«5В050200» – «Филология: қазақ тілі» мамандығы үшін

1. 
   Өз баласына сын көзімен қарап, даналықпен байымдау жасаған аналардың үлгі сөздері
   
2. 
   Айпара ананың балаларына арнаған сөз үлгілері
   
3. 
   Бес таңбалы қыпшақтың аналары айтқан сөз үлгілері мен Тоқмейіл (арғын) ананың балаларына арнаған сөз үлгілері
   

Қазақта «әке – балаға сыншы» деген сөз бар. Әкесінің немесе дуалы ауыз атақты адамның баланы балдырған кезінен қимыл-қозғалысынан, іс-әрекетінен, сөзінен, жалпы бала болмысынан кісіліктің, батырлықтың, даналықтың, ұлылықтың немесе, керісінше, ездіктің, жетесіздіктің, ынсапсыздықтың, керенау керліктің нышанын жеті қиырынан көріп, болжап, болашағына бал ашпай сәуегейлік айтатын әрі онысы бұлжымай келіп жататын «әке сыны», «ана сыны» дегенмен орайласып жататын жағдаяттар жетерлік. Біздің бүгінгі тақырыбымызда Шығыс Қазақстан аймағындағы ру-тайпалардың танымал адамдарының аналарының айтқан «сыны» бойынша ел ішінде белгілі әр ортада жиі қағида ретінде ауыздан-ауызға беріліп, таралып кеткен «ана сынының» қаншалықты шынайы болғандығы туралы қалыптасқан мағыналық бірліктерді қарастырамыз. Сын айту, көкейге қонымды болжам жасау көркем әдебиетте, шежірелерде жазылып және ел арасында ауызша айтылып, халық жадында сақталып келгені болмаса, ғылыми тұрғыдан қарастырылмаған мәселелердің бірі.

Сонымен аналар сыны тақырыбына арқау болып отарған, тобықты келіні – Айпара ананың, «бес таңбалы» қыпшақ анасының, Шаншар Келдібектің бәйбішесі Тоқмейілдің және т.б. өз балаларының болмысына орай олардың болашағына болжау жасауы және сол болжаудың өмір шындығы қаншалықты деңгейде екенін қолда бар мәліметтер негізінде бажайлап көрейік.

Айдостың Айпара деген әйелінен төрт ұл туады. Бұлар: Ырғызбай, Көтібақ, Топай, Торғай. Айпара ер қайраты бар, есті, адуынды әйел болған. Өзінде бір жағынан тапқыр шешендік, бір жағынан бақсы құшнаштық сияқты сәуегейлік те болған. Айпараның өзінен қалған бір ауыз сөз – төрт баласына берген аналық сын сөзі осы уақытқа дейін ел аузында айтылып келеді. Өз баласына сын көзімен қарап, даналықпен байымдау жасаған адамның бірі осы – Айпара анамыз болыпты. Ол арнайы қой сойғызып, етін түгел асқызып, ұлдарының алдына тартып, бақыласа Ырғызбай салған жерден жамбасқа қол салады, Көтібақ тоқбас жілікке жармасады, ортан жілікті Топай иеленіп, Торғайдың біресе қабырғаларға, біресе омыртқаға ұмтылып, кәрі жілікті қанағат тұтқанын көріп:

Шынжыр балақ, шұбар төс Ырғызбайым,

Тоқпақ жалды торайғыр Көтібағым.

Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым,

Сірә да оңбас Торғайым (тобықты – Айдос), –

деген екен. Содан бері екі ғасыр жарымдай уақыт өтті. Өмір шындығы бұл болжағыштықтың дәлелсіз ақиқат екенін көрсетіп келеді әрі аталмыш сөздер ана қасиетінің, ана болжамының, ана сынының өмірде орындалып жататындығының бір үлгісі ретінде таралған [91, 39].

Олжай үшке бөлінгенде, Айдос, Қайдос, Жігітек боп тарайды. Қайдосы бүгінгі Бөкенші, Айдос болса, осы маңдағы Тобықты ішіне күші мәлім – Ырғызбай және Көтібақ, Топай, Торғай – төрт ата болды.

- Ырғызбай жайлы: «Шынжыр балақ, шұбар төс Ырғызбайым».

1750 жылы «Ақтабан шұбырындыдан» кейін Арқаға қарай сырғып ауған жолда, Ырғыз өзенінің жағасында туғандықтан Ырғызбай аталған. Көтімалды өзенінің жағасында Көтібақ, Торғай өзенінің жағасында Торғай туыпты. Ырғызбай ер жеткен кезде Тобықты осы күнгі Семей губерниясы, Семей уезінде Шыңғыс тауының батыс шетіне келіп ілініпті [127, 46].Ырғызбай Айдосұлы шамамен 1744 ж. Ырғыз өзенінің бойында туып, 1785 ж. Шыңғыстау баурайында дүние салған – Абайдың үшінші атасы. Шежіре деректеріне құлақ қояр болсақ, «Ақтабан шұбырынды» заманынан кейін Тобықты жұрты Сыр бойынан ауып, Ордың қара ағашыншан атақоныс Шыңғысқа қарай бет түзегенде, Ырғыз, Торғай, Кеңгір өзендері бойында біраз жылдар қыстап тұрып қалады. Міне, сол уақытта Ырғыз өзені бойында дүниеге келген перзенттің бірін – Ырғызбай деп ныспылапты. Айдос Олжайұлының Айпара есімді бәйбішесінен төрт ұл туады. Олар: Торғай, Топай, Көтібақ, Ырғызбай. Атақты Айпара ана: «Шынжыр балақ, шұбар төс Ырғызбайым» деп келешегінен үлкен дәме қылған Ырғызбай Мұхтар Әуезовтің жазуынша: «Өзге туысынан анық артық боп озып шығып, ортасы дәме қылған жігіт болады» [140, 63].Ырғазбайдың бойындағы ерекше қасиеттерді жете сезіп-байқаған Тобықтының сол замандағы теңдесі жоқ айтулы биі Кеңгірбай Жандосұлы оны өз қасына алып, ел сөзіне араластырып, дау- дамайға, бітім-билікке де жүргізіп, баулиды.

Ырғызбайдың өз қатарларымен салыстырғанда өзге бір ерекшелігі – жас кезінде үлкен ас, ұлы дүбір жиында күреске түсетін ірі балуан болған. М. Әуезов бұл турасында былай деп жазады: «Уақытында қазақтың көп руларының арасында зор лақап болып жайылған бір күресі бар. Ол: жиналған бір аста түйе балуанды жыққаны» [140, 27]. Ырғызбай батыр Тобықты елін аласапыран заманда Шыңғыстауға бастап, ие болысып келгендердің бірі [141, 78-79].

- Торғай жайлы: «Сірә да оңбас Торғайым». Айдостың төрт баласының үлкені Торғай. Торғай ұрпақтарының күш иесі болғандығы ерекше айтылады. «Абай» романының кейіпкері Құлыншақтың балаларының «бес қасқа» аталынғаны белгілі. Торғайдың «көрнекті ру басының бірі» болуымен қатар, бала-немерелерінің ірі батырлар болғандығы, әсіресе, немересі Қасымбайұлы Манастың қайраты ел ішінде әлі аңыз болып айтылады.

Торғай өзі де ірі денелі адам болса керек. Ырғызбай мен Көтібақ жылқыда жүрсе, көп жау жылқыларына тиіпті. Ұзақ соғыс болады. Ағайынды екеуі соғыса-соғыса жылқыны жауға бермей, жылқы қос үстіне келіпті. Қоста ағалары Торғай отыр екен. Көтібақ «соғыспасаң да қостың сыртына шықшы» деп жалынып, сыртқа шығарғанда Торғайдың алып тұлғасын көрген жаулар «мына дию өзімізді мерт қылар» деп қорқып, қашып кетіп қалыпты делінеді. Бұдан бұл кісінің тұлғалы, әлуетті болғанымен, жүрексіз екені көрінеді. Ал іске берекесіздігі анасы Айпараның айтқанындай болса керек. Өйткені анасы сыншы Айпара төрт ұлын сынамаққа, бір қойды сойып, тұтас етін алдарына қойғанда жасы үлкен бола тұра бас, жамбас секілді «кәделі мүшелерді емес, болмашы мүшелердің әрбіреуін бір ұстапты. Содан анасы «Сірә де оңбас Торғайым» деп сынапты деседі.

Шынында, Торғай үш Олжай балаларының ішінде ең өспегені. Тіпті, бүгінде Абай ауданында бұл атадан саусақпен санарлық қана жанұя бар [91, 172].

- Топай жайлы: «Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым». Топайдан тараған Медғат Мұқашұлы: «Топай ұлдары, шынында да, ешкімнен кеммін, ешкімнен артықпын демей қатарымен күн кешті», – десе, сол шаңырақтың тағы бір төлі Ораз Жұмағалиұлы өз естелігінде: «...кенже ағам (Тәшпық Құтжанұлы) М. Әуезовпен дос болған. Екеуі де бір ауылдан. Кенже ағам Мұхаңның романына Топай руынан бір адам қосу керек дейді, бірақ Мұхтар Омарханұлы оны орындамаса керек. Сол себепті ол кісі «Абай» романының бірінші кітабы шыққанда: «Інім Тәшпыққа Топайсыз «Абайды» арнаймын деп қолтаңба жазып беріпті» [ 91, 187 ].

- Көтібақ жайлы: «Тоқпақ жалды торайғыр Көтібағым». Айдос бидің баласы Көтібақ, Олжайдың немересі. Тобықты елі «Ақтабан шұбырынды» кезінде Арқада ауып, көшіп жүргенде Көтімалды деген өзеннің бойында туған. Қапталынан мал үзілмейтін, жері от, құты мол осы өзен бойында туған баласының атын Көтібақ деп қойған екен деген үлкендердің сөзі бар. Көтібақ ұрпағы Шыңғыстың Тоқпанбет өзені бойын, Еділдің қойтасы, Бәжіғұл, Борлы, Қаражартас, Қыдырдың оңтүстік тұмсығы – Мұздыбай бұлағы, Кіші Ақшоқыдағы Берікқара, Доғалаң ішінен орын тепкен. М.Әуезовтің «Абай жолы» романында да: «Көтібақ қонысы – Тоқпамбет қалың шалғынды, мол тоғайлы, ең бір құйқалы қыстау» делінген. Ұрпақ сабақтастығынан байқайтынымыз, Айпара анамыздың айтқанындай «Тоқпақ жалды торы айғырдай Көтібақ» және оның ұрпақтары «Абай жолы» эпопеясында аталы сөз, байлаулы шешім төңірегінде кездесіп отырады. Тобықты ішіндегі жер, су, ел жайлы ақсақалдар алқасы отырысында, шешімді әңгіме үстінде Құнанбай бастаған топ ішінде Көтібақ Байсал отырса, Абай қасында Жиренше сияқты ата баласы болады. Тіпті Абай дәуірінде Қажы Күреңше, шешен Құлке (Құлсүлеймен), би Боранбай, даугер Қазыбек және Пұшарбай, Мұздыбай, Қашқынбайлардың билік басын ұстап, келелі істер атқарып, ұтымды сөздер айтқаны жайлы әңгімелер көп [91, 215].

&&&

$$$002-013-001$3.2.13.3Бес таңбалы қыпшақтың аналары айтқан сөз үлгілері мен Тоқмейіл (арғын) ананың балаларына арнаған сөз үлгілері

Мәшһүр Жүсіп, Қойшығара Салғарин және т.б. деректері негізінде қыпшақ анасының сынына тоқталайық: «Бес таңбалы Қыпшақтың аналары айтқан екен» – деседі:

- Ұзын бітті бойыма, ерлік, батырлық толды үйіме; Бұлтың бітті бойыма, көптік толды үйіме; Торы бітті бойыма, кемшілік толды үйіме; балық бітті бойыма, байлық толды үйіме; көлденең бітті бойыма, сауда кірді ойыма [122, 33],– деп айтыпты-мыс дейтін аңыз-әңгіме бар. Бұл аңыз-әңгіме шамасы Ор, Аят, Тобыл, Торғай, Қабырға өзендерінің бойын мекендеген қыпшақ руларының кейінгі тірлік-болмысынан алынған тәрізді. Шындығында да, ұзын қыпшақтар арасынан батырлар мен алып күш иелері көп шыққан. Бұрынғыларын айтпағанның өзінде, кешегі Амангелді Иманов, күш атасы Қажымұқан осы Ұзынның ұрпақтары. Торының ұрпағы көп болған. Көлеміне сенген елдің көршісіне зорлық көрсететіні ерте кезде болып тұрғанын тарихтан да, тарихи әдебиеттерден де кездестіруге болады. Осыны дәлелдегендей, ел ішінде Торымын, Құдайдан басқаның зорымын деген сөз де бар.

Бұлтыңдар мен Көлденеңдер орыстармен ертерек араласқан. Заң-зәкүнді біліп, сауда-саттықпен айналысқан. Ішінен елге танылған есті азаматтар шыққан. Ел аузында өнегелі сөздері қалған атақты Мұғал би осы бұлтыңнан.

М.Тынышпаев еңбегінде берілген кесте бойынша Көлденеңнен Қарааспан және Шуманақ, Қарабалық жөнінде анасы: «Қарабалық бітті бойыма, байлық кірді ойыма» деп айтыпты десе, енді біреулер оны: «Қарабалық бітті бойыма, ойын-сауық кірді ойыма» деп айтыпты деп түзейді. Қайсысы дұрыс, оған төрелік айту қиын. Ойын-сауық жөніне келсек, үлкендердің айтуынша, қарабалықта өнерпаздар көп болған. Атақты Өске ақын, сауықшыл Наурызбай билер осы Қарабалықтың Танабұға деген атасынан[142, 48].

- Шаншар Келдібектің бәйбішесі Тоқмейілден алты ұл туыпты. Оларды жұрт «ақсақтың алтауы» деп атап кетіпті. Келдібек 30 жасқа дейін үйленбей бойдақ жүріпті. Себебі, Келдібектің үшінші атасы Бұлбұл деген кісі: – Сен ешбір әйелге көзіңді салмайсың. Алатын әйелің ұзын бойлы сары қыз, оң жақ аяғының азырақ ақсағы, оң жақ бетінің құлағының түбінде танадай меңі, екі емшектің арасында алақандай қалы болады. «Ә» деп көзіңе түскенде самалдан жел соққандай көзің мен көңілің үйіріле түседі. Осы қыз кездескенше, ешкімге қарамайсың! – деп аян беріпті-мыс.

Бірінші Қазыбек туғанда анасы: Айналып-толғанып өсірсем, Ақ сүтімді кешірсем, Адалдан болар нәсібің, Тіліңнен болар кәсібің!; екінші ұлы Сәдімбек туғанда анасы: Осы, шіркін, ызақор болар, бір емшегімді еміп отырып, көңіліне бір нәрсе ұнамаса, екінші емшегімді тырнап тастайды. Анасының осы айтқаны айнымай келіп, кейін қуандық, қаракесек болып Нұра өзеніне таласыпты. Даудың дерегі ретінде сол жердегі бейітті тілге тиек етіпті. Сол бейітті ертеңінде Омбыдан келген жандарал келіп көрмек болады. Сонда бейіттің басында қонып отырған Сәдімбектің ауылы сол бейітті бұзып, кірпішін бір сайға тастап, орнын тегістеп қой түнетіп жіберіпті. Сондықтан жандарал қуандық пен қаракесекті Нұраның суына ортақ қылып, бөліп беріпті. Содан ел «мола бұзған Сәдімбек» деп атап кетіпті. Ел адамдары анасының айтқаны айнымай келді дейді. Үшінші баласы Асан туғанда: Осы шіркін даңғой болады-ау! Олай-бұлай жүгіріп, отқа, суға да түсе береді, – депті. Бір күні ауылда жайбарақат қымыз ішіп отырғанда, ауылдың үстінен құйын жүріп кетеді. Сонда қымыз ішіп отырған Асан ауылының жігіттері «аттан» салып, жау қаптап кетті деп жабыла шауып, ел қырылып қала жаздапты. Кейін оның ұрпақтарын «Құйынға шапқан Асан» анасының айтқаны айнымай келді деп, күлкіге айналдырып жүреді. Төртінші баласы Балапан туғанда анасы: Осы шіркін шешен болады-ау! – депті. Жылағанда таңдайынан мөр көрінеді екен. Балапан шешендікпен 18 жасында би болыпты. Бесінші баласы Үсенге анасы: Осы шіркін кербез болар, – депті. Үсен қолына күйе жұқса қолын шошайтып, денесіне жуытпай кешке дейін жылайды. Мұның кейінгі ұрпақтары кірпігіне кір жуытпайтын шытырайған сәнқой болады. Бұған да анасының айтқаны келді дейді кейінгі жұрт. Алтыншы баласы Бөденеге анасы: осы шіркін батыр болады! Емшегімді сорғанда сүйек-сүйегімді солқылдатады, – дейді екен. Бір жастан асқан соң, бұлқынып жылағанда өгіздің терісінен істелген қол бау шыдамай үзіліп қала береді екен. Кейін ол Қазыбектің жан шақ келтірмейтін батыры болыпты. Бір кіндіктен тараған ұлдардың ел ішінде танымал болғандығына байланысты айтылады [102, 45-46]. Жоғарыда айтылған ана сынына қоса ертеден келе жатқан ескі әңгіменің бірінде қазақтың ортаншы ұлы Бекарыстың бәйбішесі алты баласына сипаттама берген:

Жалпы қазақ халқы болашақ ұрпағын дүниеге әкелер әйел баласын – тұтасқан қазақы таным, тағылым, болмыс негізін сарқылмас қуатты арнасының рухани тіні ретінде қалар әз ана деп бағалаған. Тарих беттерін аударыстыра отырса, ғибраты мол дүниелер кезігері иланарлық. Мысалы, Арғын бүлінсе Әйбикеден, Найман бүлінсе Жәмбикеден, Үйсін бүлінсе Күнбикеден–бұл осы үш қыздың жатыры аса текті болғандықтан, осы үшеуінен тараған ұрпақтың нағашысына тартып кетпесе деген қауіптен туған тіркес. Қызылбас деген елдің ханы Қатағанның ордасын Назар (Найман) батыр талқан етеді. Осы ерлігі үшін оған Қатағанның Жәмбике атты сұлу қызы беріледі. Қатағанның Айбике атты бір қызы Арғын еліне, Күнбике атты үшінші қызы Ұлы жүзге ұзатылады. Осы оқиғаға байланысты қазақтың үш жүзіне кең тараған сөз қалған [144, 15].Қатаған елінің қыздары жайлы М.Тынышпаевта: «...аргынские батыры после одного набега на народ катаган делили между собой пленных дев, которых было сорок; при этом Чанчар взял Нурбике, Карпык – Дәулетбике, Байборе – Оразбике, а род Тобыкты – Конырбике. Это были дочери вожаков народа «катаган» [96, 158].Ал Шәкәрім шежіресінде атамыз Сарымен бір туысқан Әлі деген: «...Есім хан қатаған елінің ханы Тұрсынды өлтіріп, Айбике, Нұрбике, Қоңырбике деген Тұрсын ханның қыздарын, қанша нөкер һәм жасау, жолдастарыменен алып келген соң, ағасы Сарыға Қоңырбикені беріпті. Сол Қоңырбикеден біздің сегізінші атамыз Кішік және Мәмбетсопы туыпты» [90, 78], – деп көрсетуі жоғарыда аталған тұрақты тіркестің негізінде болған оқиғаның жұқанағы жатқанын бажайласақ және қатаған елінің қыздарының екіден-үштен емес, ондап қазаққа ақ некелі жар болғанын көруімізге болады. Сонымен қатар, замана ағымына қарай сол дәуір қыздарына тән қасиет – қай жерден дәм-тұз бұйырып, тағдыр-талайына жазған жерді – алтын босағасына балап, өзі келін болған әулетке елін, жерін ада қылып, ақ ниетімен келетін болғаны – сол заманалардың ардақ тұтар асыл, киелі қасиеттерінің бірі, яғни ағайын арасының татулығы, көп жағдайда, әйел адамның парасаттылығына да байланысты екенінін тағылым ететін сөз.

1. 
   Сыншы сөзінің мәнін түсіндіріңіз?
   
2. 
   «Сын түзелмей, мін түзелмейді» мақалының мәнін қалай түсінесіз?
   
3. 
   Қазақ арасындағы аналардың, әйелдердің, қыздардың ерліктері көрінген тарихи оқиғаларды атаңыз?
   

1. 
   «Барымта» сөзінің этимологиясы
   
2. 
   «Барымтаға» қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер
   
3. 
   Барымта – қазақ руларының дау-дамайының реттегіш құралы
   

- мен шормын, шормын, Құдайдан да зормын ( арғын – қамбар). Қамбар руы Шор елінен Сәтбек деген батыр шығып, Тобықтының жылқысына дүркін-дүркін тиіп, әбден мазасын алады. Олар жылқыға тигенде «Мен шормын, шормын, Құдайдан да зормын» деп ұрандап шабады екен. Шордың әлегі лаңға айналып, бұдан қалай құтылуды ойлаған Кеңгірбай айласын асырып, түнде қаперсіз жатқан ұрылардың атын айдатып тастап, өздерін қолға түсіреді.Тек атын жібермей қасында ұстаған Сәтбек қана құтылады. Осы Шорды қуған қоңыр адыр «Шор қашқан» аталады. Қолға түскен көп жаяу ұрыны түгелдей шешіндіріп, табандарын тілдіріп, Көксеңгірдегі «Ащы қақ» дейтін көлден өткізеді. Ұрылар жаяу жалдап өткен көл суына аяқтан аққан қан араласып қып-қызыл болады. Бұл көл бұдан былай «Қанды қақ» деп аталады [91, 58-59];

- Аңда түз жыртқышы – қасқырдан, адамда жортуылшы – Тоқтағұлдан сақта!–(найман-назар). Тоқтағұл сол кезде бүкіл наймандағы ең ірі бай болса керек. Жылқысын басқа ұрып санауға келмейтін болған соң, бір үлкен сайды өлшем ғып, сол сай толса, түгел деп есептейді екен. Тоқтағұлдың қалай байығаны туралы ел аузында аңыз-әңгімелер баршылық. Тоқтағұл жасында кісі есігінде малай болып жүруді намыс көреді де, жортуылшылық жолға түседі. Тоқтағұлдың осы жолдағы ерлігі мен ептілігі бірталай елге мәлім болса керек. Қуса жетіп, қашса құтылатын жақсы ат – жортуылшының өмір серігі. Бірде Тоқтағұл өз елінен шалғай жатқан елдегі бір адамның жанына өлшеген жақсы сәйгүлігін алып келуге аттанады. Бірнеше күн жол жүріп, діттеген жеріне жетеді. Кеш бата атын кісендеген мал иесі екі қолын жайып жіберіп құбылаға қарап тізерлеп отыра қалып: «Я, Алла, бүгін жаныма балаған осы атымды аңда түз жыртқышы – қасқырдан, адамда жортуылшы – Тоқтағұлдан сақта!» – деп, тілек тілейді. Мына сөз намысты Тоқтағұлдың шымбайына мықтап жетсе керек. Сонда Тоқтағұл: «Менің жаман атым осыншама алысқа жайылған екен, енді аштан өлсем де осы абыройсыз кәсіппен қош айтысайын!» – депті. Сәйгүліктің иесіне жөнін айтып, екеуі дос болады. Осы үйден аттанатын күні таңға таяу түсінде бір ақ сақалды адам келіп Тоқтағұлға бата беріп: «Жортуылшы деген жаман атақтан бас тартып, адал кәсіпке көшкенің жөн болған. Енді дәулетің судай тасиды. Алтай тауының пәленбай деген жерінде қалмақ байының бөлініп қалған жүзден аса жылқысы жүр. Соның ендігі иесі сен!», – деп аян береді. Осы жылқы тез өсіп, тұқымы да ерекше болып, неше түрлі сәйгүліктер шығады. Тоқтағұл әр жылдары Қабанбай мен Боранбайдың жасақтарына сәйгүлік аттар беріп отырған [89, 46-47].

Қазақ даласындағы дау-дамайды реттестіріп отыратын көптеген жол-жоралғының бірі – барымтаның да өзіндік тетіктері, сүйенер негізі болғаны аян. Оны қазақ топырағында туып, иірім оралымдарын жаза білетін адам ғана, оның құқықтық актінің бірі екенін түсіне алады. Ал сырттан бақылаған адам, оның мәнісін еш уақытта түсіне де алмайды, түсінуі де мүмкін емес. Ұшқары пікір айтуы да сондықтан. Мысалы, 1785 жылдан 1790 жылдар аралығында шығыстану тұрғысынан ғылыми еңбек ретінде жазылған, қыр қазағының алдында өзіндік беделі болған капитан Г.И. Андреевтің еңбегінен де ондай ойлардың сорабын көреміз: «... но укравший почитает себя смелым и храбрым, считает сие себе за возможное, а обиженный по томуж стараться должен отмщать таким же образом, что называется баранта, из чего бывают такие следствия, что они барантуются, или друг у друга воруют весьма долго, и продолжается сие лет до десяти и более без всякой просьбы. Но напоследок одна сторона другую до того доводит, что уже все табуны у нее отгонят и приведена будет в крайнее разорение и бедность. Тогда разоренный едет к своим султанам с просьбою, взяв с собою велеречивых и памятных людей; и тогда уже бывает великий съезд» [147, 58].

Бір руға әлеуметтік негіз болып отырған ақтылы қой, алалы жылқысын барымталап кету былай тұрсын, жалғыз ғана түлігін ұрлаған адам қатаң жазаға тартылатын болған... Қысқасы, халықтың болмысына баға беруде беріден қайтаратын келте байлам сол халықтың тарихи шын қалпына айғақ бола алмайды [148, 139], –деп Ақселеу Сейдімбек айтқандай, барымта сөзі қазақ тілінің сөздік қорында бар сөз болғандықтан, ол сөз де белгілі бір мағынаны білдіре отырып, өзіндік құны, өзіндік бағасы, осы сөзге тиесілі атқарар жүгі бар. Сондықтан барымта сөзі де – белгілі бір кезеңдерде өзіне тиісті міндетін абыроймен атқара білген сөздің бірі.

&&&

$$$002-014-100$Дәріс №14.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. 
   «Барымта» сөзінің түп-төркіні қандай мағынаға саяды?
   
2. 
   Қазақ даласындағы барымтаның рөлі