Кейде әзен арнасының бағыт өзгерткен тұстарында өзен табанының көтерілген жайпақ жерлері — өткелдер кездеседі. Егер езен түбінің ең терең (шұңқыр) «үктеле-рін қосатын сызық (фарватер) -бір иірімнен екінші иірім-ге бір ырғақпен өтіп отыратын болса, онда қайраңды кәдімгі, қалыпты деп атайды (2.7 а-сурет). Ал, ёгбр, иі-рімдер бір-бірінеқарағанда кесе-көлденең- жылжи ор»а-
ласса, әрі фарватер шұғыл қисық сызық болған жағдай-да қайраңды сырғыған деп аталады (2.7ә-сурет).
Иірімдер мен қайраңдар өзен ирелеңдеріне ұксас өзен ағысының ұзына бойына қозғалыста болады. Олардың орналасуы, тұлғасы, көлемі мен биіктігі ағын судың өзен арнасына және арнаның ағын суға тұрақты эсер етуінен өзгеріп отырады. Қайраңдар су жолы үшін көптеген қиыншылықтар туғызады, сондықтан бұл киындықтарменкүрес негізінен өзен түбін тереңдету арқылы жүргізіледі.
2.7-сурет. Қалыпты (а) және сырғыған (э) қайраңдардьщ нобайы. .
2.4.3. Өзен арнасының құрылымдары. Өзен арнасына тән бірқатар құрылымдарды ерекше атап көрсетуге болады.
арал —жайылманың бір бөлігі,' өзен қйлтықтарымен немесе салаларымен қоршалған, өсімдік жамылғысымен бекітілген, орнықты;
қалдық — өзеннің негізгі арнасы мен өзеннен бөлініп қадған ескі өзен арасындағы жайылманын, бір бөлігі;
жеңсала — аралмен бөлінген өзеннің бір бөлігі, әдет-те езеннің негізгі арнасы мен жеқсаласын бірінен бірін айыру киынға түседі;
« сала (езек) — әдетте өзеннің негізгі арнасынан алы-сырақ кеткен және одан енсіздігі, терендігі, ағысының жылдамдығьщен ерекшеленетін бөлігі;
шығанақ — өзен жағасына терең кіріккен өзен қүры-лымы;
қайыр — өзен арнасының саяз бөлігі, су тартылған кезде судан босап, құрғақ аралға айналады;
жағажай — кең, тегіс келген, өзен тасындыларынан құралған өзен жағалауындағы жолақ; ,
түбекше — өзен арнасына сұғына кіріп жатқан құм шөгіндісі.
2.4.4. Өзен арнасының көлденең қимасы және оның морфометриялық сипаттамалары. Өзеннің сулылығына, аңғарыньщ литологиялық құрылымына және көптеген өзге де жағдайларға байланысты оның арнасынын. түр-сипаты мен мөлшері ұзына-бойына үнемі езгеріп оты-рады.
Өзен арнасының кесе келденең кимасы деп, ағын су-дың бағытына перпендикуляр, астынан арнаның түбімен, екі бүйірінен — арнаның беткейлерімен, жоғарыдан— су бетімен шектелген жазықтық.
Арнанын. көлденең қимасына келесі сипаттамалар кі-реді.
судың ең жоғарғы. деңгейіне дейінгі жалпы ау-даны;
өлшеу сәтіндегі су деңгейіне дейінгі толық ауданы;
су қимасының ауданы — бүл суға батқан мұздың аудаиын алып тастағандағы келденең қимаңың толық ауданы;
тірі қиманьщ ауданы — су ағысының жылдамды-ғы нөлден жоғары су қимасыньщ ауданы;
елі кеңістіктің ауданы — су ағысының жылдамды-ғы нөлге тең су қимасының ауданы.
Тірі қиманың ауданы су деңгейінің өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады және біркатар морфометриялық элементтермен сипатталады.
1. Тірі қиманың ені (В) — арнаның қарама-қарсы он, -және сбл жағалау кемерлерінің (урез) ара қашықтығы (су кимасы мен тірі кима өзара теңескен жағдайда); ал, егерде, әлі кеңістік болған жағдайда — елі кеңістіктер-дің шекараларының су бетімен алғандағы ара кашықг тығы. Тірі киманың ені арнаның суға толуына қарай өз-геріп отырады, сондықтан да ол (В) судың деңгейінің функциясы ретінде көрсетіледі.
(2.12)
■ 2. Ті-рі киманың ауданы (со) арнаның, тереңдігін өл-шеу аркылы анықталады. Өлшеу нәтижелерінің көмегі-мен арнаның көлденең кимасының көрінісін салып алып, .есептеулер арқылы немесе планиметрдің көмегімен су-
дың әр түрлі деңгейлері үшін тірі қиманың ауданын анықтауға болады және келесі тәуелділікті түрғызамыз •
(2.13)
3. Тірі қиманың орташа тереңдігі (һ0) — тірі кийа-
ның ауданының еніне қатынасына тең.
(2.14)
Суланған периметр (Р) ■— тірі қиманың су асты ұзындығы (арнаның су астындағы қисық табанының) Р өскен сайын арнаның су ағысына карсылығы да өседҚ
Гидравликалық радиус (R) — тірі қиманың ауда-нының сулані^ан перимётрге қатынасы
- (2.15)
Жазықтық өзендер үшін оның ені мен суланған пери-метрінің айырмасы шамалы болады, сондықтан есептеулер барысында гидравликалық радиусты ортаіпа терең-дікпен алмастыруға болады: Rmh0. Ал тау өзендері үшін айтылған алмастыру тең бағалы емес, себебі тау өзендері енсіз келеді және суланған периметрі арнаның енінен едәуір ұзын болады.
6. Арнаньщ кедір-бүдырлығы ағын судың одан өту жағдайында кері эсер етеді; ол ағын судың жылдамдығын тежейді. Кедір-бүдырлық абсолюттік және салыстырмалы болып бөлінеді.
Арнаның абсолюттік кедір-бұдырлығы (р) арнаның* табаныңың біркелкі сызығынан кетеріқкі орналасқан кедір-бүдырлардың орташа көрсеткіші.
Салыстырмалы кедір-бұдырлық (р') абсолютті кедір-бүдырлықтың ағын судың орташа тереңдігіне қатынасына тең
(2.16)
Абсолютті және салыстырмалы кедір-бұдырльпітар өзен арнасының қимасындағы ағын судың тереңдігі мең түптік тасындылардын. мөлшерінін өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады. Жайылмада есімдік жамылғысы-ның әсерінен кедір-бұдырлық шұғыл өседі.
|
Лекция № 24
Тақырыбы: Өзен ағысы (1 сағат)
Жоспар:1. Ағыс жылдамдығы
2.Ағыс жылдамдығының өзен арнасына таралуы
Пайдаланатын әдебиеттер:
а) негізгі:
1. Ж. Достайұлы. Жалпы гидрология. А. 1996
2. Н. П. Неклюкова. Жалпы жертану. А. 1980.
3. Зологин Б. Мировой океан . М. 2001.
4. Богданов Д. В. География Мирового океана. М. 1978.
5. Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.
6. Мильков Ф. Н. Общее землеведение. М. 1990.
7. Құсаинов С. А. Жалпы геоморфология. А. 1998.
8. Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.
9. Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.
10. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.
б) қосымша
11. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.
12. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.
13. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.
14. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.
15. Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.
16. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.
Лекция мәтіні:
Ағыс жылдамдығы дегеніміз ағыстағы су бөлшектерінің белгілі бір уақыт мөлшерінде жүріп өткен жолы, ол бір секундта жүріп өтетін метрмен (м/с) өлшенеді.
Өзен арнасындағы ағыс жылдамдығының таралуы өзеннің пландағы көрінісіне, қайраңдар мен иірімдердегі тереңдіктердің кезектесіп келуіне, арнадағы өсімдіктердің өсуіне, мұздық құрылымдарға, өзеннің ұзына бойын-да еңістіктің өзгеруіне, арна табанының беткейлерінің, кедір-бұдырлығына және желдің әсеріне тікелей тәуелді. Сонымен бірге жылдамдық су деңгейінің өзгеруіне де тәуелді: дұрыс формалы арнадағы су деңгейінің өсуі — жылдамдықтың өсуіне ықпал етеді.
Жылдамдықтың судың тереңдігі бойынша таралуын графикалық жолмен, вертикалдағы жылдамдық эпюрын тұрғызу арқылы бейнелеуге болады . Су бетінің ашық кезінде ең тез жылдамдық су бетіне жақын орналасады да су түбіне қарай біртіндеп кеми береді, ал түбінде ең аз мөлшерге ие болады. Су түбінде кенеттен кездескен кедергілер болған жағдайда да жылдамдық эпюры тез, өзгеріске ұшырайды.
Ағыс жылдамдығының тереңдікте таралуы: I — су беті ашық арнада, а — желсіз уакытта, э — жел ағысқа қарсы бағытталған жағдайда; II — мұз басқан арна. III — су түбінде өсімдіктер көп өскен жағдай.
Ағыс жылдамдығы су түбіне жақын маңда өсімдіктердің өсу жағдайында, кедір-бұдырдың өсуіне байланысты да тез кемиді.
Су бетін мұз басқан жағдайда, максимал жылдамдық су ортасына жақын маңда болады. Себебі, мұздың төменгі жақтауындағы үйкеліс кедергісіне байланысты, Ал, ағыс бағытында соғатын жел су бетіндегі жылдамдықты күшейтеді де, қарсы бағытта соқса керісінше әлсіретеді . Кейбір суқайту және тасу әсеріне байланысты өзендердің сағаларында арна бағытына қарсы ағыстар пайда болады. Өзеннің көлденең қимасындағы ағыс жылдамдығының көрінісін изотаханың немесе «тірі» қимадағы жылдамдықтарды қосатын сызықтың көмегімен түсіндіруге болады
 
Су беті ашық арнадағы қар және мұз басқан (э) арнадағы жылдамдықтың таралуы. |
