5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті



бет5/10
Дата05.11.2016
өлшемі1,91 Mb.
#843
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

Тастанбекқызы, Сара (1878-1916) - айтыскер ақын. Туған жері қазіргі Алматы облысының Қапал ауданы. Руы Найман.

Өзінің қысқа ғұмырында тауқыметтің талайын көріп, әлеуметтік теңсіздіктің тәлкегіне ұшыраған Сараның шығармашылық жолы тым ауыр да күрделі жол. Ол үш жасында әкесінен айырылып, еңсе басқан жетімдік пен жоқшылықтың зардабын көріп өседі. Бұл аз дегендей, сырттай болса да жалғыз сүйенер тірегі немере ағасы Жайсаңбек «өгіз ұрлады» деген жаламен түрмеге түседі. Жоқшылық өтінде жеке қалған жетім бала, жесір әйелге қамқоршы болып, ауылына көшіріп әкелген Тұрысбек қажы Сараны шырылдатып, өзінің теңі емес, жаратылысынан кеміс туған, бай баласы Жиенқұлға атастырады.

Жетім қыз үшін мал алған Тұрысбек қажының әрекетін естіген Есімбек қажы дау шығарып, Сараны өз ауылына көшіріп алады. Бірақ бұдан Сараға жақсылық болмайды. Ақырында бар шаруа екі қажының қыздың қалың малын тең бөліп алуға келісуімен тынады.

Осылайша қаршадайынан басы дау шарға түскен ақын қыздың бағының ашылуына осы кезде найман елін аралап, серілік жасап жүрген атақты Біржан салмен кездесіп, шаршы топтың алдына онымен айтысуы үлкен себепші болады. Бұл айтыс Сараның халық алдындағы беделін арттырып, атағын алысқа жаяды. Елдің құрметіне бөленіп, халықтың махаббатына ие болған ақын қыздың тағдыр тізгінің өз қолдарынан сусып шығып бара жатқанын сезген қажылар да көпке көренеу қарсы шыға алмай, оның басына бостандық береді. Сөйтіп ақын Сара өзінің асқан дарынының арқасында теңдікке қол жеткізіп, он тоғыз жасында өз теңі Алтынбекұлы Бекбай дегенге тұрмысқа шығады. Теңдікке жетіп, теңіне қосылып, көзі ашылғандай болған осындай күндердің бірінде Верный қаласынан Әбіштің (Әбдірахманның) сүйегін алып қайтқан жолда Қапалда Абайға көңіл айтуға келген Найман елінің игі жақсылармен бірге Сара да келіп, ұлы ақынмен көріседі, аяулы баласынан айырылған ауыр қайғысына ортақтастығын білдіреді.

Жастай жоқшылықты көп көріп, ауыр тұрмысты бастан кешкен теңсіздіктің зардабын шегіп, қайғы мұңды серік еткен ақын қыз көп ұзамай ауруға шалдығып, жалғанның қызығын жарытып көре алмай, ерте көз жұмады.

Сара Тастанбекқызының Біржан салмен айтысы ғасырдан ғасырға үзілмей жалғасып келе жатқан қазақтың айтыс өнерінің шоқтығы биік, көркем үлгісі болып саналады. Ақынның бұл айтыстан басқа «Жүрек», «Ашындым», «Арсалаң аға алдында», «Жүрек сыры», « Жайлауда», « Әбіштің аруағына», « Хош бол, елім» секілді көптеген өлеңдері мен «Тұзақ» атты дастаны бар.

Сара Тастанбекқызы Абайдың көзін көріп, онымен замандас болған тұлға. Оның өмір жолын оқып, ауыр тағдырына үңіліп көрсеңіз сол кезеңдегі әйел теңсіздігінің қандай болғанын шамалайсыз. Расында да, Сараның басына түскен тауқыметті екінің бірі көтере алмас еді. Ол үш жасында әкесінен айрылып, анасы екеуі жетімдік пен жоқшылықтың зардабын көрді. Бұларды алғашында қамқорына алған немере ағасы Жайсаңбекке де жала жабылып, ол ертеректе қамалып кеткен болатын.
Онсыз да әбден қиыншылықта бой жеткен қыз бен оның жесір анасын Тұрысбек қажы деген кісі алғашында өз ауылына көшіріп әкелген. Кейін ол Сараны кеміс туған бай баласы Жиенқұлмен атастырып, одан қыздың қалыңмалын алады. Мұны естіген Есімбек қажы дау шығарып, Сараны өз ауылына көшіреді. Алайда, бұл жағдай ақын қыздың өмірін жеңілдеткен жоқ.
Тек Біржан салдың Сара ауылына келген сапарынан кейін ғана жетімнің өмірі өзгере бастады. Барлығы да осы екі ақынның айтысынан кейін, әрине. Таңды таңға ұрып айтысқан Біржан мен Сара сол маңдағы бүкіл жұртты тамаша өнерімен тамсандырған. Нәтижесінде ақын қыздың абыройы ел алдында бірден көтеріліп, халықтың оған қошеметі артты. Сараның тағдыр тізгінінің өз қолдарынан сусып шығып бара жатқанын сезген қажылар да көпке көренеу қарсы шыға алмай, оның басына бостандық береді. Сөйтіп ақын Сара өзінің асқан дарынының арқасыңда теңдікке қол жеткізіп, он тоғыз жасында өз теңі Алтынбекұлы Бекбай дегенге тұрмысқа шығады.
Сара мен Абайдың кездесуі жайында «Абай жолы» романында айтылады. Ұлы ақынның перзенті Әбіш қайтыс болғанда Найман елінің игі жақсыларымен бірге Сара да Абай ауылына келеді. Алайда ақын қыздың өзі де мұнан кейін көп ұзаған жоқ, жастайынан әбден қиындық көріп өскен ол ауруға шалдығып, ерте көз жұмған. Оның артынан "Жүрек", "Ашындым", "Арсалаң аға алдыңда", "Жүрек сыры", "Жайлауда", "Әбіштің аруағына", "Хош бол, елім" секілді көптеген өлендері мен "Тұзақ" атты дастаны қалды. 

Сол Сараның соны жырлары ортамызға оралды. Жақында Елордадағы ҚР Ұлттық академиялық кітапханасында "Сара саңлақ" атты жинақты тұсаукесері өтті.  

Жобаның жетекшісі әрі идея авторы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, жазушы Шәрбану Бейсенова: «Сара Тастанбекқызы қазақ әдебиеті тарихында өшпес із қалдырған өз заманының шәйір ақыны. Ал Біржан мен Сара айтысы бүгінде қыз бен жігіт айтысының қайталанбас үлгісіне, қазақ өнерінің рухани мұрасына айналған. Бұл жинаққа ақын Сараның өлеңдері мен айтыстары, сонымен қатар өнерпаз қыздың өнері мен өмір жолын арқау еткен мақалалар, естелік әңгімелер, ақын өнеріне бас иген ақындардың өлең-жырлары топтастырылды», - дейді.

«Негізі ол қазіргі ақындарша өз өлеңдерін жазып қалдырмаған, кезі келгенде ауызша айтқан, солай таратқан. Соған кезінде бір жырында «Қағазға жалғыз сөзім түспеген соң, Ұмтылып қалар Сара құр аңыз боп» деп наласын да айтқан екен. Сол сөзі бізге қатты әсер етті. Сол кісінің өлеңдерін жинастырып, бүгінгі оқырманға танытуды өзімізге мақсат тұттық», - деп атап өтті ол.


Тұсаукесер рәсімге ақын-жазушылар, Парламент депутаттары, белгілі зиялы қауым өкілдері қатысты.

Біржан – айтыскер ақын. Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы – айтыс өлеңдері. «Айтыс» деген сөздің мағынасына назар аударсақ, екі адамның сөз таластыру, сөз жарастыру, сынасуын, т.б білдіреді. Айтыс өзара сөз түрінде де, өлең түрінде де болған. Әдебиетте сөз болатыны – көбінде өлең түріндегі айтыстар.


Айтыстың бірнеше түрлері бар. «Қыз бен жігіт» айтысы, «Бәдік» айтысы, «Жұмбақ» айтысы және «Ақындар» айтысы.
Осылардың ішінен қазірге дейін жеткені – «Ақындар» айтысы. Ақындар айтысы – айтыс өлеңдерінің ішіндегі ең көркемі көлемдісі.
ХІХ ғасырда ақындар айтысына араласқан жүз елуден аса адамның өмірбаяндық деректері Қазақстан Ғылым Академиясының қолжазба қорында сақтаулы. Бұл деректер ХІХ ғасырда ақындар айтысының ерекше дамығанының дәлелі. ХІХ ғасырда Жанақ, Шөже, Кемпірбай, Тоғжан, Орынбай, Балта, Біржан, Әсет, Рысжан, Майкөт, Сабырбай, Сара, Кеншімбай, Нұрпейіс, т.б.жүзден жүйріктер «айтыс» өнері арқылы ақын атанғандар.
Қазақ халқының айтыс өлеңдерінен ойып орын алатын, көркемдік дәрежесі жоғары айтысы – «Біржан мен Сараның айтысы». Жетісу өңірінде Сара атты әрі әнші, әрі атақты ақын қыздың бар екенін, оның сан жүйріктерді сөзбен буғандығын ақын Біржан естиді. Ал Біржан жайын, оның қандай әнші, ақын екендігін Сара да естіген. Бұлар бір-бірін көрмесе де, сырттай таныс, көрісіп, айтысуды арман етіп жүреді.
Біржан бір жолы қасына шәкірттерін, жолдастарын ертіп, Сараның еліне келеді. Біржан келсе, Сара үйінде жоқ екен. Біржанның алдынан Сараның шешесі мен сіңлісі шығады, олармен бір – екі ауыз сөз қағыстырады. Сараның қажы аулына кеткендігін естіп, оны іздеп сол ауылға тартады.
Бұл кезде Сара жиналған көпшіліктің алдында қажы атасына:

... Қажыеке, сізге айтарлық арызым сол,


Қапамын бастан билік алмағанға, -
деп мұңын шағып отыр екен. Осы тұста Біржан келіп: «Бұл үйде Сара бар ма, шықсын бері», - деп хабар салады, жұрт жиналып қалады, осылайша екі ақынның айтысы да басталып кетеді. Біржанның:

Адымым күні бүгін қалыбында,


Екі жыл отыз беске келгеніме, -
деуіне қарағанда, Біржан Сарамен Отыз жеті жасында айтысқан. Екі ақынның екеуі де жүйрік, алғыр. Біржан:
... Қырандай аспандаймын желді күнгі,
Даусымның көтерілер шықса тері.
Болжаған жер шарасын майталманмын,
Жасымнан маған мәлім қыз не дері.
Алтын менен күмістің нақысындай,
Міні жоқ бізден шығар сөз бедері...
Ақ иық мұзбалықпен жерге түспес,
Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес, -
деп, өзін мұзбалық қыранға, жүйрік арғымаққа теңейді.

Ақын қолданған көркемдегіш сөздер сөзді ойнатып, айшықтандыра түседі. Бейне асыл ақ сандығын ашқандай. Біржанның тілі өткір, поэзиясы сомдалған құрыштай жұп-жұмыр. Ақын өлеңінің өткірлігін, әнінің әсемдігі мен әсерлігін аспандағы аққулардың жүз құбылған сыңқылына ұқсатады. Бұл тәрізді бейнелі теңеулерді табан астында табатын шеберлік – ақын талантының куәсі. Айтыс өнерінің шырқау биігіне шығу, әрине, жалғыз Біржан ақындығының қуатына ғана байланысты емес. Ол қарсыласының да мықтылығына байланысты. Айтыс өлеңді оқып отырып, жеңіс Сара жағында болуы тиіс деп отыратын тұстар да бар. Мысалы:

Арыстан, сол Ниязбек іздеп келіп,
Шошынған жүрісімнен танбағанға...
Жанақ та қобызбенен түк қылған жоқ,
Оңай ма сендей сорлы бейшараға... –
дейді. Айтыста осындай өрелі ақындарды жеңген Сара Біржанға дай айрықша айбын танытады. Сараның уытты тілі тиген жерін күйдірердей. Ақын Біржан Сараның әдемілігіне, ақындығына көңіл толып, жоғары бағалайды. Біржан:

Жарайды, жаным Сара, осы сөзің,


Тастүлек түрымтайдай екі көзің...
Шіркін-ай, мұндай жүйрік туармысың,
Сөйлейсің алтындай ғып сөздің жезін.

Қанатын күн шалмаған ақ тұйғынның


Жапалақ иемденер басқан ізін...
Кемітер дұшпан шіркін қай жеріңді,
Адамзат озар емес бір басыңнан, -
деп сүйсіне мақтап, шын бағасын береді.

Айтыскерлердің бар мақсаты – жеңу. Осы қасиеті жағынан айтыс спорт түріне де ұқсайды. Біржан ақын Сараның өнерін ардақтай отырып, осындай сөзге жүйрік ақын қызын елі қалай қадірлейді екен деп, тың тақырып бастап кетеді.


Біржан аяқ астынан Сараға:

Шақыртып, осында алдырт күйеуінді,


Көрейін таңдап қосқан сыңарыңды, -
дейді. Сан жүйрікті сөзбен буған Сараның қауіптенетіні де осы еді... Тағдыры аянышты ақын Сара дәл осы жерде жеңілгенін мойындайды.

... Адамға жол бермеген есіл тілім,


Күн өтпей желпін ұшқан қызыл гүлім.
Сіздерден ұялғаннан жүруші едім,
Есекке қосақтаулы өтті күнім.
Өзі білер деуші едім жақсылардың,
Ақыры қайғы болды енді мұным.
Сіздерге сенетұғын сорлы басым,
Келгенде Жиенқұлға шықпайды үнім... –
деп қатты қамығады, басына теңдік беруін сұрайды. Өзімен теңдес әріптесінің қайғысына Біржан да ортақтасып:

Обалың Есімбек пен Тұрысбекке,


Күйеуің жаман екен, ей, бейшара, -
деп аяушылық білдіреді.
Бүкіл қазақ баласы білетін «Біржан – Сара айтысы» атақты екі ақынның өнер жарысы ғана емес, әлеуметтік теңсіздікті, әйел теңсіздігін көтерген саяси мәні бар өнер туындысы болып саналады.
Елді ардақтап, халқы қадірлеген Біржан салдың сан қырлы өнерінің рухани өмірі ғасырлар бойы жасайды.

Қорытынды.


Біржан сал үш бірдей өнер иесі – асқақ үнді ақын, сазгер, әнші. Ол – қазақтың әншілік-орындаушылық өнерін дамытып, халық музыкасын өз шығармашылығымен биік белеске көтерген аса дарынды халық композиторы. Біржан салдың лирикалық өлеңдерінде өзі өмір кешкен заманның әлеуметтік, адамгершілік, мәселелері алға тартылып, адам жанының нәзік сезім-күйлері шертіледі, оқушысына эстикалық сұлулық, ұмытылмас эмоциялық әсер сыйлайды.
Біржан салдың «Айтбай», «Ақтентек», «Алтын балдақ», «Ғашығым», «Бірлән» шығармалары өзіндік көркемдік шешімін тапқан тамаша туындылар. Ал «Ләйлім Шырақ» немесе «Көлбай – Жанбай» өлең-әндері қазақ аруларының қайталанбас көркем бейнелерін сомдаған шығармалар.
Біржан әнші, сазгер, орындаушылығымен қатар өте талантты суырыпсалма айтыс ақыны да болған.
«Біржан мен Сара» айтысы-көркемдігі жағынан айтыс үлгілерінің ішіндегі ең таңдаулысы. Біржанның өлеңдері, әндері бірнеше рет кітап болып басылды. Оның жалпы шығармалығы туралы бірқатар зерттеулер жазылды.
Біржан мен Сара айтысының негізінде композитор Мұқан Төлебаев «Біржан–Сара» операсын жазды.
Дәрісті бекіту сұрақтары:

  1. «Біржан мен Сара айтысы»

  2. Біржанның өмірі жайлы не айтар едіңіз?

  3. Сараның аяусыз тағдыры қалай өтуде?

Әдебиеттер:

Негізгі әдебиеттер: 20, 21, 22. Қосымша әдебиеттер: 6, 7, 9.

Тапсырма1 «.Біржан –Сара» айтысы туралы ғалымдар еңбектерінен пікірлер келтіру

2.Ақан сері,Сегіз сері,Әсет Найманбайұлының шығармашылықтары туралы айтыңыз

Дәріс №11

Тақырыбы: Ақан сері Қорамсаұлының өмірі, шығармашылығы.

Мақсаты: Ақан сері Қорамсаұлының өміріне оның шығармашылығына үңілу.Оның махаббат, айтыс өлеңдеріне тоқталу.Олардың көркемдіктері мен бейнелігін, сұлу сырларын ашу.

Тірек сөздер: лирик, махаббат, жастық, жастар, Иран бақ

Жоспар:

а) Ақанның лирикалық өлеңдері, махаббат тақырыбындағы өлеңдері

ә) Ақанның айтыс өлеңдері,көркем тіл кестелері, бейнелігі.

Ақан сері Қорамсаұлы 1843 жылы күзде қыркүйек айында Көкшетау обылысында Володаров ауданында Қоскөлдің жағасында дүниеге келген.Оны жұрты Ақжігіт деп атаған.Қыз ылжардағы Уәли ахун медресесінде оқыған.Ақан сері үш жыл ішінде араб, парсы тілдерін меңгереді, Фердауси, Низами, Хафиз шығармаларымен еркін сусайды.Ақынның жалпы саны 40 тан астам өлеңдері бар.

Ақан сері – лирик ақын.Адамның сезім сырнайын тарта білген сыршыл да шыншыл поэзия.Әрбір сөзі жүректі елжіретер, жаныңды жадыратар жастық лебіне суарылған нұрлы.

Қыз бала болса сұлу, болар қандай,

Ләззаты болса егер шекер балдай.

Күлім көз, оймақ ауыз түссе қолға,

Сүмбіл шаш, қиғаш қасты, жазық маңдай.

Ақанның махаббат тақырыбындағы өлеңдері көп.Мысалы "Сүйген жардан айырылдым" "Біздің көңіл қайда жатыр " " Ұзатылайын деп жатқан қызға" "Нұрила" "Балқадиша" "Мақпал қыз" "Ғалиянұр" "Бибиғайша" "Ақшабақ"т.б.Жастар атынан жыр толғап, көптің көңілін дәл басқан адал жарлардың ең нұрлы өкілі.Аспандағы жұмақты мекендеген қор қыздарының бейнесін жерден іздеп ,Иран бағы ішінде сайраған бұлбұлдың өзі.Ауызынан шыққан сөзі, көмейінен құйылған ән бәрі нағыз ғашықтардың шын сыры, адал ниет, ақ пейілдері.

Ғашықтық мен шығарған мирас емес

Жүсіп пен Зылихадан үлгі қалған

Ізденіп Баһарам да Гүләндәмді,

Мехнатпен ақырында сүйтіп алған.

Көп жүріп, жаһан кешіп Сейфілмәлік,

Жамалға Иран баққа іздеп барған

Біреуі жеті ғашықтың Жүсіп еді,

Зынданға Зылиха үшің түсіп еді

Бұрыннан ғашық болған бір біз емес

Болмайды басқа жанның ісі енді

Баласы падишаның Сейфілмәлік

Неше жыл о да жүрген от боп жанып

Келтірілген жолдардан ақынның махаббаты сүйіспеншілік тақырып ретінде түсінетіндігі, оның отына шарпылмайтын жастың болмайтыны көрініп тұр.Ол өзінің өлеңдері арқылы махаббат деген қорлыққа көнбейтін, қара күшке бас имейтін адамға тән ең қасиетті сезім, теңдесі жоқ рухани күш екенін дәлелдеді.Ақанның бір өлеңінен сұлулықтың, ғашықтықтың толық образын таппасаң ,бәрін тұтас алсаң, сұлудың бейнесінде ғашық жарлардың сыр сыйпаты мүсінделіп шыға келді.Сұлудың сыртқы сымбаты ғана емес, оның ішкі сыры, мінезі, дүниетанымы,ақылы елге қадірі түгел табиғаты танытылады.

Райхандай безіп өстің гүл бау шарбақ

Гүл жүзің зифа бойың етің шәрбәт

Әуелден көңілімді бердім саған

Нәзік бел, қиғаш қасты қалам бармақ

деген жолдардағы сұлудың сымбатын басқа ақындардан кездестіре қою қиын.Адамдардың асыл қасиеттері, жақсы мінездеріне сүйкімді сөзі, әдемі жүзі,сызылған үні бойы мен ой тазалығы мәдениеті білімі сұлудың жан дүниесі түгел бейнелі суретін табады.

Арқаның ардагері атанған Ақан қазақтың ән өнері аспанында зор даусымен асқақтата жыр нөсерін ақтарып өткен ерекше дарын иесі.Өмір сүрген ортасынан озат шығып, асыл өнерімен де, жеке бас әдет мінездерімен, жүріс тұрысымен, киім киісімен ,сән салтанатымен де дараланып көзге түскен қазақтың ең қадірлі серісі.Асып таспай, жабырқап жасымай әркез арын таза ұстай білген , жақсылық пен әділеттік жолына белін бекем буған ақыл парасаты биік саналы гуманист.Ақанның ақындық талабына дем беріп, оған негіз болған өзге халықтар мәдениеті ғана емес ақын творчествосының негізгі бастау арнасы өз халқының поэзиясында жатыр.

Ақан сері өз заманы ұсынған дәуір талабын таныған, сол жаңа талаптар тұрысында ізденіп оқып білім бұлағынан сусындаған зор талаптың жемісі.Адамның қуатты жас шағы бос өтпей, өнер дүбіріне ілесер шын тұлпар болуы абзал.Кедейлікті намыс қып, мал жиюға ғана талаптанбай ең алдымен білім табуға күш салса деген армандарына меңзейді.

Ер жігіт мақтанады асы болса

Биік тау шаттанады тасы болса....

Жігітке кедейшілік намыс емес

Жігітке ең керекті іс білім деген

Білімсіз ілтипатқа ілінбеген

Ақан сері өлеңдерінде де басқа ұлы ақындарда кездесетін белгілі мөлшерде сүйіспеншілік сезімнің жетегіне еріп, елжірей ынтығу тән азығына құмарту орын алады.Әркімге мәлім Абайдың мынадай сөзі бар:

Етің етке тигенде

Демің тынып сүйгенде

Тән шымарлап бой еріп

Ішім оттай күйгенде

Құмарлықтың шарықтау шегіне жеткен кездегі осындай кездерін Ақан да шебер бейнеленеді.Сүйіскен екі жастың дегендеріне жеткен шақтарын табиғи жырлайды.

Қарағым құшақтасам құмарланып

Қосылған қос ғашықтай жалын шықса

Жан тынып ішімдегі жалын шықса

Ауымнан ақ сағымдай мұнарланып

Ми тамыр ақыл ойдан арман қалмай

Мақтансам қызуыңа тым алданып

Көтеріп гүл бәйшешек көңіл күліп

Семірсе нәпис мұрат бір жалданып

Қардан ақ қаннан қызыл ет пен бетің

Иықтан қолаң шашың гул талданып

От сөнсе жүректегі жанып тұрған

Сорғанда тілден ләззат мейір қанып

Ет пен бет бір біріне еріскенде

Айтысқан шартқа жетсем әбден қанып

1

Ақынның махаббат мәселесіндегі кредосы өзіне барлық жағынан тең, шын жүрегінен берілген, сертке берік адал жармен айырылмас өмір сүру.Көрінген көріктіге көз тастап, жеңілтек мінез көрсетуге мүлде қарсы:



Сүйек тең, ой орайлас, ақыл шендес

Ғаухарсың бағаң қымбат қолға тимес

Қызығар бет табылар ниет табылмас

Таза жүрек шын сөзбен серт беріп ем

Нәпсіме жүрегімді сұлтан қылып.......

Ақан сері адам бойындағы жаман мінездерді, қылықтарды әсіресе жігіттерді сынаған.Таудай талабы бар жігіттер алдына адамгершіл тілектер айтып қоймай, халықтық зор мақсаттар жүктейді.Маңызды әлеуметтік ойлар түйіндейді.Елде етек алған жоқ жітіктер қамын жеуге, сол жолда аянбай адал адам болуға шақырады.

Біліңдер өсиетін ата бабаң

Қараңдар кем кетікке келсе шамаң.....

Өмірінің мағынасына мән бермей , жауапсыз жүріп, дүниеден босқа өтетіндер елге мысал.Асылы ондай адамдардан берекелі іс күту артық.

Әрқашан сондай жігіт тәуір болмас

Бояма шүберектей жасыл болса

Көзі де, көңілі де соқыр қарағанғы

Несі адам түк білмейтін масыл болса

Бұл сияқты жетесіздер өнімді іспен емес, зиянды әрекеттермен шұғылданғыш келеді.Өсек аяңға үйір жүреді: "Ақылсыз кейбірдің мінезі сол бір сөзді екі қылып жүреді" дейді.Жақсы жігіттер сипатын сынап көрсетіп, оларға тән іскерлік, адамгершілік, терең білімділік , парасаттылық еліне халқына деген адал ниет , қажыр қайрат дәріптенеді.Өзі армандаған осындай мінсіз өткір жастардың идеялды образын термелейді.

Нәркестен қайырылмайтын қылыш болса

Мінезі, ақылы, өнері дұрыс болса

Бір сырлы, сегіз қырлы болса жігіт

Жорғадай тілі майда жүріс болса

Ақылы, сабырлы ер деп соны айтамыз

Еткені берекелі жұмыс болса

Осындай "бір сабаз өнері көп топ бастаса" деп өзі қалаған асыл азамат туралы ойын түйіндеді.

Ақан серінің үстемдер билеген қоғамға қарсы пікірлер айтқан.Қазақтың болысы, биі, байы, молдасы, қанды балақ қарақшылары шенді шекпенднрі ақынның басын, қатырып қажытқан қарсыластары.Оларға деген ақынның ащы сөздері ел аралап, халықтың арасына сіңіп, өзінің айтушыларының қолдаушыларын күн санап көбейте береді.Ақын өзіне сырлас дос тауып ел арасында мәңгі жасап келеді.Ақан сері қоғам туралы терең толғанып, езілген елмен бірге күңіренеді.Өзінің "Заманға қарап" "Халқым сенген" "Достарыма" "Жақсы мен жаман" "Өсиет өлең" т.б. әлеуметтік мәні зор өлеңдерін шығарды.Аталған шығармаларда ақынның саяси әлеуметтік қоғамдық

2

Көзқарасы прогрессшіл, алдымен адамгершіл екені айқын.Оқу өнер, білім жастар еркіндігі махаббат азаттығын көксеген ақынның басқаша болуы мүмкін емес.Үстемдердің ел мүддесін ұмытып, еңбекші халықты жаныштап, оларды қараңғылық қамауынан босатпай аяусыз қанап жатқанына наразылық үнін шертті.Әр тұста елі, халқымен бірге замана зардабын тартты.Азаттықтың тура жолын іздеп, жарғақ құлағы тиыш таппады:



Болғанда мындай күйде заманамыз,

Жай жатып сахарада қамаламыз

Болыс, би ет пен шайға мәз болуда

Қайткенде тура жолды таба аламыз.......

Халық ел мақсаттарын жеке бас қамынан жоғары ұстай білетін шын қайраткер ғана халқына пана, адасса жол тауып, жаңылса жөн сілтеп, тарыққанда дем беріп отыра алады деп, ел басы болар азамат ердің міндеттерін термелеп, оларды жастарға үлгі етеді.

Төрелер ширатады есіп мұртын

Алмайды еш теңдікке елі жұртын,

деп, ақын менменсіген төрелер тобын да өткір тілін бір сұғып өтеді.

"Науан қазіретке" арнауында да мал үшін дінді пайдаланатын қажыны қатты ажуалайды:

Білмейтін ба ең мал десе

Періштенің азатынын

Мал алудың қамы ғой

Осы салған азаның,

депті оған.

Ақанның әндері мен өлеңдері халқымыздың баға жетпес мұрасы.Оның есімі мәңгі жастықтың символы.Лирикалық шығармалары әдемілік пен махаббаттың асыл өрнектері, поэтик образдардың сарқымас көзі.Ақан серінін көркем бейнесі халқымыздың көз алдында.Онын қазіргі көрермендеріміз театрсахнасынан,кино экранынан жиі көріп тұрады.Ақындарымыз жыр қып, жазушыларымыз том том роман жазып жүр.Серінің нөсерлі әнін үздіксіз тыңдап , құлақ құрышын қандыру мүмкіншілігі өте мол Ақан сері жігіттің мінезін сынап, оған баға берген.Жігіт мінездерін және олардың он үш түрін атап көрсетеді.

Дәріс №12

Тақырыбы: Әсет Найманбайұлы

Әсет Найманбаев бұрынғы Қарқаралы уезі, Темірші болысы, 8-ауылда (қазіргі Жезқазған облысы, Ақтоғай ауданы) 1867 жылы туған. Руы Арғын, оның ішінде Қаракесектен тарайтын Майлық деп аталатын аз атадан. Әкесі Найманбай кедей шаруа болыпты. Ауыр тұрмыстың айдауымен 1875 жылы Семей қаласына көшіп келген. Кейіннен қала тұрмысына тұрақтала алмай Мақаншы ауданындағы Бақты ауылына көшіп барады. Осында Әсетті медресеге окуға береді. Он бір жасында бірінші рет мектеп есігін ашқан зерделі бала төрт-бес жылда медресенің білімін жақсы меңгеріп алады. Медреседе жүргенде-ақ ақындық таланты ашыла бастайды. Жасы ұлғайған шағындағы бір өлеңінде ақындық өнер сапарының он үш жасында басталғанын айтады:

Елуден жасым менің белең асқан,

Өлеңге он үш жастан араласқам.

Қызыл ит қимылдаса қызуымен,

Текпінді терең сөзден жаза баспан...-дейді ақын



Әсеттің алғашқы ақындық қаламындағы айтатын, жазатын өлеңдерінің тақырыбы көбінесе жастық, махаббат туралы және суырып салма айтыс өлеңдер болды.

Әсет - ақындық өнерді өзгеше жоғары бағалап, табиғаттың тартқан ерекше қасиетті сыйы деп біліп, ардақтаған адам.

Ақындық өнерін халқына арнаған Әсетті туған елі қадірлеп, құрметтеген. Үйрек пен қаздай қалқып жүрмін жүзіп, Көп елде - көл жұртымда қыдыр шалған- дейді ақын.



Әсеттің ақындығы ең алдымен айтыс өнерінде танылады. «Айтыс - майдан, айтысқан ақындар майданның жекпе-жектегі батыры»- деп М.Әуезов айтқандай Әсет ақын да осы жекпе-жектен жеңіп шыққандардың бірі. Әсеттің алғашқы түскен ең үлкен айтысы - Рысжан қызбен айтысы.

Абайдың алдын көріп, ұлы ұстаз ақыннан ақындық, әншілік өнер жолында үлкен тағылым алған талантты шәкірттердің бірі - Әсет.

Қазақ даласын әнмен тербеген Әсеттің өзі өмір кешкен тұста - халқының ақберен ақыны ретінде танылғаны анық еді.

Айтыс бәйгесіне түсіп жүлде алып, елге атағы шыға бастаған жалынды, албырт жас ақын, асқақ әнші Әсет ұлы ақынның, кемеңгер ақынның алдына келгенде 20 жаста болатын. Абай ауылы қазақ сахарасындағы өнер-білімнің, мәдениеттің өнегелі ордасындай еді.

Сол кездегі Абайдың қасында ұдайы болған адамдары: Шаһкәрім, Көкбай, Ақылбай, Мағауия, Тұрағүл, Кәкітай, Ахметбектер тобына Мұқа, Әсет келіп қосылған екен.

Әсет- Абай ағасының алдында мол тағылым алып, үлгі алады, Пушкин шығармаларымен танысады. Әсеттің «Евгений Онегин» романының оқиғасын алып, еркін аударма жасауы Абай әсері екені сөзсіз.

Әсет - нағыз сегіз қырлы өнерпаз. Ол ақындық өнердің өрен жүйрігі, суырып салма - импровизатор, ақпа ақын. Табиғи тума таланты күшті, дарынды ақын қолына домбыра алғанда, қолма-қол нөсерлете жыр төксе, домбырасымен қоса, қағаз бетінде қаламы да қатар жүйткитін сауатты саңлақ ақын болған.

Әсет өзінің әрбір өлеңіне арнап ән шығарып, өлең-жырын шаршы топта домбыраға қосып шырқап айтады екен. Ақын Әсет асыл жырын әсем әнімен домбыраға қосып, асқақтата ән шырқайтын болған. ...

... Ән салсаң Әсеттей сал әсемдетіп,

Қоздырып делебеңді әсерлі етіп,

Шырқатып, шығандатып, шалықтатып,

Шапшытып, шумектетіп, нөсерлетіп.

Атақты музыкатанушы Ахмет Жұбанов, Әсеттің сөзіне музыкасы сай келетінін айта келе: «Орындауы келіссе «Әсет» сахна сәнінің бірі. Әсіресе қайырмасында ән құйқылжып, төгіліп, шын мөнісінде ойнақтап, делебеңді қоздырып кетеді»

Әсет - әнші, сазгер. Әсет — нәзік сезімді, ұшқыр қиялды лирик ақын; ол тілге бай, алғыр ойлы, бөгелмей жүйткитін айтыс өнерінің де ерен жүйрігі.; ол алысқа алқынбай сілтейтін жүйрік, бай оқиғалы поэма, дастандар жазған акын. Әсеттің атақты «Қызыл табан - ағаш ат» поэмасы Шығыс ертегі әңгімелерінің әсерімен жазылған, «Мың бір түн» сияқты өз уақытына жазылған екі жастың арасындағы махаббатқа құрылған ғылыми-фантастикалық поэма. «Салиха-Сәмен» поэмасы да бас бостандығы үшін, махаббат үшін, кұрбан болған жандар туралы. Олар өз заманының қатал заңының құрбандары.

Осындай тамаша туындылары бар, айтыскер ақын, жан-жақты Әсетті нағыз сегіз қырлы өнерпаз дейміз.

Әдебиеттер:

Әсеттің жария болмаған өлеңдері// Дидар.-1998.-17 қараша

Бекбосынов О.Әсет ақын қайда туған// Халық кеңесі.-1992.-24 маусым

Болғанбаев Ә. Алашқа аты шыққан Әсет ақын// Халық кеңесі.-1991.-2



қараша

ЖанботаД. Сағындым, Әсет, өзіңді// Қаза елі.-1998.-13 қараша

Кұдайбергенов Т. Ақынды еске алғанда: Ақынның 125 жыл толуына

орай// Семей таңы.-1992.-4 шілде

КерейқұловҚ. Шабытты шақ// Лениншіл жас.-1989.-31 наурыз

Мамырбаев Ш. Ақын арманы// Семей таңы.-1992.-1 ақпан



Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері: 3-кітап.- Алматы:

Дәуір, 1995.-320 6.

НүржекеевБ. Найманбаев Ә. .- Алматы:Жазушы, 1988.-303 6.

Түгелбаев А. Тереңге тамыр тартқан: Әсеттің аударма өлеңдері//

Білім және еңбек.-І987.-№7.-47 б.


Каталог: ebook -> umkd
umkd -> Мамандығына арналған Сұлтанмахмұттану ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені
umkd -> Қазақстан Республикасының
umkd -> Қазақстан Республикасының
umkd -> Студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені
umkd -> ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған «Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы (1941-1960)» пәнінен ОҚытушыға арналған пән бағдарламасы
umkd -> «Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
umkd -> ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешенінің
umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
umkd -> «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет