А. А. Какимова Қазақ филологиясы кафедрасының отырысында талқыланды
жүктеу/скачать 1,03 Mb.
|
| 2.Өлең жүйелері. Бүкіл әлем әдебиетіндегі өлеңдер әр халықтың тіл ерекшеліктеріне лайық әр түрлі жүйеде жазылады. Ең көне түрі – метрикалық (грекше - өлшем) өлең жүйесі. Бұл жүйе тұңғыш реет көне грецияда – біздің эрадан бұрынғы ҮІІ ғасырда пайда болған да, кейін (б.э.б. ІІІ ғасырда) латын әдебиетіне ауысқан.
Грек, латын тілдеріндегі дауысты дыбыстардың айтылуында екі түрлі (созымды, созымсыз), яғни мақам бар. Көне үнді тілі мен қазіргі араб тіліндегі дауысты дыбыстар да сондай. Грек пен латын, араб пен парсы әдебиетіндегі өлең жүйесі бұл тілдердегі дәл осы ерекшеліктерден туған. Метрикалық жүйе - әуезді жүйе, оның арқауында ән жатады. Силлабикалық өлең өлшеміндегі ең шешуші нәрсе – буын :ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ – бәрі де буынға негізделеді. Квалитативті (сапалы) топтың силлаьикадан басқа басты жүйелерінің бірі – орыс поэзиясындағы Тредиаковский рефомасынан (ХҮІІІ) кейін ресми ат алып, Айдар таққан тоникалық (грекше - екпін), яки акцентті (латынша - екпін) өлең. Бұл өлеңнің өлшемі – екпін: ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ – бәрі де екпінге негізделеді. Егер силлабикалық өлеңде буын атаулының бәрі есепке алынатын болса, тоникалық өлеңде екпін түсетін буындар есепке алынады да, екпін түспейтін буындар есептелмейді. Сапалы (квалиативті) топтың силлабика мен тоникадан бөлек, сөйте тұра екеуімен де ұқсас негізгі жүйелерінің бірі – силлабо-тоникалық өлең. Бұл өлеңнің өлшемі - әрі буын, әрі екпін: ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ – бәрі де буын мен екпінге бірдей негізделеді. Мұнда буын мен екпін бірдей есепке алынады. Қазақ өлеңі – силлабикалық, яғни буынға негізделген өлең екенін аңғардық. Олай болса буын мәселесі – қазақ өлеңінің құрылысын байыптаудағы басты мәселе. Силлабикалық өлең атаулының бәріндегі, оның ішінде қазақ өлеңіндегі, поэзиялық қасиеттің көптен-көбі буында жатыр. Өлеңдегі өлең ететін ырғақ болса, қазақ өлеңіндегі күллі ырғақ буынмен үндес. Қазақ поэзиясының бүкіл дамуының кезең-кезеңдерінде қалыптасып, уақыт сынынан сіңген буын түрлерінің кейбіреулеріне қысқаша тоқтап өтейік. 1. Он бір буынды өлең. Бұл – қазақ өлеңінің қашаннан келе жатқан көне түрі. Ауыз әдебиетінің әсем үлгілерінен осы күнгі жазба поэзиямыздың ең соңғы туындыларына дейін он бірр буынмен жазылмаған өлең жоқ. / Туған елім/ / күн сүйген/ / Қазақстан/ / Түлегіңмен/ / төріңді/ / қалап ұшқан/ /Сырлы қобыз/ / жүрегім/ / күй толғайтын/ / Саған арнап/ /соғыпты/ / қазақ ұстаң/ (М.Айтхожина) Он буынды өлең, тоғыз буынды, сегіз буынды, жеті буынды, алты буынды,бес буынды, аралас буынды өлең түрлері кезігеді. Ұйқас және оның шумақта атқаратын ролі. Қазақ өлеңіндгі ұйқас түрлері. Өлеңді өлең ететін ырғақпен қатар ұйқас екені белгіді; ал ұйқас, яки рифма (грекше өлшемдес, мөлшерлес) - өлең тармақтарындағы сөз аяқтарының үндестігі, өзара ұқсас, дыбыстас естілуі. Ұйқас - өлеңнің сыртқы түріне ғана емес, ішкі сырына тікелей қатысты нәрсе, яғни өлеңнің сыртқы сұлулығы үшін ғана емес, ішкі жылуы, қызуы үшін де ауадай қажет нәрсе. Поэтикалық синтаксистегі айшықтың (фигураның) мәні қандай болса, өлең сөздегі ұйқастың мәні де сондай. Ұйқастың маңызы әсіресе силлабикалық өлең үшін орасан зор. Поэтикалық үндестік фонетикалық жағынан әр түрлі жолмен жасалады. Ұйқас та соған байланысты. Академик Қ.Жұмалиев: «Қазақ поэзиясында ұйқастардың түрі өте көп, бірақ ең негізгі және көп қолданылатыны мыналар: 1) қара өлең ұйқасы, 2) шұбыртпалы ұйқас, 3) ерікті ұйқас, 4) кезекті ұйқас, 5) шалыс ұйқас, 6) егіз ұйқас, 7) аралас ұйқас, 8) осы күнгі ерікті ұйқастар»,- деп атап көрсетеді: Енді соған мысал үлгілерін ұсынамыз. жүктеу/скачать 1,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|