2007ж. Қазақ тілі мен әдебиеті және оқыту теориясы кафедрасы

Жазба әдебиеті көне дәуірден басталады. Ең көне үлгілері – Ғалидың ізгі махаббаты жырлаған «Жүсіп және Зылиха» (13 ғ-дың басы) поэмасы мен авторы белгісіз діни-эпикалық «Кесікбас» («Кисекбаш») жыры, «Сопыларға өсиет» атты дидактикалық шығарма т.б. сондай-ақ Алтын Орда дәуірінде жазылған. Құтбтың (14ғ) «Хұсрау және Шырын» (1342) поэмасы мен Хорезмидің «Махаббат кітабы»(1354),беріректегі Махмұт Бұлғаридің «Жұмаққа жолы» (1370) мен Мұхамедиярдың әр алуан поэмаларын (16ғ.) атауға болады. Феодализм дәуіріндегі татар жазба әдеиеті суфизмге негізделген діни-дидактикалық сипатта дамыды. Мұның өкілдері: Мавля Кули (17ғ.2-жартысы), Утыз Имяни(1754-1834), Шамсетдин Заки (1825-65) және т.б. болды. 18 ғ-дағы әдебиетте саяхатнамалар (Ғали Чокри, 1826-89) басым болса, 19ғ-да діни мадақ өлеңдер, хат, әңгімелердің авторларымен қатар, Әбділманих Ғабдессалямолв –Қарғалы (1782-1828), Ғабделжаббар Қандали(1797-1860), Мифтахетдин Ақмолла (1831-95), Яков Емельянов (1848-99) тәрізді татардың реалистік поэзиясының қалыптасыуна елеулі үлес қосқан бір топ ағартушы ақын-жазушылар әдебиет майданына келді.

Сын мен әдебиет тану ғылымы да өсіп өркен жайды. Танымал ақын, жазушылар творчествосы мен әдебиет тарихына арналған бір топ монографиялар жарық көрді. «Татар совет әдебиетінің тарихы» жазылды (1965). Бұл іске Х.Усманов (1908ж.т.), М.Ғайнуллин (1903ж.т.), Ғ.Халит (1915 ж.т.)Б.Ғиззат (1918ж.т.), Ғ.Кашшаф (1907ж.т.), Х.Хайри (1910ж.т.), Р.Бикмұхамедов (1928ж.т.), Н.Юзеев (1931 ж.т.), Р.Мұстафин (1931ж.т.) және басқалар қатысты. Татар әдебиетінен қазақ тіліне Ғ.Тоқайдың «таңдамалы шығармалары» (1952,1975), «Жезтырнақ» (1957), «Шөрәлі» (1966) атты жинақтары, Ғ.Ибрагимовтың «терең тамырлар» (1936), «Қазақ қызы» (1960), «Біздің күндер» (1971), Нәжми Қауидің «Көктем желі» (1952), Хусни Фатихтың «жаяудың соқпағы» (1960) романдары, Жалил Мұсаның «Жырларым» (1955), «Соғады жүректері»(1966), И.Салаховтың «Көкшетау жырлары» (1961) жинақтары, Ш.Усмановтың «Торғай даласында» (1972) повестер мен әңгімелер жинағы, Исанбет Нәкидің «Мұса Жалил» (1962) трагедиясы т.б. шығармалар аударылған.

№13 дәріс сабақ. Тақырыбы: Ғ.Тоқай шығармашылғы
№14 дәріс сабақ. Тақырыбы: Түркімен әдебиетіне жалпы шолу. «Көрұғлы» - батырлық эпос. Түркімен әдебиетінің классигі – Мақтымқұлы Фраги.

Түркімен әдебиеті.

Т. әдебиеті эпостық шығармалар мен ертегілерге бай. 16 ғ-да бірнеше шығармалардан (12 жыр) құрастырылған «Китаб Дәдәм Қорқуд» («Қорқыт ата кітабы») жарыққа шықты. Түркі халықтарына ортақ бұл әдеби мұрада ертедегі сол халықтардың әдет-ғұрпы мен діни сенімдері (шаманизм мен қоса ислам діні) және Кавказ, Азия елдерінің эпостық дәстүрлері бейнеленген. Оның сюжеттік элементтері «Кероглы» («Көрұғлы», 16 ғ.) эпосында да бой көрсетеді. Хилали Чағатай (16 ғ.), Мырза Бархудар Түркмен (17 ғ.) т.б. ертедегі Т. ақындары шығармаларын парсы тілінде жазды. Ақын Азади (1700-60) шығармаларын шағатай тілінде жазды. 18 ғ-дың 2-жартысынан 20 ғ-дың басына дейін саяси әлеуметтік жаңа жағдайларға байланысты патриотизм сарыны мен азаматтық әуенде жазылған шығармалар пайда болды. Мақтымқұлы (18 ғ.) мен Дурды – Шаһирдің, Мақтымқұлы – Сеиди (1775-1836) мен Зелилидің (1795-1850) жазбаша айтыстары, Мискинклычтың (1847-1906) өлеңдер циклі Т. әдебиетінің жетіліп келе жатқандығын көрсетті. Мақтымқұлы әдебиеттегі жаңа бағыттың негізін қалады. Ол Т. әдебиетінде тұңғыш рет өлеңнің «гошпа» (төрттаған) түрін жазып, аруз өлшемін қолданды. 19 ғ-да түрікмен лирикасының белгілі өкілі Молланепес (1810-62) шығыс сюжеті негізінде «Таһир мен Зуһра» дастанын жазды. Кемине (Мәмедәлі, 1770-1840), Байрам Шаһир (1871-1948), Көрмолла (1872-1934), Молламұрат (1879-1930), Дурды Клыч (1886-1950) әлеуметтік теңсіздікті әшкерелеп, халықтың мұң-мүддесін жырлады.

Совет дәуіріндегі Т. әдебиетінің алғашқы үлгілері Кермолланың («Большевик», 1918), Дурды Клычтың («Мен айтам», 1923, «Байлар», 1924, «Кедейлер», 1924), Буруновтың («Құттықтаймын», 1925) шығармалары болды. Берді Кербабаевтың «Әдет құрбандығы» (1932), Аман-Дурды Аламышевтың (1904-43) «Сона» (1932) т.б. шығармалары әйелдер теңдігіне арналды. 1925 ж. Якуб Насырлының (1899-1958) «25 жылдан соң» повесі шықты. 20 жылдардың 2-жартысында Б. Кербабаев пен Ағахан Дурдыев (1904-47) жаңа тақырыпта прозалық шығармалар жазды. Т. әдебиетінде тұңғыш рет Ата Қаушутовтың (1903-53) «Қанды орман» (1929), Б. Кербабаевтың «Тирьякеш пен Табиб» (1927) пьесалары жарық көрді. 30 жылдары А. Кекілов (1912-74), Ч. Аширов (1910 ж.т.), Алты Қарлиев (1909 ж.т.), Таушан Эсенова (1915 ж.т.) колхоз құрылысына арналған шығармалар жазды. Проза өркендеп, Хыдыр Дерьяевтің (1905 ж.т.) «Қанды шеңгелден» (1937), Б. Кербабаевтың «Айна мен Артық» (1936) рев. тарихи романдары жарияланды. Қысқа әңгіме жанры қалыптасып, Н. Сарыхановтың (1906-44) новеллалары басылды.

1934 ж. Жазушылар одағы құрылды. Т. әдебиетінің творчеств. әдісі соц. Реализм болды. 1928 жылдан «Совет әдебиеті» журналы шығып, Т. совет әдебиетінің дамып қалыптасуына ықпалын тигізді. Ұлы Отан соғысы жылдарында Ш. Кекіловтің «Иван ағай» (1942), Б. Сейтақовтың (1914 ж.т.) «Қуғындағы қыз», Я. Насырлының «Ерлік» (1942), Б. Кербабаевтың «Құрбан-Дурды» (1943) поэмалары т.б. жарияланды. 50 жылдары Т. әдебиетіне Ата Атажанов (1922 ж.т.), Мамед Сеидов (1925 ж.т.), Аллаберды Хайдов (1929 ж.т.), Шахер Боржақов (1929 ж.т.) т.б. жас әдебиетшілер келді. Гусейн Мұхтаровтың (1914 ж.т.) «Алланың семьясы немесе семьяның намысы» (1951 ж. қойылды), «Күміс портсигар», Қ. Сейтлиевтің «Жақан» пьесаларында жаңа еңбек, интеллигенттер өмірі көрсетілді. Б. Кербабаев «Алып адым» эпопеясының 2-3 кітаптарын (1947), «Ғажайыптан туылғандар» (1965) романын жазды. 60-70 жылдары прозада Бердіназар Құдайназаровтың «Далалықтар» (1970), Клыч Кулиевтің (1915 ж.т.). «Қара керуен» (1971), А. Атажановтың «Кремни» (1971), Б. Сейтақовтың «Ағайындар» (1-3-кіт., 1960-70), Х. Дерьевтың «Тағдыр» (1-4 кіт., 1960-71) романдары, Арап Құрбановтың (1927 ж.т.), Ораз Ақмамедовтың (1930 ж.т.) т.б. повестері мен әңгімелері басылды.

Түркімен әдебиетінен Б. Кербабаевтың «Ақ алтынды аймақтың Айсолтаны» (1952) повесі, «Алып адым» (1-2-кітап, 1962-63) романы, Мақтымқұлының «Таңдамалы өлеңдері» (1947, 1959, 1960), «Түрікмен жырлайды» (1963), «Түрікмен әңгімелері» (1969) атты жинақтар т.б. шығармалар қазақ тілінде жарық көрді. Мақтымқұлы

Мақтымқұлы (шын аты, лақап аты – Фрачи, т.-ө.ж. белгісіз) – 18 ғ-да өмір сүрген, түркіменнің классик ақыны. Азади Дәулетмамбет ақынның баласы. Мақымқұлы ауыл мектебінде, кейін Хиуадағы Шерғазы медресесінде оқыған. Орат Азия, Азербайджан, Иран халықтарының ауыз әдеиеті нұсқаларының жастайынан бастпа, жатқа білген. МүПоэзиясындағы өзекті тақырып – дамагершілік. өлеңдерінде халықты бірігуге, ру ала алауыздағын жоюға Иран шаһы мен Хиуа ханы, Бұхара әмірі сияқты басқыншыларға қарсы күреске, ерлікке үндейді. («Керекті», «Ер», «Болмаса» т.б.) ел ішіндегі бек, қазылар мен молдаларды, жол Қаулық пен тоғымарлықтың сынайды («Түркімен» т.б.) М. Бұхара халық, туған ел туралы толғаулары арқылы озық ойлы философ ақын ретінде де көзге түсті. әдет-салт хақында жаңа гуманистік мәселелер көтерді. («Тау санар», «Қарамас», «Кетіп барады», «Болмаса» т.б.)М.жырлары – халық даналығынан, ауыз әдебиетінен нәр алған жаңа үлгідегі поэзия. Ол араб-парсы поэзиясы үлгісін (арузды) қабылдамай, халық өлеңінің өлшемін падаланды. өлеңдерін халықытық тілмен жазды. М.шығармалары халық арасына кең тараған. 18 ғ-да оның бірсыпыра өлеңдерін Ф.Шопенинг пен А.Ходза (1842), Г.Вомберн (1863). Батыс Европада жарияланды. М.шығармалары қазақ тілінде шықты (таңдамалы өлеңдер 1947; таңдамалы өлеңдер,1959, «Өлеңдер»,1968).

1861 жылы өзінің Қазан қаласындағы досы, тарихшы – этнограф А.И.Артемьевке жолдаған хатныда орыстың атақты жазушысы Салтыков – Щедрин былай деп жазады:

«Осынау талантты.. . Фрачи маған шығыстың Шиллері сияқты болып көрінедіМен осы Александр Сергеевичпен (Пушкин туралы

Қатар қоюдан қорықпаймын. Оның творчествосына ірі баға беру үшін арабшадан жасалған азғантай үзіндіге сүйсіну мүлде жеткіліксіз. Солай бола тұрса да, Мақтықұлы мен үшін аса үздік талант екені күнәнсіз».

Мақтымқұлы шығармаларына чуваш әдебиетшісі, тарихшы Спиридон Михайлов та, татар жазушысы Қапан Насыри де сүйсіну сезімін білдірген. Кейбір мәлеметтерге қарағанда Мақтұмұлы поэмаларынжа Л.Н.Толстой да ықылас аударған.

Қазақ арасына Мақтымқұлы есімі ертеден мәлім дей аламыз.

Туысқан түркімен халқының ұлы ақыны ойшылы, түркімен әдебиетінің классигі Мақтымқұлы ХҮІІІ ғасырда өмір сүріп өткен ақын.Оның өмірбаянын зерттеуші адамдардың айтуына қарағанда, Мақтымқұлының әкесі Дәулетмәмбет. Азади деген кісі өз тұсында атақты ақын, ғалым болғн көрінеді. Солай болғандықтан, Мақтымқұылының өлең-сөзге бола күнінен үйір болып өсуі әдбен мүмкін нәрсе.

Мақтымқұлының ақындыққа неше жасынан бастап араласқанын дәлме-дәл айту қиын. Дегенмен, ол қалдырып кеткен мұра сан жағынан да, сапа жағынан да ауыз толарлықтай. Мақтымқұлы жазған өлең сондай екен. Бұл шығармаларының ішінен өлеңнің әр түрін кездестіруге болады: батырлық жайын айтатын өлеңдер лирикалық философиялық, сатиралық өлеңдер, өмірбаян жайын қозғайтын өлеңдер, публисцистикалық толғаныстар.

Заманның озғын ойлы, данышпан ақыны өзінің поэзиялық шығ-нда туған халқының өмріні кеңінен қамтып, мейлінше толық көрсетеді. Халықтық тұрмыс-күйі, туып өскен жерге махаббаты әділеттікті ақсауы,еркін өмірге құштарлығы қанаушыларынан өзіне лайық орын алады.

Ол заман түркімен халқы үшін қытымыр, қиын заман еді. Ру алалыға күшті, өз мемлекеті жоқ түркімендердің бір бөлігін Бұхар хандығы билесе, енді бір бөлігін Хиуа хандығы билеп төстейтін. Бұлардың үстіне, түркімен халқына Иран шахтары мен байлары да көз алартып, қысым көрсетіп отыратын.

Түркімен халқы осындай сыртқы тепкімен қабат. өз ішіндегі хан, сұдтандардан да көп жапа, шегіп, азап тартқан шақ еді. Бірақ бостандық, әділеттік сүйгіш халық соның бәріне қарсы аянбай алысты.

Мақтымқұлы туған халқының жаңағыдай халге ұшырағанын өз көзімен көрген ақын. Сол ауыр бейнетті өзінің де бейнеті санап, зхалық қайғысына ортақ болған. «Ол өз өміріне қарап халықтың, халық өміріне қарап өзінің өмірін көрген».

Оның поэзиясының халықпен бірге өсіп біте қайнасуы, өзінің таңдаулы шығармаларында еңбекші халық тұрмысының реалистік суреттерін шебер беруі Мақтымқұлын шын мағынасындағы ұлы ақын етеді.

Ол халық қуатына, ел күшіне әбден сенген адам. Мұны оның «Елімен», «Менімен», «Көздер», «Жар керек» сияқты өлеңдерін көріге болады. Бірқатар жырларында ол ер ірегі ел деген пікір айтады:

Биік тауға бұлт төнсе,

Сарқылады сел деген

Ер басына іс келсе,

Ақылдастра елмене!-

Туған жерді, ел – жұртты сүю керек, сол үшін қызмет ету керек, сол үшін қызмет ету керек. Адам өмірінің мағынасы осы. Соңы түсіну керек.

Мақтымқұлының жастарға айтатын ақыны да отаншылдық сарында болып келеді.

Ерлер өлер ел үшін,

Жанын қияр көп үшін.

Ер жігітке ол үшін.

Намыс керек, ар керек.

Адам елмен адам. Елсіз оның күні жоқ деген идеяны ол бісыпыра өлеңдерінде баса айтады.

Мақтымқұлы әділетсіздікке қарсы алысып, поэзиясын хандарға, бектерге қарсы қару етіп жұмсаған ақын. «Қалмады», «Бастады», «Бар шығар», «Келмес пе»сияқты өлеңдері осыны аңғартады. «би мен бегі жегіш, парақор» зұлымдықты шеней отырып, ақыры бір жақсылық келер деген үміт білдіреді.

Дүние сенің бір бұл емес келгенің,

Қып-қызыл қан тістеріңді көрмегін.

Құтшы үңгіген аясын сенің ермегің,

Көңіл сергіп, жвылаған бір күлмес пе?

әлдінің әлсізге, күштінің нашарларға озбырлық жасап, тізе көрсетіп жватқаны көрген ақын қаламының өткір ұшын озбырларға қолдайды. «Қайда барсаң халық үстінде қолың сор» екенін айта келіп:

Залымдардың жұртқа сырты қабарып,

Қамшысынан қаны толы бастады,- деп суреттейді зорлық-зомбылық дүниесінің өкілдерін.

Ол қазы, молдаларды өлтіре сынап, халық алдында аясуыз әшкерлейді. Олар халықты дін жолымен алдап, қан сорушылар екенін айтады:

Кей сопылар жүр өздерін сопы деп,

Залындармен өз томығын қосып жеп,

өзін адал адам екен десін деп,

әр есікке қолқа бола, бастады.

Немес, қазыларды шенеуі:

Қозы деген бір жауапта тұрған жоқ,

Еңбек етіп, кітпа оқып көрген жоқ.

Шариғаттың жолында әрі жүрген жоқ

Дүние үшін ардан кете бастады,

«Байқы», «Таптаса», «Көздер», «Тең емес» тәрізді өлеңдерінде ол езілген еңбекшілердің жаңашыр жыршысы есебінде көрінеді:

Біреулер жүр нан таппай,

Біреулер жүр жер таппай,

Біреулер жүр тон таппай

Біреу жібек шәл көздер

Мақтымқұлының көзі өз тұсындағы осындай кемтарларға, жоқшылық, мұқтаждық көргендерге түседі. әлеуметтік теңсіздік жайларын ол осылай көрсетеді.

«ол кедейшілік құлдық емес адаиға, қожалар бар құлға құны тең емес» деп, кеудені кере үн қатады да, адамды адам ететін еңбек ғылым деген пікір айтады:

Еңбегінде адал бол,

Ғылым табар шақ керек.
Еңбек етсең арта бермек мәртебең

Аймағыңда асатын жан жоқ сене.

Кітап пайдасын сөз қалғанда, ақын «онда қилы жан азығы жазу бар» деп келеді. Надандық жайлаған қолың елге ондай кітаптың маңызы күңгірт, әттең, соның көзін ашар кісі болса ... деп арман етеді.

Мақтымқұлының жақсылық, жамандық, ізгілік, жігіттік дәурен жайлы өлеңдеріндегі басым сарын-ерлікті мадақтау, ел қоғаны ерлерді мадақтау, ел қорғаны ерлерді ардақтау сарыны. («Кееркті» «Ер», «Ат керек», «Болмаса» т.т.)

Мысалы мынадай:

Ер жігіттің ел дегенде қойны ашық

Ез жігітке қайтып ішің жылысын.

Мақтымқұлы жинағында «айрылдым», «Сұлу» сияқты, жүрек түпкірінен қайнап шыққан, нәзік сезім күйін білдіретін әдемі, сыршыл өлеңдер де бар.

№15 дәріс сабақ. Тақырыбы: Ұйғыр әдебиетіне жалпы шолу. Ұйғыр әдебиетінің ХІХ ғасырда дамуы. Біләл Назым шығармашылығы.

Біләл Назым

(1824-1894)

Өмірінің негізгі бөлігін Шығыс Түркістанда, ал соңғы жылдарын Қазақстанда өткізген Біләл Назым (1825-1900) шығармалары көркемдік-эстетикалық маңыздылығымен ерекешеленеді.

Ақынның «Қытай мемлекетіндегі қозғалыс», «Назыгум», «Сәлделі сайтан» дастандары –ХІХ ғ-ғы Шығыс Түркістандағы халықтардың тағдырларын поэзиялық тілмен бейнелеген елеулі эпикалық шығармалар. Ақынның дастандарындағы жырлаған оқиғалар мен кейіпкерлер көркем әдебиет пен фольклор дәстүрлерінің өзара сабақтаса, өрілуімен танылады.

Ақынның аталған дастандарында ортақ негіз болған нәрсе –тарихилық. Тарихилық дегенімізі –көркем шығармалардың тақырыбы мен идеясына, композициясы мен сюжетіне, стильдік өрнектеріне арқау болатын өмірдің нақты деректілік мазмұны.

Ақын Біләл Назымының аталған дастандарындағы тарихилықтың нақты көрінісі – ХІХғ-ғы Шығыс Түркістандағы саяси-әлеуметтік оқиғалардың жырлағандығы «Қытай мемлекетіндегі қозғалыс» дастанында ХІХғ-ғы Шығыс Түркістан халықтарының қытай-манчжур билеушілеріне қарсы көтерілген ұлт-азаттық қозғалысы жырланады.

Осы шындық оқиғаны тарихнамалық зерттеулер толығымен айғақтайды. ХҮІІІ-ХІХ ғ-да Шығыс Түркістан халқы қытай-манчжур феодалдарына қарсы бірнеше рет көтеріліс жасады. Ең ірісі Жәңгір қажы бастаған көтеріліс (1826-27) еді. Ұйғырлар мен дүнгендердің 1864-77) жылдарындағы халық қозғалысы да нәтижелі болды. Бұған өзге халықтар да қатысты. Бұл қозғалыстың нәтижесінде Яку бек әмірлігі мен дүнген хандығы құрылды. 1878 жылы ұлт –азаттық көтерілісі басылғаннан кейін бұл аймақ Цин империясының провинциясының айналып, сол кезден бастап Шыңжаң аталды.

Біләл Назымның «Қытай мемлекетіндегі қозғалыс» дастанына арқау болған оқиғалар аталған 1864-77 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысты қамтыған. Дастанда халық қозғалысының көсемдері, батыр қолбасшылары Абдұрасұл бектің, Садыр палуанның, Жалал батырдың. Несіреуден ахуан және т.б. әскербасылардың, халық әскерінің жеңімпаздық істері тарихи деректілікке негізделе әдеби көркем тілмен жырланады. Біләл Назым халықтың ұлт-азаттық қозғалысына қатысқан тарихи тұлғалардың ең бастыларын тізбектей жырлайды.

Дастандағы оқиғалардың дамуында ақын халықтың ұлт-азаттық қозғалысына қарсы дұшпан жақтың адамдарын да нақты бейнелейді. Азаттықты аңсаған халықтардың қасиетті қозғалысына бөгет болғандардың қатарындағы Жажин, Шанфун, Тұңжилан, Жаңжұң есімді қытай-манчжур билеушілері озбырлықтары, зұлымдылықтарымен көрсетіледі. Ал, жергілікті халықытардың ішінен шыққан Мәзәмханның, Ахмедханның сатқындық, жауыздық әрекеттеріне де баға беріледі. Шығыс Түркістанға осы халық қозғалысының түркі нәтижесінде Якуб бек әмірлігі мен Дүнген сұлтандығы құрылып, біраз уақыт бойы өлкенің өзін-өзі басқару дербестігі болады. Сол кезде Шығыс Түркістанмен саяси –экономикалық байланыстарды орнатуға Ресейден, Англиядан арнайы экспе-р ұйымдастырылады.

Ақынның «Назыгум» дастанында Қашқар жеріндегі ұйғыр халқының батыр қызының қайсарлығы, отаршыл жауларға бас имеген ерлігі жырланады. Дастандардың сюжетіне Шығыс Түркістан тарихындағы Жәңгір қажы бастаған 1826-1827 жыл/ғы ұлт-азаттық қозғалысының күрескерелір арқау болған. Қашқардағы Қытай манчжур билеушілеріне қарсы көтеріліп, уақытша жеңіске жеткенмен ақыры жеңіліске ұшыраған халық ерлігінің ішіндегі тұтқынға түскен Назымгумнің жауға бас имеген өжет мінезі сипатталады. Қытай мен қалмақ билеушілерінің тұтқынынан қашып, қайтадан қолға түсіп жүргенде де Назымгул зорлықшылардан өлтіріп кегін алады. Жау қолына қайтадан түскенде де бас имеген батыр қыздың жендетте басын шауып өлтіреді. Дастанның билеген отаршыларға қарсы халықтың ызасын, ашу-кегін Назыгум сынды батыр қыздың көркем бейнесі арқылы таныту.

Біләл Назымның «Сәлделі Сайтан» атты сатиралық дастанныда да Шығыс Түркістанның тарихындағы әлеуметтік мәні болған шындық оқиға сыншыл тілмен жырланған. Шығыс Түркістан ұйғыр. Қазақ,дүнген халықтарының ХІХғ тұрмысына Қоқаннан барған қожалардың әсері, ықпалы мол болған. Дастанның басты кейіпкері Юсуфхан өзін «исламның насихатшысы қожамын» деп өтірік таныстырып халықты алдайды.

Қожаларды әулиедей құрметейтін халық осы әзәзілдің сөзіне нанып, оған сый-құрмет жасап, оның шарапаты арқылы бақытты болатындарына сенеді. Адамдардың арамзалық қылықтарын шындық етіп насихаттайтын қошеметшілері де табылды. Бұл – дастан оқиғасының Шығыс Түркістан қожалар ықпалы жүрген кезеңмен сәйкестігін танытатын ерекшелік. Дастанның сатирлаық тілі халықтың аңқау көңілін де, алдаушыны да, өтірік қолпаштап пайда табушыларды да осылайша мысқылдайды.

Елді алдаушы Юсуфханның шын сырын білетін Әбдішәпітрің әзәзіл қожаың жұмсаған адамдарының қолынан қаза таыуы да нанымды суреттеледі. Ақын алдаушыларды әшкерлейтін адалдық иелерінің осылай мерт болуына бүкіл тіршіліктің де қайғыратын қалпын кейіпкерлік суреттермен өте әсерлі елестетеді.

Дегендей:

Ер түбіне есер жетті

Тұтасып қара бұлт нөсерлетті.

Қайысып қабырғасы тау жылады,

Қайғыдан жапырылды балқұрағы,

Дүние үн қатқандай күйініп бір,

Ақ қайың діріл қағып иіліп тұр.

Халықты алдаған, адал адамдарды өлтірген Эсуфханның оқиға шешімінде дарға асылып жазаланы. Тұрмыстық – салттық әдет –ғұрыптың дәстүріне сәйкес жырланады. Демек, ақын Біләл Назым барлық эпикалық дастандарында көркем әдебиеттің шынайылылығы, хал-ң мазмұн танытатын тарихилық әдісін көркемдік шішммен пайдаланған.

Біләл Назым дастандарындағы фольклор дәстүрлері шығармалардың тұтас желісінде аңғарылады. Ең бастысы-дастандар құрылысының фольклордағы эпикалық жыршылдық дәстүріне сай жырланғандығы. Дастандардағы көп оқиғалар өзара жалғастырыла, ұштастырыла жырланып, фольклордағыдай мол уақытты қамти жырлаушылық табиғаты дараланып байқалады.

Ақын дастандарындағы фольклорлық сипаттардың бірі-өлеңмен жарлау мен қара сөзбен әңгімелеу араласы қолданылуы. Бұл – түркі және ұйғыр фольклорындағы ежелден қалыптасқан үлгі. әңгімешілік – ертегішілік ақындық, жыршылдық және әуездік аспаппен қосыла орындаушылық бәрі қосыла келе фольклордағы өнер тұтастығы (синретизм) табиғаты ерекшелігін құрайды.

Ақынның дастандарға фольклор дәстүрінің тағы бір көрінісі –халық әдебиеті жанрларының бірі жоқтаулардың да қолданылуы. Жоқтаулар ұйғыр әдебиетінің ежелгі жанрларының бірі. Біләл Назымның өзінің шығармаларында жоқтаудың сарындарын шеберлікпен пайдаланады. Әсіресе, «Қытай мемлекетіндегі қозғалыс» дастандарында жоқтаудың бірнеше түрлерін қолданады. Солардың бірі ұлт –азаттық қозғалысының жауынгер басшы көсемі Абдұрасулбек қапыда, опасыздықтың құрбаны боп өлтірілгенде әйелінің айтқан жоқтауы.Ері бұл фәниден көшкенде әйелінің айтатын зарын мұңын ақын шынай қалпымен жеткізеді:

Айналайын арысым,

Көз жетпейтін асылым.

Көзімнің жасы құйылып,

Қалды ғой күлкім тиылып,

Саялап қана жүр едім.

Жығылды алтын тірегім.

Қайғы бір басты ордаңды,

Қадірлі басын қорланды.

Іленің бойын бу басты,

Бақшанды тасқын су басты,

Көрер ме тәңірім жасыңды,

Жыласын жайып шашыңды

Ақынның осы дастанында ағасының інісіне баласының әкесіне арналған жоқтаулары да бар. Ер Жалады жоқтап жырлаған інісі Біләл ақынның жыры-лирикалық қаһарының да осы дастан оқиғаларының қалың ортасында жүрген күрескерлік тағдырының көрінісі. Інісі батыр Жалалды жоқтаған ақын қайғыны «Тағдыр тұман адастырды», «Дүниенің дауылы», «Көзім жасы болды зілдей қорғасын» және т.б. көркемдінгі әсерлі тіркестермен бейнелей жырлайды.

Бауыр етті, ақыл-есті қайғы қанжар түйрейді.

Егер ақын күйрер болса, жалғыздықтан күйрейді.

Сәулет кетті, бағын тайды, жұлынды үміт жүлгесі,

Қасіреттен қолда ақынның ауырмаған сүлдесі.

Сағындырды- ау, сағындырды-ау бауырымның

Біләл Назымның дастанындағы фольклор дәстүріндегі жоқтаудың шығармашылықпен жырлаған тағы бір үлгісі – балалардың әкелерін жоқтауы. әкелері Нөсіреддин жау қолынан өлгенде балалары Фахіреддин мен Низамиддиннің жоқтауларын ақын екі түрлі мазмұндық мәнермен береді. Фахіриддиннің жоқтауында ұлдың ендігі әкесіз өміріне деген қайғылы көзқарасы айтылады. Низамиддиннің жоқтауында әкесінің тірі кезіндегі қуат, дем берген, арманшыл асқақа тұлғасы дәріптеледі. Ақын осы өлеңдегі фольклордағы жоқтау жанрына шығармашылық жаңалық енгізіп, жоқтаушы ұланның әке рухына ант, серт бергендей қаһармандық мұраттарын да жеткізеді.

Біләл Назым шығармаларындағы фольклор дәстүрлерінің сақталуы -әлем халықтары әдебиеттеріне тән заңдылық. Халықтың қара өлеңдерінің өлшемдік өрімдерін, қанатты сөздер мен мақал-мәтелдерді жаңғырты қолдану, тыңдаушыларына тікелей арнап жырлау – бәрі де ақын мұратының халыөтық сипатын танытатын ерекшеліктер.

Абдурсимед Әлімқажы, қазақ тілі мен әдебиеті № 10/200. 52-55 бет