Қазақстанның 15- 18 ғғ әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени дамуы

Оқу бағдарламасы бойынша оқушылар Қазақстан тарихы курсынан меңгеруі тиіс:

Қазақстан тарихы жаңа дәуір кезеңдерінің хронологиялық шеңбері; қазақ-жоңғар қарым-қатынасы, Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресінің негізгі себебі мен зардаптары; XVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы; Қазақстанның Ресейге қосылуынің кезеңдердері; XVIII-XIX ғғ отарлау саясатына қарсы азаттық күресінің негізгі себептері мен зардаптары; XVIII-XXғасырлар басындағы Қазақстанның мәдениеті.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Қазақстан; 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың себептері, көтерілістің негізгі ошақтары; Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы;Кеңестік Қазақстанның экономикалық және саяси дамуының негізгі кезеңдері(әскери коммунизм саясаты, ЖЭС, Қаз АССР жән Қаз КСР-інің құрылуы, индустриаландыру, ұжымдастыру, Сталин репрессиялары).

Тесттің бір тапсырмасын орындап шығуға белгіленген уақыт – 1,5 минут. Тесттің толық орындалу уақыты – 3 сағ бойы.

Нұсқалардың санын Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министірлігі анықтайды. Тест нұсқаларының баламалылығы:

- тестілердің спецификацияға сай құрылуымен;

- өзара ауыстыруға келетін тапсырмалардың әр түрлі нұсқаларда бір орында келуімен;

- барлық нұсқаларда қиындық деңгейінің бірдей болып келуімен жүзеге асырылады. Бір нұсқада 25 тест тапсырмасы беріледі.

9. Тапсырмалар формасы:

Берілген бес жауап нұсқасында бір дұрыс жауапты таңдау.

Нұсқау: «Таңдаған жауапты жауап парағында берілген пәнге сәйкес орынға, дөңгелекшені толық бояу арқылы белгілеу қажет».

10. Жеке тапсырмалар мен жалпы жұмысты бағалау:

Дұрыс орындалған әр тапсырма үшін оқушыға 1 балл беріледі. Дұрыс орындалмаған тапсырмаға – 0 балл. Тест тапсырмалары толығымен дұрыс орындалған жағдайда 25 балл алады.

0-16 балл-қанағаттандырылмаған

17-19 балл қанағаттандырылған

20-22 балл жақсы

23-25 балл үздік

1. Қазақ хандығының құрылуының тарихи алғышарттары мен заңдылықтары.         

3. XVсоңғы ширегі –XVI ғғ. басындағы Қазақ  хандығы. Шайбанидтермен күрес.

Қазақ мемлекеттігінің құрылуы- XIΥ-XΥғасырларда Шығыс Дешті Қыпшақ (Ақ Орда, Әбілхайыр хандығы), Жетісу (Моғолстан) мен Түркістан ( Қазақстанның отырықшы-егінші ауданы) аумағындағы қазақ рулары мен тайпаларының этникалық және саяси топтасуының күшейе түсті. Сонымен қатар Қазақ хандығы үш жүздің қалыптасуы, өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі аудан мен отырықшы-егінші аудандар арасындағы  интеграция нәтижесінде өмірге келді.

Ол кезде Жетісуды билеген Моғолстан ханы Есенбұға (1433-1462 ж.ж.)  бұлардың мұнда қоныс аударуына қарсы болмады. Өйткені оның да өз есебі бар еді. Есенбұға қазақ ру-тайпаларын өзінің ішкі және сыртқы саясатында, атап айтқанда, солтүстіктегі көршісі Әбілқайыр хандығына және шығыстан күшейіп келе жатқан ойраттар шапқыншылығына  қарсы күресте, сондай-ақ хандықтың өз ішіндегі  феодалдық алауыздық пен  талас-тартысты тоқтату үшін пайдалануды көздеді.

Керей мен Жәнібектің Жетісуға қоныс аударуы туралы М. Х. Дулати былай деп жазды: «...Есенбұға хан оларды құрметтеп қарсы алып, қоныстануға Моғолстанның батыс жағындағы Шу өзені алабындағы Қозыбасыны берді. Жұрттың көпшілігі Керей хан мен Жәнібек ханның жанына кетіп қалды. Олардың саны екі жүз мың адамға жетті, оларды өзбек казақ деп атай бастады

Жәнібек Барақ ханның ұлы, ал Керей- оның ағасы, Болат ханның баласы еді. Барақтан (Ақ Орда ханы) басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғастыруы табиғи құбылыс еді.

Деректер мағлұматтары, фактілер мен пікірлерді салыстыру және талдау Қазақ хандығының XV ғасырдың 60-жылдарының ортасында Батыс Жетісуда құрылғандығын дәлелдейді, яғни бүгінгі Қазақстан тарих ғылымы осы мәселеде Мұхаммед Хайдар Дулати пікірін ұстанады. 

Соған қарамастан Қазақ хандығының құрылу мерзімі туралы пікірлер сан- алуан. Солардың кейбіріне тоқтала кетейік:

Қазақстандық тарихшылардың бірі К. Ақышев 1428 -жылы Әбілқайыр хандығының құрылуы өзбек және қазақ мемлекеттігінің қалыптасуының бастамасы болды десе, М. Тынышбаев, М. Мағауин, Қ. Салғарин, т.б. Керей мен Жәнібектің  1456- жылы көшуі, қазақ хандығының құрылған жылы деп есептейді. Келесі бір пікірдің авторы тарихшы Б.Кәрібаев, ол Қазақ хандығының құрылған жылы ретінде 1458- жылды ұстанады. Тарихшы К. А. Пищулина «Қазақ хандығының құрылу мерзімі шамамен XΥғ. 60-жылдарының ортасы» деп Мұхаммед Хайдар Дулатимен келіседі. Тарихшы Т. И. Сұлтанов Қазақ хандығының құрылуын 1468- жылы Әбілқайырдың қайтыс болуымен, Керей мен Жәнібектің Жетісудан Дешті Қыпшаққа қайтуымен байланыстырады, яғни XΥғ. 70-жылдарынан ерте емес, т.б.

Осылайша, Жетісуға қоныс аударған Керей мен Жәнібек сұлтандардың дербес мемлекет - Қазақ хандығының негізін қалаған мерзімін, М. Х. Дулати «Қазақ сұлтандарының алғаш билік жүргізуінің басы хижраның 870 (1465-1466жж.) жылынан басталады» десе, И.Орбелидің синхронды кестесі бойынша да хижраның 870 жылы 1465 жылдың  24 тамызында басталып ,1466- жылдың 11- тамызында аяқталады екен.

Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан  жерінен бірқатар рулардың ауа көшіп, Жәнібек пен Керейдің  қол астына келуі Қазақ хандығын  бұрынғыдан да күшейтті.  Бұлар жаңадан құрылған Қазақ хандығының  үкімет билігін нығайтып, оның беделі мен әскери-саяси күш-қуатын  арттыра түсті. Едәуір әскери күш жинаған және   Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468- жылы Әбілқайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Мұны қазақ хандары Керей мен Жәнібек тиімді пайдаланды. Олар бұрын өздері көшіп кеткен ата қонысы Дешті Қыпшаққа  қайта оралып, билік үшін күреске араласты. Бұл күрестің  барысында Әбілқайыр ханның орнына отырған мұрагер баласы Шайх Хайдар өлтірілді. Әбілқайыр ханның немерелері  Мұхаммед Шайбани мен Махмұд сұлтан  Астраханға барып паналады. Күресте жеңіске жеткен қазақ хандары 40 жыл Әбілқайыр билеген Шығыс Дешті Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі тайпаларды өзіне қосып алды. Соның нәтижесінде XV ғ. 70 -жылдары Қазақ хандығының жері едәуір кеңейді.

1.  Сонымен, Жетісуда Ақ Орда хандарының (Орда Ежен - Орыс хан) ұрпақтары басқарған орта және ұлы жүз тайпалары негізін қалаған Қазақ  хандығы құрылды.

Керей мен Жәнібек, олардан кейін Бұрындық Шығыс пен Батыс арасындағы сауда жолының үстіне орналасқан Түркістан өңірі, Сырдария жағасындағы  Сығанақ, Созақ, Отырар, Ясы (Түркістан) т.б. қалаларды қазақ хандығына қарату үшін шайбан ұрпақтарымен күрес жүргізді.

Мұхаммед Шайбани Астрахань қоршауынан қашып шығып, Түркістан аймағына келген еді. Мұнда ол өзінің билік жүргізіп отырған Әмір Темір тұқымынан шыққан  Мұхаммед Мәзит тарханды паналады. Ол Қазақ хандығына қарсы Мұхаммед Шайбаниды айдап салу мақсатын көздеді. Бірақ бұдан ештеме шықпады. 1470- жылы қыста қазақ ханы  Керей әскерлерімен Түркістанға шабуыл жасады. Ал Жәнібектің үлкен баласы  Еренжі Сауранды иемденді. Сауран түбінде соққы жеген Мұхаммед Шайбани Бұхараға қашты.

Қазақ хандығының құрылуының қайнар көзі Ақ Орда десек, кейін  ХV ғасырдың екінші жартысында Қазақстан жерінде екі мемлекеттің - Әбілқайыр хандығы («көшпелі өзбектер мемлекеті») мен Моғолстанның ішкі саяси ахуалы нақты жол ашты.

Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы аса маңызды оқиға болды. Ол ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ ру-тайпаларының басын қосуда, қазақтың этникалық территориясын біріктіруде маңызды роль атқарды. Қазақтардың біртұтас мемлекеттігінің пайда болуы қазақ халқы қалыптасуының аяқталуының шешуші факторларының бірі болды.

Әдебиеттер тізімі:

2. Мыңжани Н. Қазақтың көне тарихы. А., 1993. 400-бет.