§34 Мәдени өсімдіктердің шыққан орталықтары

§34 Мәдени өсімдіктердің шыққан орталықтары

• ІІ. Үй тапсырмасын сұрау ІІ.1."Білім минуты“
• 1.Мәдени дақылдардың қандай түрлерін білесіндер?
• 2.Мәдени дақылдар қандай бағытта өсіріледі?
• 3.«Картоп-екінші нан»деп неге аталған?
•   4. Көкөністік дақылдардың қандай манызы бар?
• 5.Түйнек деген не?

• ІІ.2. Кесте толтыру:

• ІІ.2. Кесте толтыру:

• 1. Ең тез өсетін өсімдік?
• (Бамбук)
• 2. Өсімдіктің қай мүшесі жасыл асхана деп аталады?
• (Жапырақ)
• 3. Саңырауқұлақты зерттейтін ғылым?
• (Микология)
• 4. Адам қолымен өсірілетін өсімдіктер?
• (Мәдени)
• 5. Өсімдіктін жер асты мүшесі?
• (Тамыр)

• ІІІ. Жан—жақты білімдерін тексеру
• Лездемелік сұрақтар:

• 6. Ең ірі жеміс?
• (Асқабақ)
• 7. Органикалық тыңайтқыштарды атаңыз?
• (Көң, құс саңғырығы)
• 8. Суықтан да биіктен де қорықпай таудың ұшар басында өсетін қай өсімдік?
• (Еңлікгүл)
• 9. Дүниеде ең бик ағаш?
• (Эвкалипт) 
• 10. Бриология қандай ғылым?
• (мүктер)

• ІІІ. Жан—жақты білімдерін тексеру
• Лездемелік сұрақтар:

• ІV.Жаңа сабаққа дайындық:
• Мәдени өсімдіктердің жабайы өсімдіктерден айырмашылығы неде?
• Қандай мәдени өсімдіктерді білесіңдер?

§34 Мәдени өсімдіктердің шыққан орталықтары

• Мәдени өсімдіктер - астық, көкөніс, жеміс - жидек, мата тоқуға қажетті шикізат.
• Өсімдіктерді қолда өсіру әдісін меңгере алмағандықтан, табиғаттың бергенін ғана місе тұтты. Сондықтан бұл кезең жинаушы кезең деп аталды.
• Адам сұрыптау жолымен қолдан шығарған бір тұр дарақтарының жиынтығы іріктеме деп аталады.
• Өсімдіктердің жаңа іріктемелерін, жануарлардың жаңа қолтұқымдарын шығарумен шұғылданатын ғылым - селекция деп аталады (латынша «селекция» - іріктеу, сұрыптау).

• Мәдени өсімдіктердің сан алуандығы және шығу орталығын орыс ғалымы Н. И. Вавилов зерттеді. Ол бес континентті айналып шығып, дүние жүзінің 52 елдерінде болды. Н. И. Вавилов өсімдіктердің 400 - ге жуық түрінің Оңтүстік Азияда, 200 - ге жуық түрінің Оңтүстік Америкада мәденилендірілгенін дәлелдеді.

• Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары

• Оңтүстік-азиялық тропиктік

• Оңтүстік Батыс азиялық

• Жерорта теңіздік

• Орталық Америкалық

• Абиссиндік

• Андылық (Оңт.Америкалық)

• Шығыс -азиялық

• Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары:

• Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары:

• 1. Оңтүстіказиялық тропиктік орталық. Бұл – күріштің, қант қамысының, көптеген жеміс және көкөністік дақылдар отаны. Бұған тропиктік Үндістан, Үндіқытай, Оңтүстік-Шығыс Азияның аралдары жатады.

• Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары:

• 2. Шығысазиялық орталық. Бұл – сояның, тарының бірнеше түрінің, көптеген жемістік және көкөністік дақылдардың отаны. Бұған Орталық және Шығыс Қытай, Жапония, Тайван аралдары, Корея жатады.

• Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары:

• 3. Оңтүстік-батысазиялық орталық. Бұл – бидай, қарабидайдың бірнеше түрлерінің, көптеген дәнді дақылдар, бұршақ, жүзімнің отаны. Бұған кіші Азия, Орта Азия, Иран, Ауғанстан, Солтүстік-батыс Үндістан жатады.

• Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары:

• 4. Жерортатеңіздік орталық. Бұл орталық мәдени өсімдіктер түрінің бірнеше түрі кездеседі. Атап айтқанда: зәйтүн, көптеген малазықтық өсімдіктер (жоңышқа, біргүлді жасымыөқ), орамжапырақ өскен.

• Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары:

• 5. Абиссиналық орталық. Бұл – дәндік құмай, бананның бір түрінің, майлы ноқат өсімдігі, бидай мен арпаның бірқатар ерекше түрлерінің отаны. Бұған Африка материгінің шағын ауданы жатады.

• Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары:

• 6. Орталық америкалық орталық. Бұл – жүгері, ұзын талшықты мақта, какао, асқабақ, үрмебұршақ, - 900-ге жуық мәдени өсімдіктердің отаны. Бұған Оңтүстік Мексика жатады.

• Мәдени өсімдіктердің шығу орталықтары:

• 7. Андылық (Оңтүстік Америкалық) орталық. Бұл – көптеген түйнекті өсімдіктердің, соның ішінде картоптың, дәрілік өсімдіктердің отаны. Бұған Анд тау жотасы атырабының бөлігі жатады.

• Қазақстанда қант қызылшашы мен кендірді биологиялық сұрыптау жағынан ғылыми тұрғыда сипаттаған алғашқы ғалым - Кәрім Мыңбаев. Қазақстанды астықты өңірге айналдыру, Бетпақдаланы мал шаруашылығы үшін пайдалану, сондай - ақ Орталық және Оңтүстік Қазақстан аймақтарын суландыру, құмкөшкінін тежеу мақсатында жаңа жерлерге сексеуіл отырғызу жобалары халық игілігіне айналды.

• Зерттеу жұмыстары:
• Саяқбай Аида - “Күнбағыс өсімдігінің биологиялық ерекшеліктері мен пайдасы”
• Атабек Бақыт – “Алоэ өсімдігінің ерекшеліктері және емдік қасиеттері”

• 1. «Алтын қақпа» ойыны Әр қақпаның өз сұрақтары болады. Сұрақтарға жауап беріп, қақпаны ашу керек.

• VІ. Сабақты бекіту

• Тас қақпа сұрағы:
• Іріктеме деген не?

• Күміс қақпа сұрағы:
• Селекция қандай ғылым?

• Алтын қақпа сұрағы:
• Кәрім Мыңбаев Қазақстан үшін қандай еңбек жасады?

• VІ. Сабақты бекіту

• 2. Сәйкестендіру тесті

• ____
• ____
• ____
• ____
• ____
• ____
• ____

• Дұрыс жауап
• 1. Е,Ә 2. Д 3. Г,Ғ 4. В 5. Б 6. И,З 7. А,Е

Тест

• 1)    Дүние жүзіндегі мәдени өсімдіктердің шығу тегін зерттеп, мәдени орталықтарын ашқан ғалым
• А) И.Мичурин          Ә) В.Ковалевский     Б) Г.Карпеченко В) Н.Вавилов
• 2) Қайсысы мәдени өсімдік
• А) Жуа       ә) Жусан         б) Ебелек в) Тары 
• 3) Сұрыптау жолымен қолдан шығарған бір түр дараларының жиынтығы
• А) Іріктеме          ә) Жинаушы кезең       б) Қолтұқым       в) селекция
• 4) Қазақстанда өсімдіктер генетикасы мен селекциясын зерттеуді өркендетуші
• А) С.Я.Шабаев   ә) А.Б.Бұқтыбаева     б)И.Г.Цыганков       в) К.Мыңбаев
• 5) Жануарлардың қолдан шығарған түрі қалай атаады?
• А) Іріктеме          ә) Қолтұқым       б) Селекция         В) Жинаушы кезең
• 6) Вавилов еңбегінде неше орталықты ажыратты
• А) Алты     ә)  Сегіз      б) Жеті       в) Тоғыз
• 7) Картоптың отаны
• А) Оңтүстік Америка   ә) Солтүстік Америка  б) Азия      в) Иран

• Адам меңгермейтін білім бар ма?
• Жойқын істі тындырар күшің барда.
• Оқы, үйрен, жас ұрпақ бәрін меңгер,
• Алға қойған мақсатың, ісің барда!

• VІІІ. Үйге тапсырма:
• Мәдени өсімдіктердің
• шыққан орталықтары
• Оқушы білімін бағалау