негізгі бөлім. а/Көркіне ақылы сай ару.

ә/ «Ананы көріп қыз өсер».

б/ «Жақсы жар-батырдың жан серігі».

Қорытынды бөлім. Ана-өмір нәрі.

Адал ұл, өр боп туса - ел тірегі.

/Б.Момышұлы/

Жоспар:

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Алпамыс - ел қамын сыйлайтын намысқой батыр.

ә/Жауға мейірімсіз, досқа адал азамат.

б/Алпамыс – ақылды да айлалы, өнерлі жан.

в/Жаны сұлу, нәзік жүректі батыр.

ІІІ.Қорытынды бөлім.

Туады ерлер ел үшін.

Ер жігіттер ел бағына туады.

/Халық даналығы/

Жоспар:

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Алпамыс, Қобыланды, Ер Тарғындар - халық арманынан туған бейнелер.

ә/Адал жар, тұлпар ат - батырдың серігі.

ІІІ.Қорытынды бөлім. Батырлар бейнесінің әлеуметтік, тәрбиелік мәні.
«Айман –Шолпан »жырындағы Айман бейнесі.

Түбінде ...Айман болар паналарың....

/Жыр жолдарынан/

Жоспар:

«Айман -Шолпан» жырының жанрлық, тақырыптық ерекшелігі.

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Айман - ертеңгі күнді болжай білетін ақылды да айлалы қыз.

ә/Қиындыққа сағы сынбаған намысқой жан.

б/Ел бірлігі жолындағы ерен еңбек.

ІІІ.Қорытынды бөлім.

Айман - қазақ ауыз әдебиетіндегі жаңа образ.

Жоспар:

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Өзіндік өрнегі бар жыр.

ә/Өткен күнін аңсаған кәрі кеуде.

б/Замана сырына үңілген жастар.

ІІІ.Қорытынды бөлім.Жырдағы халық тілегі - ел бірлігі.

Қамбар ата қарамасын мұңайып,

Тұсамыстап, түсінбесек, бұл - айып.

Қандай бақыт арғымақтар болғаны,

Біздің байтақ даламызға лайық!

/Күләш Ахметова/

Жоспар:

І.Кіріспе бөлім. Жылқы атасы - Қамбар ата.

Сәйгүлік тұлпарларды суреттеудегі поэтикалық әдіс.

ІІІ.Қорытынды бөлім.

Жақсы ат - ер қанаты.

І.Кіріспе бөлім.Әлемге аңыз болған көне жыр.

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Қозы - сегіз қырлы, бір сырлы халық қалаулысы.

ә/Жаны адал, арамдықтан аулақ, пейілі кең, сенгіш, сөзіне берік жан.

б/Баян - көркіне ақылы сай, өз махаббатын қорғай білген, өжет те қайратты қыз.

ІІІ.Қорытынды бөлім.

Қозы мен Баян шынайы сүйіспеншіліктің мұңды да зарлы, асқар да абзал бейнесі.

І.Кіріспе бөлім. Айтыс - өнер жарысы,сөз сайысы.

ІІ.Негізгі бөлім. а/Айтыс - ел шежіресі.

ә/ «Біржан-Сара » айтысы - айтыс өнерінің шыңы.

б/Айтыстағы көз тұндырған көркемдік.

ІІІ.Қорытынды бөлім. Айтыс - сөз өнерінің күшті түрі, халықтық асыл қазына.

Қарадан бір-ақ тусайшы.

Халықтың кегін қусайшы.

/Махамбет/

Жоспар:

І.Кіріспе бөлім.

ІІ.Негізгі бөлім.

а/Атадан туған аруақты ер.

ә/Арыстан еді-ау Исатай.

Арыстан одан кім өткен.

ІІІ.Қорытынды бөлім.

Тайманның ұлы Исатай.

Ағайынның басы еді.

ІІ.Негізгі бөлім.а/Махамбет поэзиясы - ереуілге шыққан халықтың құдіретті үні.

ә/ «Қара қазан, сары бала

Қамы үшін қылыш сермедік....»

б/ «Еділ бойы ен тоғай,

Ел қондырсам деп едім...»

ІІІ.Қорытынды бөлім.Махамбет өлеңдерінің түйіні -ел мұңы,халық қамы.
Ел бірлігі - Бұхар жырының өзекті тақырыбы.

Жоспар:

ІІ.Негізгі бөлім. а/Бұхар -жерінің,елінің туы болған алыптардың бірі.

ә/Өсиетті, үлгілі сөздің кені, ел бірлігін жырлаған дана.

б/Бұхар жырының арқауы ел тағдыры, халық тілегі.

ІІІ.Қорытынды бөлім. «Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді».

Ілияс- қазақ поэзиясының Құлагері.

Жүрегім, жырым сенікі,

Кең есті далам, кең далам.

Тудым, өстім, есейдім.

«Ен далам - анам, мен балаң»

І.Жансүгіров.

І.Кіріспе бөлім.Өлең өнерінде ғажап өрнек салған, терең ойлы ақын.

ІІ.Негізігі бөлім.а/Сұлу табиғаттың шебер жыршысы./Жетісу суреттері/

ә/Өнерді, өнер адамының бейнесін меруерт жырдан қалған сыршыл ақын./ «Күй», «Күйші», «Құлагер» дастандары/

ІІІ.Қорытынды бөлім. Ілияс - қазақ поэзиясының Құлагері.
«Қамар сұлу»романында көтерілген әлеуметтік мәселелер.
Қараңғы қазақ көгіне,

Өрмелеп шығып күн болам.

Қараңғылықтың көгіне,

Күн болмағанда кім болам.

/С.Торайғыров/

Жоспар:

ІІ.Негізгі бөлім. «Қамар сұлу» әлеуметтік мәселе көтерген шығарма.

а/Астың дәмін тұз келтірер,

Ауылдың сәнін қыз келтірер.

/Қамар - ақылды,ұстамды,сұлу,ақын қыз/

ә/Алғыр жігіт ақылына қарай іс қылар.

б/Құс балапаны үшін тұзаққа түседі.

/Жапырағын қорғаған бәйтерек/

ІІІ.Қорытынды бөлім.Адам қайғысы - заман қайғысы.
Абай жолы – халық жолы.
Абай сөздері дүниеде қалғаны - қазаққа зор бақ.

А.Байтұрсынов.

І.Кіріспе бөлім. Халықтың жарты ғасырдың тарихын көркем тілмен көрсеткен шығарма.

ІІ.Негізгі бөлім. а/ Сахарада бүр атқан жас шыбық.

ә/Әр тараптан тереңдей нәр алып,аспандай өскен шынар

б/Абай - халық ұлы,саяси бәйтерек.

ІІІ.Қорытынды бөлім.Абай жолы -халық жолы.

Не көрсем де алаш үшін көргенім.

Маған атақ-ұлтым үшін өлгенім.

/М.Жұмабаев/

Жоспар:

І.Кіріспе бөлім.Жалынмын мен, келген жақын, жанарсың...

ә/Азамат, анау қазақ қаным десең...

Жұмақтың суын апар, жаным десең....

б/Не көрсем де алаш үшін....

ІІІ.Қорытынды бөлім. Мен өлмеймін, менікі де өлмейді.
Жамбыл шығармаларындағы патриотизм

Жоспар:

ІІ.Негізгі бөлім.а/Отаның - сүйікті ордаң.

ә/Ақынның тарихи дастандарындағы патриотизмнің көрінісі.

б/Отанды сүю, азаматтық борыш сезімдерін жырлау - Жамбыл өлеңдеріндегі негізгі идея.

в/Қаһарлы жылдар шежіресі.

ІІІ.Қорытынды бөлім.Жамбыл - ұлт мақтанышы.

Еңбекті сүйген.

Ізгі тілекті,

Ер жүректі.

Жұртшылық көсемі-

Жалынды жастарға арнаймын.

/Ж.Аймауытов/

Жоспар:

Негізгі бөлім. а/Романның тақырыбы.

ә/Өскен орта, өмір өткелдері.

б/Қартқожа бейнес - дәуірдің шынайы шежіресі.

ІІІ.Қорытынды бөлім.

«Қартқожа» романының қазақ прозасындағы орны.

Әдебиет тарихы

Әдебиет теориясы

Хрестоматия

Әдістемелік құралдар

Қосымша оқу құралдары

Текстология

Музыка

Тарих





Дәстүрлі әдіс-тәсілдер

Ассоциалық аймақ құру

Салыстыру топтау,еркін жазу


Пайдаланған әдебиеттер:
1.М.Жаманбалинов «Ақшам»-Павлодар:ЭКО,2000 жыл.

2.Мұхамеджан Дәуренбек «Замандастарым, қаламдастарым»-Павлодар 2009 жыл.

3.М.Жаманбалинов «Ашық күн» өлеңдер, ертегілер,жұмбақтар.

-Алматы: «Жалын»,1984

4.М.Жаманбалинов «Ертіс лебі» өлеңдер жинағы.-Алматы,1963 жыл.

5.Қажымұрат Смағұл «Өмір кезеңдері»№139 «Сарыарқа самалы»

30 қараша 1999 жыл.

6.Б.Айтбай «Жерлес жазушымыз» №19 «Ертіс нұры»20 наурыз 2003 жыл.

7.М.Жаманбалинов «Әйгілі аудан-Ертісім» -Павлодар, 2008 жыл

8.М.Жаманбалинов «Сөз сүйектен өтеді» 1994 жыл

9.М.Жаманбалинов, Айтжан Беделханов «Түгел батыр және оның ұрпақтары» -Павлодар, 2007 жыл

10.Иса Байзақов үш томдық таңдамалы шығармалары - Павлодар, 2010 жыл

11.Аманжол Шамкенов «Өмірім менің-өлеңім»1,2 томы - Павлодар, 2007 жыл.

12.М.Жаманбалинов «Ақын Иса»-Павлодар:ЭКО ҒӨФ 2000 жыл.

13.М.Хасенов «Иса Байзақовтың ақындығы мен стильдік ерекшелігі»-Алматы, «Ғылым»1976 жыл.

14.Иса Байзақов.Екі томдық таңдамалы шығармалар –Алматы «Жазушы» 1971 жыл.

15.А.Бақраденова «Мүбәрак Жаманбалинов»(өмірі,шығармашылығы,

тілдік ерекшеліктері)монография –Павлодар,2009 жыл

16.С.Мәненұлы «Елін сүйген ақын азамат» №93 «Ертіс нұры»газеті 7 қараша,2009 жыл.

17.Ж.Ғалымов «Ақынның қоғамдық істердегі іздері» 12 тамыз,2004 жыл.

18.Қ.Смағұл «Өмір кезеңдері» №139 «Сарыарқа самалы»30 қараша,1999 жыл.

19.М.Дәуренбек «Өнердің алтын тәжі» -Павлодар,2006 жыл.

Мазмұны

Алғы сөз ........................................................................................... 3

Аймақтық компоненттерді оқытудағы мақсаты,міндеттері,

күтілетін нәтиже................................................................................4

Ертіс ауданының топырағында туған шешендік сөздер, толғаулар, аңыз әңгімелер, айтыстар

Аудан тарихы

Тұрмыс-салт жырлары

Ақ бата

Дастархан баталары

Мал өсірушілерге

Тұсаукесер баталары

Хош келіпсің, Наурызым!

Жарапазан

Сүйінші

Түгел батырдың елімен қоштасуы

Абыздың соңғы сөздері

Құсайын молданы жоқтау

Пәуеден ақын.Мақал-мәтелдер

Жұмбақтар

Ай астында Айбарша сұлу(ертегі)

Құралай сұлу(сахналық көрініс)

Даналық бұтағы

Байсерке абыз

Байсерке абыздың толғаулары

Жайықбайға айтқаны

Исабек ишанға берген жауабы

Абыздың дауға баруы

Абыздың хаты

Мәлік шешен

Әбілда қажы

Әбілда қажы мен Жұмабек болыс

Исаның сөз қағысулары мен бірқақпайлары

Исаның Құдайберген ақынмен айтысы

Исаның Зылиқамен қағысуы

Исаның Нұрғожаға айтқаны

Әйгілі жерлестер.Иса Байзақов

Бүгін

Қарашы домбыраның еркесіне

Назқоңыр

Кербез сұлу

Өнер

Көктем

Жалқаулық

Ақерке

Даналығың өлмейді

Жастарым

М.Жаманбалинов

Ақшам

Өзім туралы

Тестер

Сынақ

Шығарма жазуға үйрету жолдары

Пайданылған әдебиеттер

Сызбалар

Естелік суреттер

САТЫЛАЙ КЕШЕНДІ ТАЛДАУ –

БІЛІМДІ ТҰРАҚТАНДЫРУ НЕГІЗДЕРІ

Нәтижеге бағдарланған білім оқушының жеке жетістіктері арқылы айқындалады. Баланы өздігінен жұмыс үстеуге, өздігінен ізденіп білім алуға үйрету – ең тиімді жол.

Шығармашыл тұлғаның қалыптасуы да танымдық ізденістерді тиімді ұйымдастыру арқылы көрінеді. Ол үшін, мұғалім әдісті таңдау арқылы емес, оны түрлендіру, жетілдіру барысында көздеген мақсатқа жете алады. Осы мақсатпен өз тәжірибемде қолданып жүрген сатылай кешенді талдау арқылы тіл, әдебиет сабақтарында оқушы білімін жүйелі, нақты меңгертуге ұмтыламын. Сатылай кешенді талдау – оқушыларға білімді ғылыми негізде сатылай, жүйелей меңгеріп, оларға ұлттық құндылықтарды бағалай, қолдана білуге машықтандыратын оқыту. Бұл әдіс арқылы білімді белгілі бір көлемде беріп, қажетті шеберлік пен дағдыны қалыптасырумен шектелмей, баланың жалпы тұлғалық дамуына ойлау, есте сақтау, қиялдау, елестету сияқты танымдық – психологиялық қасиеттерінің жақсы үйлесім табуына да септігі тиеді.

9 – сыныпта “XV – XVIII ғасырдағы жыраулар поэзиясына жалпы шолу” тақырыбындағы сан ғасырлық туындыны 3 кезеңге қатысты топтастырдым.

Кезендері	Алғашқы өкілдері	Дәуір шамасы	Қай хандық тұсында
І. Жыраулық дәстүр негізгі қаланған кезең	Қорқыт, Аталық (Кетбұға), Сыпыра жырау	ХІ – ХІV ғ.	Қорқыт→Дерсе хан Аталық (Кетбұға)→Оғызқаған Сыпыра жырау→ Тоқтамыс
ІІ.Жыраулықтың қалыптасу кезеңі	Асан, Қазтуған, Шалкиіз (Шалгез), Доспамбет, Ер Шобан	ХІ – ХVІ ғ.	Асан қайғы → Жәнібек Шалкиіз→ Би Темір
ІІІ.Жыраулықтың әбден толысып кемелген кезеңі.	Үмбетей, Жиембет, Тәтіқара, Ақтамберді, Бұқар жырау	ХVІІ – ХVІІІ ғ.	Жиембет→Есім хан Бұқар→Абылай хан

Алғашқы сабақ интеграциялық оқыту үлгісінде тарих пәнімен байланыстыра түсіндіріледі.

1. 
   ХVІІІ ғасырдың алғашқы ширегінде қазақ жеріндегі тарихи оқиғалар. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаның» басталуы.
   
2. 
   Жоңғар басқыншылығы, оған қарсы күрес, оның айбынды ұйымдастырушылары.
   

Соңынан «жырау», «толғау» сөздерінің мәні ашылып, жыраулар өміріне қатысты дерек, болжам, ғылыми зерттеулерді салыстыра отырып түсіндіремін.

Жыраулар шығармашылығы

1 .Жырау – хандардың ақылшысы, биі, сыншысы,

дидактикалық толғау авторы, даналық ой – көсемі, шешен.

2. Толғауларының тақырыбы:

Өмір, ел туралы

Адам, туған жер

Адамгершілік, достық

Азаттық жайлы

Жақсылық, жамандық

3.Шығармашылық ерекшелігі:

Толғау мәні, ой тереңдігі

Шешендік құрылуы

Азаттық үн, образды сөз.

4. Толғауларының маңызы, мәні:

өткен тарихты білу

ауыз әдебиеті – халық мұрасы екенін түсіну

жыр үлгісінің даналық, шешендік, пәлсапалық

сипатын түсіну.

5. Толғаудың негізгі сипаты:

Оптимистік

Романтикалық шарықтау

Мұң мен ащы шындық

Зарығу, түңілу, торығу

Айбарлау, асау үн.

6. Қосымша оқуға деректер жинақтау.

Х. Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиеті тарихы»

М. Мағауин «Қобыз сарыны»

М. Қозыбаева «Ақтаңдақтар ақиқаты».
Оқушылардың «Даналық сөздер қоржыны» дәптеріне жыраулар туралы айтылған ғалымдар мен ақын – жазушылар пікірі мен аффоризм, ақыл – нақыл, мақал – мәтелге айналған сөздерін жаздырамын.

Жыраулар поэзиясындағы күрделі іс – мәтінмен жұмыс. Кейбір жыраулар тіліндегі архаизм, тарихи сөздер түсінігін түсіндірме және фразеологиялық сөздіктерді пайдалана отырып шығармашылық жұмыстар жүргізуге тапсырма беремін.

І деңгей

1. Жыраулар толғауларынан аффористік мәндегі үгіт – насихат сөздерді теріп жазыңдар.

Жауабы: «Жақсының аты өлмейді,

Ғалымның хаты өлмейді».

Бұқар жырау

«Ғылымым жұрттан асты деп,

Кеңессіз сөз бастама».

Асан қайғы.

ІІ деңгей

1. 
   Асан мен Бұқар жырау бейнелерін салыстыр. Фольклорлық ортақ белгісін анықта.
   
2. 
   Ұқсастығы мен айырмашылығын анықта.
   
3. 
   
   

Ұқсатығы	Айырмашылығы		Фольклорлық ортақ белгісі
1. Тақ қасында отырып ел мұңы мен бірлігін жырлады. 2. Қиыннан жол табар ақылшы данышпан. 3. Ел болашағын болжаған сәуегей қария.	Өмір сүрген дәуірінде ІІІ ғасырлық кезең бар		1. Ханның орынсыз ісіне сын айтушы. 2. Көпті көрген қариялық. 3. Болашақты болжай білген сәуегей . 4. Ел қамын ойлап, жан мен малға жайлы қоныс іздеді.
4. Жан мен малға жайлы қоныс іздеді.

ІІІ деңгей

1. 
   Жыраулар поэзиясының ақындар поэзиясынан айырмашылығын анықта.
   
2. 
   Жыраулар поэзиясының өзіне тән ерекшелігі қандай?
   

Ақтамберді жырау толғауынан

Күлдір – күлдір кісінеп (9) а

Күреңді мінер ме екенбіз (9) б

Күдеріден бау тағып (7) а

Кіреуке киер ме екенбіз. (10) б

Ор қояндай жүгіртіп, (6) а

Аш күзендей бүгілтіп, (7) а

Жолбарыстай шұбарды (7) в

Таңдап мінер ме екенбіз. (8) б

Ілияс Жансүгіров «Жетісу суреттері»

Жетісу, кеудең – асқар, аяғың – көл, (11) а

Қоңың – құм, мықыныңда бар сексеуіл. (11) а

Айқара ала асқарлар жатыр шөгіп (12) б

Жер жаншып, көктің көлбеп төсін еміп. (11) б

Күлдіріп – күлдіріп кісінетіп.......

1.Авторы: Ақтамберді

2.Тақырыбы: батырлық, ерлік туралы

3.Жанр түрі: толғау. Себебі толғау – жыраудың дүниеге,

табиғат құбылысына немесе өз басына деген көзқарасын білдіретін философиялық ой толғанысы мен психологиялық сезім иіріміне құрылған өлең жолдары, жыр тізбегі.

4.Идеясы: ерлікке шақырады.

5.Шумақ: жыраулар шығармашылығында шумақ өзгеріп отырады: төрт шумақты

6.Тармақ: жүйе сақтамайды. Буын саны біркелкі емес, әр түрлі. Себебі осы тармақтардың буын санның түрлілігі жыраулар поэзиясының өзіндік ерекшелігі, көркі болып табылады.

7.Бунақ: 2, 3, бунақ. Буын саны біркелкі емес. Бастапқы рифма соңғы рифмаға құрылған.

8.Ұйқас: шұбыртпалы ұйқас.

9.Көркемдегіш құрал.

а) Толғауда жырау поэзиясына тән қайталаулар бар.

Өйткені қайталаулар жырау толғауының сазды нақыштары.

ә) Аллитерация толғауға әр беріп тұр.

Өйткені қатаң дауыссыздардан басталған.

б) Шешендік оралым теңеулердің маңызы басым.

Мысал: ор қояндай, аш күзендей.

Жыраулар толғауларына тән параллелизмге құрылған.

« Жетісу суреттері»

1. Төрт тармақты.(әр шумағы)

2. Бунақ, буыны тармақты.

3 .Он бір буынды қара өлең ұйқасына құрылған. Бұл ұйқас – қазақ өлеңдерінде ең көп таралған түр.

4. Шешендік оралым, астарлы ой жоқ, қарапайым, айтар ойы анық.

5 .Ақын өлеңінде метафора қолданған.(Таудың басы ғана емес, оның кеудесінің өзі «асқар» болуы тау биіктігін елестетсе, аяғын көлге балап көрсетіп отыр).

IV деңгей

1.Жыраулар поэзиясынан аффористік мәнге ие, ақыл – нақыл сөздерді жинақтай отырып, өз ойыңнан мақал – мәтел құрастыр.

Жауабы:

1.Ашу – дұшпан, артынан

Түсіп кетсең қайтесің

Түбі терең қуысқа.

(Асан қайғы).

Өзім түйген ой: «Ашу – дұшпан, ақыл дос,

Ақылыңа ақыл қос».

2.Өз қолыңда болмаса,

Қанша жақсы болса да,

Қайратты туған ер ғаріп.

«Асан қайғы»

жүктеу/скачать 1,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: