2. Судың жер бетіндегі процестерге тигізетін әсері Судың халық шаруашылығында атқаратын рөлі Пайдаланатын әдебиеттер

Тальвег — аңғардың табанының ең терең нүктелерін қосатын ирек сызық.

Арна — өзен суы үнемі үздіксіз ағатын өзен аңғарының бөлігі.

Жайылма — өзен аңғарының тасқын немесе су тасуы кезінде су басатын бөлігі.

Аңғардың беткейлері — өзен аңғарының екі жағалауын шектейтін, еңістігі өзен арнасына бағытталған жер беті.

Беткейлердің беті жыра, сай және басқа да жуып шаю әрекеттерінен болған элементтерден тұрады. Эрозиялық құрылымдар беткейлерді құрайтын топырақ құрамына, өсімдік жамылғысына және оның құламалығына қатысты өзгеріп отырады. ;

Террасалар — тегіс немесе аздаған еңістігі бар аңғар және беткейлер шегінде сатылап орналасқан алаңдар. Жайылма ең төменгі терраса больш есептеледі.

Жар қабақ (кемер) — өзен аңғары мен қоршаған кеңістікті шектеуші сызық.

Өзен аңғарының тереңдігі едәуір мөлшерде кұбылып тұрады. Жазық аудандарда аңғарлар саяздау, тереңдігі бірнеше ондаған метрден, 200...300 метрге дейін; тауларда аңғарлардың тереңдігі 2...4 мың метрге дейін жетеді.

Өзен, аңғарының, ені әдетте оның жоғары ағысының төменгі ағысына қарай кеңейе береді, ал кейде, өзен арнасының тау қыраттарын басып өтуіне байланысты өзен аңғарының жіңішкеруі де мүмкін.
Лекция № 23.

Тақырыбы: Өзен арнасы (1сағат)

Жоспар: 1. Өзен арнасының пландағы көрінсі

2. Өзен арнасының құрылымдары

Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Ж. Достайұлы. Жалпы гидрология. А. 1996

2. Н. П. Неклюкова. Жалпы жертану. А. 1980.

3. Зологин Б. Мировой океан . М. 2001.

4. Богданов Д. В. География Мирового океана. М. 1978.

5. Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

6. Мильков Ф. Н. Общее землеведение. М. 1990.

7. Құсаинов С. А. Жалпы геоморфология. А. 1998.

8. Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

9. Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

10. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

б) қосымша

11. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

12. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

13. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

14. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

15. Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

16. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.
Лекция мәтіні:

2.4.1. Өзен арнасының пландағы көрінісі. Өзен арнасының сүлбесі мен мөлшері оның ұзына бойына суының құбылмалылығына, аңғардың құрылымына байланысты үнемі өзгеріске ұшырайды.

Мөлшері ең төмен ағынды өтетін арнаның бөлігін түпкілікті немесе төменгі арна деп атаймыз. Ал, мезгіл-мезгіл, су тасуы немесе тасқын кезінде су басатын арнаны жайылмалық арна деп атаймыз.

Өзендердің арналары планда әдетте ирек бейнелі болып келеді. Өзен арналарының, ирек бейнелі болуына әсер ететін, негізінен арнада ағыстың динамикалық есінің қисаюына немесе аңғардың иректігіне байланысты пайда болатын аңғардың жоғарыда келтірілген бірінші жағдайда гидрографиялық, ал екінші жағдайда - орографиялық иректікпен кездесеміз.

Орографиялық иректік өзен арнасы оңайлықпен жуып-шайылмайтын берік тау жыныстары орналасқан жер қыртысымен өткен жағдайда, яғни оңай жуып-шайылатын материал тасымалданып кеткен үлескілерде кездеседі. Бұл жағдайда өзен арнасының иректігі оның ағындысының әрекетіне емес, күшпен жуылатын үлескілер түріндегі жергілікті кедергілердің болуына бағынышты. Орографиялық иректікке мысал ретінде Днепр, Ока, Дон,Днестр,Кама және басқа өзендердің кейбір үлескілерін
келтіруге болады.

Ағын судың аңғар табанында болатын жуып-шаю әрекетіне байланысты қалыптасатын иреленді меандрлану процесі. (Кіші Азиядағы Меандр өзенінің атымен аталған) деп атаймыз. Өмірде өзен арнасының түзу бөлігінен, оның ирек үлескілері көбірек кездеседі. Оның себебі арнаның ирек сұлбасы оңай жуып-шайылатын тау жьныстары қүраңтын жер үстімен ағатын езендер ушів-орнықты болып саналады. Бұл айтылғанды келесі мысалмен түсіндіруге болады. Біркелкі тау жынысынан тура-тын жермен ағатын арықтың түзу үлескіні қарастырайық. Кездейсоқ себептердің әсерінен арықтағы ағыс өзінің түзу бағытымен едәуір ауытқып арықтың екінші жағалауьш жуып-шая бастады делік. Жуып-шаюдьң нәтижесінде арықтың осы жағалауында ойыс пайда болады. Жуып-шаю шикізаты осы ойыстан төменірекке шөге бастайды, сөйтіп шығыңқы жағалау пайда болады. Планды иректің дамуы, арнаның қисықтығының өсуі — ағыстьң, арнаның ойыс жағасына соққысын күшейте түседі. Осының бәрі арнаның қисықтығының одан әрі өсе түсуіне әкеп соғады. Жуып-шаю және шөгу процесі арық (өзен) өзінің ұзына бойына ирек сұлбасын қабылдағанша үздіксіз өзгереді.

Су ақпасы (струй) өзен арнасының бұрылысында жағалауға тік бұрышпен соққылауы себепті, жуы

п-шайып процесі жағалаудың ойыстығына ғана емес срнымен, ' бірге өзен арнасының ирелеңіне де байланысты-ағыс ба-' ғытымең сырғи жылжиды. М. В. Великанов өзен арнасы­нын, иректігшің даму процесінің 5 турлі сапалық (түрі) бар екеңін көрсетті (2.5-сурет): а) бірінші, ең көп та-ралған, синусоидаға жақын түрі; ә) жеткілікті жуып-шаю ^жағдайында синусоида біртіндеп шеңбер доғала-рына дйналады; б) катар жаткан екі түзақтың одан әрі жакьшдасуы арнаның жырылыи, біртіндеп қыскаруына себеп болуы мүмкін; в) арнаның жырылып, кысқаруынан кейін тұзяқ шөгінділерге т'олып, өзекке, өзбойға (арна-ньщ калдығы) айналады; г) әсіресе шытырман өзектер v желісі жазықтық өзендерінде ерекше дамыған.

Жоғарыда келтірілген ирек күрылымды түрлер ар-наньщ қалыптасу процесінің шамаяы нобайы ғана.

Өзеннің пландағы көрінісіне қарай оның- арнасынын, тереңдігі де үзына бойына белгілі заңдылыктармен өз-геріп отырады.

2.5-сурет. Өзен ирелевдерініц даму «кезеңдері- a — ch'hv-

Арнаның иірім деп аталатын терең жерлері, оның ен Қисық, ирек түсыида кездеседі, ал иірім аралық тузу беліинде қаираң деп аталатын саяз-жерлеріорналасқан.

Қаираң келесі негізгі элементтерден түрады (2 6-су-рет): 1) жағары қайыр (құм), қайраңның астауынан жоғары орналасқан; 2) төменгі қайыр, астаудан темен орналасқа«; 3) жоғары иірімдік жыра немесе жылға-қаираңнан жоғары орналасқан, арнаның терең жері-

4) төменгі иірімдік жыра немесе жылға — қайраңнан төмен орналасқан арнаның терең бөлігі; 5) бел —қай-раңның жоғары және төменгі қайырларын жалғастыра-тын тасындылардың шөгінді жылының ең биік бөлігі; 6) қайраңның астауы—арнаның фарватері ететін,. белдін, ең терең бөлігі; 7) арынды (жоғары) беткей — қай-раңньщ белінің жоғары беті, (жоғары иірімді жыра, әдетте теменгі, етек беткейіне қарағанда көлбеулеу кё-леді; 8) төменгі беткей (етек) —қайраңның белінің теменгі иірімді жыра, арқа жақ беткейі, әдетте арынды беткейге қарағанда қүламалау келеді.

2.6-сурет. Қайраңның жалпы нобайы: а — планы, д — фарватермең алынған ұзыпа бойы қимасы; / — терең-дік сызықтары (изобата), 2 — фарватер, 5\—жоғары иірімді жыра, 4 — жоғарғы қайыр, 5 — төменгі иірімді, жыраыың тұйық бөлігі, 6 — астау, 7 — кезең, 8 — бел-дің етегі, 9 — төменгі кайыр, 10 — төменгі иірімді' жы­ра,//— арынды беткей,/2 — қайқы бел. *