«5В050200» – «Филология: қазақ тілі» мамандығы үшін
жүктеу/скачать 241,76 Kb.
|
a6dcdf8c-8ca4-11e3-bf6e-f6d299da70eeэтно ГА
| Қазақтың байырғы шешендік өнерінің бір бай саласы – шешендік дау. Шешендік арнау – адамдар арасындағы қарым-қатынасты, шешендік толғау халықтың философиялық көзқарасын көрсетеді десек, шешендік дау – қазақ қауымының, заттық және рухани даулы, мәселелерді реттейтін ежелгі әдет заңы сияқты. Шешендік дауларды мазмұнына қарай жер дауы, жесір дауы, құн дауы, мал дауы және ар дауы деп беске бөліпті Б. Адамбаев. Бірыңғай мемлекеттік заңы жоқ елде барлық дау-талап мәселесі ара ағайынның қазылығымен, жол-жоба білетін тәжірибелі қарттарға жүгінумен шешілген. Халықтың әдет-ғұрпына сүйеніп, әлінше әділ төрелік беретін ойға ұста, тілге шешен адамдарды ел «би» деп атаған. Халықтың осындай қарапайым тәжірибесінен қазылық, билік-төрелік айту салты қалыптасқан [104, 14].Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпа атауларынан қалыптасқан тұрақты тіркестердің біразы – жер дауы мен мал дауына және құн дауына қатысты мағыналық бірліктер. Атап айтқанда:
- жер дауына қатысты: момынның ақылы үш күндік; үйде Шоңы бар, түзде Шорманы бардың не арманы бар?; Көбелдестер би болып, көппен кеңес құрған жер;билік айтса Құлшыгеш, атаңның да құнын кеш; билікті ең әуелі Бәйел айтсын, Бәйел қате дегенге дәлел айтсын;жеті ер құнсыз болсын, Күншалмас Қанжығалынікі болсын т.б.тұрақты тіркестер қалыптасқан. «Фразеологиялық оралымдар тарихта болған кейбір жайлардың, дағдылардың негізінде пайда болуы мүмкін» [116, 182], –деген пікірге сүйене отырып, белгілі бір тарихи жағдайға байланысты қалыптасқан, бірнеше басылымдарда жарияланған жеті ер құнсыз болсын, Күншалмас Қанжығалынікі болсын атты тұрақты тіркестің қалыптасу уәжіне назар аударайық. Ерейментаудағы Күншалмас деген шүйгін жайлауға Қанжығалы мен Сүйіндік (Арғын – Мейрам – Сүйіндік – Құлболды –Күлік) рулары таласып, жеті адам оққа ұшады. Нұрқан және Бапан Қанжығалының бірі – төресі, бірі – биі. Бұлардың заманында Төртуылдың адамы – Шоң би мен Шортан би. Төртуылдың Қаржас деген еліменен Қанжығалы Ерейментауға даулы болған екен. Жер турасынан ұрыс-талас болып, Баянауладан қырық орыс алып шығып, Қанжығалы ұрыс-төбелес қылыпты, орыс мылтық атып, Қанжығалының жеті ері оққа ұшып өліп, кейін Керей, Қанжығалы дауына Шорман барады. Сол кезде Шоң би Шорманға былай деп ақыл береді: «Осы үш күнге шейін бітімге шықпай бөгелгейсің. «Момынның ақылы үш күндік» деген сөз бар-ды. Үш күннен соң, Момын баласы ақылын тауысып, «өзің білге» келетұғын», – дейді. Айтқандай үш күнге шейін билікке шықпай, кідіріп, төртінші күні шыққанда Керей, Қанжығалыдан шыққан би (Нұрқан төре) аузына басқа сөз түспей «өзің біл, өзің білден» басқа дәнеме айта алмапты. Сонда Шорман би: – Өзім білсем, жеті еріңнің құнын алып, Ерейменнен күллі Қанжығалы шығып кетсең де, ықтияр өзіңде. Жоқ, жеті ерің құнсыз қалып, Ерейменді түгелімен алып қалсаң да, ықтияр өзіңде... – Өлген жеті кісіге бола, екі болыс ел қыстап отырған Ерейменді қалай тастап шығып кетеміз? – деп, жеті ердің құнын кешіп, Ерейменді Қанжығалы иеленуге ықтияр болды дейді. Ерейменде Қаржастың жеті-ақ қыстауы бар екен. Онан өзгесі Қанжығалының бұрыннан өз қонысы екен. Шорман бидің сөзді ұтып сөйлеп, ретін келтіргенінен Қанжығалының жеті ері құнсыз кетті дейді. Қанжығалы Қоскелді Досан ақын Қаржас Елтай ақынмен айтысқанда, былай деген екен: Ұры Қаржас деген соң, ұры Қаржас, Жанторсығың жаныңда, сірі Қаржас. Жаз жіберген көбеңді қыс қоймайсың, Тұқымың мұнан жаман, құры Қаржас. Сонда Елтай ақын: Керей мен Қанжығалы сен емес пе ең? Байлаулы бұзауыммен тең емес пе ең? Кешегі жеті еріңді құнсыз қылған Балам-ау, әкең Қаржас мен емес пе ем, –дегенде Досан ақын дәнеңе айта алмай, жеңіліп қалыпты [117, 196].С.Мұқанов: «Онда екеуі де тапқырлық, шешендік танытып, қай жеңгені үстем болады. Қазақтың істің ағы білмейді, жігіттің бағы біледі деуі содан. Бұл қай жағының биі алғыр болса, сол жағының дау иесі де үстем болып, жеңіп шығады деген мағынада айтылады» [105, 59].Жер дауын шешуде ұтымды ұтқырлықтың, ұрымтал тұсын сөзбен қақырата сөгіп, дәлелін нық бекітіп, сөзден селкеу шықпастай шешілген даудың үлгісіндей осы бір ауыз сөз ел санасында жатталып қалуы да сондықтан шығар. Қазіргі кезде ретін тауып, ақылмен кез келген түйінді істі өз қолайыңа жағымды етіп шешуіңе болады деген сөз мағынасында айтылады. - мал дауына қатысты: Тауда – Сасан, ойда – Қосан, құт қонған Шаянбай, Кеңгірбай басқаның қойына тоқты, тоққарасына бесті қайтарадыт.б. Шешендік дау ұзын сүре айтыс немесе төрелік-билік сөз болуы шарт емес. Шешендер айтыс-дауда ұзақ сөзбен ұтпайды, бір ауыз тапқыр оймен ұтады. Шешендік дау дегеніміз – айтыс үстінде тауып айтылған сол бір ауыз ұтымды сөз. Ол кейде толғау, кейде төрелік, тіпті кіріспе сөз де бола береді [118, 125].Мысалы,Кеңгірбай басқаның қойына тоқты, тоққарасына бесті қайтарадытұрақты тіркесінің қалыптасуына ел ішіндегі мал дауына қатысты әрекет негіз болған.Тобықтылармен екі ортада болған кезек жортуылдан әбден мезі болған керейлер барымтаны тоқтатып, бітімге келуді сұрап, Кеңгірбайға елші жібереді. Кеңгірбай: «Барымта басынан қайтады. Жерімді барымталап алған сен. Алдымен жерімді босат. Сонан соң алған малды мен қайтарамын», – дейді. Оған Жобалайлар көнеді де Көксаладан өтіп қоныстанады. Керейлер: «Мен жеріңді қайтардым, ал Тобықты, сен барымталап алған малымды қайтар» дегенде Кеңгірбай бұрынғы сөзін қайталап: «...жерімді басып алып пәлені бастаған өзің болатынсың. Сен жерімді алмасаң, мен барымтаға бармас едім. Ал барымтаға, қуғынға түсіп қансоқта болған малдың құны төмендейді. Тоққараңа бесті ал да біт, оған риза болмасаң, қалағаныңды істе», – дейді. Ақыры сондай төлеу беріп Жобалай кереймен бітіседі. Осыдан барып «Кеңгірбай басқаның қойына тоқты, тоққарасына бесті қайтарады» – деген сөз тарап, бидің беделі өсе түседі. С.Мұқановтың «... Кеңгірбайға дейін Арғын руларының ішінде Тобықты еселі ел болмаған көрінеді. Кеңгірбай ел тізгініне ие болып, би атанғаннан кейін, Тобықты көршілес рулармен теңдесу былай тұрсын көбін сырғытып, Тобықтыға тиісті жерді кеңейткен, Тобықтының үстемдігін күшейткен », – дейтіні осындайдан айтылған болса керек [91, 57].Қазақы ұғым-түсініктің терезесінен қарасақ шешендік сөздердің көбі ел ішіндегі саяси-әлеуметтік мәселелерді реттеуші тетіктің бірі әрі бірегейі ретінде саналған. - құн дауына қатысты:Төйкеден ұл туыпты, ел үшін күн туыпты. Төйке қажы баласы Ақшайықтың ел үстіне ағайыны қол бастап жау боп келгенде, ел састы, етек басты, басқа күн туғанда апатты сейілткендігіне қатысты осы сөз қалыпты. Елдің берекесін аман сақтап қалған Ақшайық кейінде Найман баласының бұлбұлы атанған. Мұрын балаларының бірі Құттықадамнан тарайтын Жармұхамбет байдың мәйітін Хабар асуынан тауып, жерлегеннен кейін кек аламыз деп ағайын Құттықадам мен Жанбикеден 500-ден аса қол жинайды да, Қаратай, Әшіп деген екі ұрыны әспенсітіп отырған Өкпеті болысына болыс болып отырған Тойке баласы Шынтемір деп ауыл үстіне қалың қолмен сау ете түседі. Бейғам отырған ауылдың зәре-құты қашқан. Сөйтіп, ел жақсылары мен ара ағайынның айтулы билері мен қажылары жиналады. Екі елдің сөзін ұстап, екі адам дауға түсетін болады. Құттымбет сөзін сол кезде он сегіз жасқа келген Ақшайық ұстайды. Құн даулаушылардың сөзін жасы елуден асқан ділмар шешен, сүйегі Жанбике Ырғайбай деген адам ұстайды. &&&
Қазақ даласындағы шешендік өнердің бастауы неде? Би-шешендердің қазақ арасындағы қызметтері қандай болған? «Жер дауы» неге ең қиын, күрделі жайттардың бірі болып саналған? Жесір дауының қандай әлеуметтік, салттық, халықтық себептері болған? Төбе би сөзі қандай ұғымды білдіреді? &&&
жүктеу/скачать 241,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|