А. Амангелді, С. Симбаева
негізгі (непроизводные) және туынды
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Амангелди-Сембинова-готовая-к-печати
| негізгі
(непроизводные) және туынды (производные) болып екі топқа бөлінеді. Негізгі түбір сын есімдер деп құрамы бөлшектеуге келмейтін негізгі түбір сөз арқылы заттың сындық белгісін білдіретін сөздер аталады: қоңыр, семіз, жылы, қалың. Туынды түбір сын есімдер деп сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалған сөздер аталады: ойлы, күлкішіл, таудай, сырлас, сөзшең, қысқы. Сын есімдер құрамына қарай (по составу) дара (простые) және күрделі (сложные) болып тағы да екі топқа бөлінеді. Дара сын есімдер деп құрамы бір ғана сөзден тұратын сындық мағыналы сөздер аталады: әдемі, ұзын, таңғы. Күрделі сын есім деп ең кемі екі сөзден құралып, бір сындық ұғымды білдіретін сөздер аталады: күрең қызыл, қара ала, қара сұр, ақ сақалды, түлкі тымақты. Күрделі сын есімдер өз ішінде қосарлы (парные) және тіркесті (словосочетания) болып бөлінеді. Қосарланған сын есімдердің жасалуы (образование парных прилагательных): а) бірігу: аппақ, көкпеңбек, сөзқұмар, өркөкірек, бауырмал, тапқыр. 150 ә) қайталану: биік-биік, үлкен-үлкен; б) қосарлану (қайшы мәндес): ұзынды-қысқалы, жақсы-жаман, үлкенді-кішілі, ағалы-інілі; в) бір сыңары мағыналы, бір сыңары мағынасыз (сыңар мәндес); балалы-шағалы, ұсақ-түйек, жаман-жұтық; г) бір сыңары -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік жұрнағы арқылы: қоғамдық-тарихи, идеялық-саяси, әлеуметтік-саяси; ғ) екі сыңары да -и жұрнағы арқылы: ғылыми-әдеби, әскери-саяси; д) екі сыңары да -лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-ті жұрнақтары немесе бір сыңары -сыз/-сіз жұрнақтары арқылы: таулы-тасты, ікелі-балалы, орманды-тоғайлы, ойлы-шұңқырлы, орынды-орынсыз, ағашты-ағашсыз; ж) күшейткіш буын арқылы: әп-әдемі, жап-жасыл, ұп-ұзын, топ- толық. Тіркесті сын есімдердің (словосочетания имен прилагательных) жасалуы: а) сапалық (негізгі) сын есімдер бір-бірімен тіркеседі: сары ала, қара көк: ә) негізгі сын есіммен -лы/-лі, -ды/-ді, -ты/-ті формалы туынды сын есімдер (қатыстық сын есімдер) тіркеседі: қызыл шырайлы, кең маңдайлы, орта бойлы, шоқша сақалды; б) бірінші сыңары ІІІ жақты тәуелді зат есім, екінші сыңары сын есім болады: басы бос, көзі ашық, тілі майда, жүзі жылы, қолы ашық, жөні түзу; в) күшейтпелі үстеу арқылы: өте әдемі, тым биік, аса терең, нағыз адал, орасан зор, өте қымбат; г) зат есім, сан есімдермен -лық/-лік, -дық/-дік, -тық/-тік формалы сын есім тіркеседі: мерекелік концерт, көңіл көтерерлік, бес жылдық, он адам сиярлық, екі-үш күндік, амандық хат; ғ) қатыстық сын есім мен қатыстық сын есімнің тіркесі арқылы: қазақы мінезді, толықша денелі, сәнді киімді, сапалы білімді. жүктеу/скачать 1,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|