Жұбановтар еңбектеріндегі көне әдебиет нұсқалары

Қ.Жұбанов «Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жайлы» атты еңбегінде жалпы өнер атаулының ішіндегі «күй» жанрына толық тоқтала отырып, оның бар қыр-сырын ашып береді. Біз қазақ мифологиясы тұрғысынан «күй» жанрына әдеби үлгіде баға бере аламыз. Өйткені «күй» тек музыканың ғана объектісі ғана емес, тіпті әдебиетке өзек болатын, соның ішінде мифологиялық әдебиеттің құрылымындағы бір жанрлық жүйе ретінде ұғынылады. Бүгінгі күнде фольклордың бір саласы ретінде қарастырылып жүрген «күй фольклоры» саласын зерттеп-зерделеген ғалым А.Сейдімбек болып табылады. Ол өз кітабында былай дейді: «Күй аңыздары, атауы айтып тұрғандай, музыкамен, соның ішінде күймен тікелей байланыста дүниеге келеді. Демек, күй мен күй аңыздарының ара қатынасын шендестіре саралау арқылы ғана зерттеп отырған объектінің төл ерекшелігін, мән-мағынасын тереңірек ашуға болады» [11, 6-б.]. Этнограф-ғалым қазақ фольклорындағы күй жанрын, этникалық мәдениеттегі күйдің алатын орны мен рухани құбылыс, біртұтас мәдени-рухани дүние екендігін танытты.

«Қазақта күй түрінде айтылған сөз шағатай, ұйғыр, анатоль түрік түлінде «көк» болып айтылуы тиіс. Қазақтың «и» дыбысының бірқатары шағатай тілінде, ескі ұйғыр тілінде, түрікпен, әзірбайжан, анатоль тілдерінде «қ», «г»-ге айналады. ...Сондықтан «күй» деген сөз оларша «көк» болуы табиғи нәрсе» [9, 275-б.], - деп, «күй» сөзін көкпен, аспанмен байланыстыра отырып, профессор Қ.Жұбанов былайша саралайды: «Көк пен су екеуі бір кезде бір ұғым болған. Бірі – жоғарғы аспан, бірі – төменгі аспан болып саналған. Алғашқы адам ұғымында екеуі де космос. Бізде барлық табиғат адамның сыртқы күші болып саналған» [9, 283-б.]. Яғни Тәңір мен Жердің (Ұмай) өзара сабақтастығын білдіре келе, сол көк ұғымынан «күйдің» шығатынын және көк пен судың бір негізділігін баса айтады. Дихотомиялық тығыз қатынастағы құбылыстардың ежелгі наным-сенімде бір ортақ белгі болғаны белгілі. Өйткені сол кезде дүниенің кеңістігі мен аражігін аша алмағандықтан, жоғарыда ғалым айтқандай, көк пен суды бір абақ деп таныған. Осы жерден «ғаламдық жұмыртқа» деген ұғым туындайды. С.Қондыбайдың пікірі бойынша оның негіздемесі мынада: «Жұмыртқа» сөзінің орхон-енисей (көктүрік) тіліндегі варианты «йұмұртга», «йұмұрқа» екендігіне қарай көне айтылуы «жұмырық» (йұмырық) болған деп шамалаймыз. Жұм – ыр – ық буындарының соңғысы көнетүркілік жұрнақ болса, алғашқы екеуі ежелгі түркі тілінің түбір-сөздері болып табылады, мұндағы «ыр» немесе «ырық» - универсал «түпкі мән» дегенге жақын ұғым, оны орыс тіліндегі «суть, сущность» дегенмен түсіндіруге болады. ...Жұмыр – бір-бірне жабысып тұрған екі нәрсе, екі сипат, екі қасиет, екі пенде, яғни екі, қарама-қарсы сипатты (пендені, нәрсені, қасиетті) ұштастырған образ» [12, 41-б.]. Бұл ұғым бойынша да сол Көк пен Жердің айырмасының әлі де хаостық дәрежеден ажыратылмағанын көреміз.Біз сонда күйді тек фольордың аясында ғана емес, мифологияның (мифологиялық әдебиеттің) астарынан да іздейміз. Мифологияны фольклорден бұрын пайда болды дейтін болсақ, «күй» жанры сонда фольклордан бұрын жасаған жанр түрі болып есептелмек.

Қ.Жұбанов осы еңбегінде «күй» жанрымен бірге, «бақсы» түсінігі және «домбыра», «қобыз», «сыбызғы» сияқты аспаптардың пайда болуы мен қолданылу ерекшелігіне тоқталады. Бұл аталған мәселелерді мифология аясына әкелуіміздің себебі – ғалым еңбегінде ежелгі шамандық нанымның қалдығы мен өнердің пайда болуы турасындағы мифтік түсініктердің орын алуында. Қазақ мифтерін тақырыптық-мағыналық, дәуірлік-кеңістіктік, иерархиялық сипатына қарай жіктегенде, өнердің, оған қатысты ғимараттар мен аспаптардың пайда болуы турасында мифтер көп кездеседі. Бұл да мифтің мәдени жасампаздығына қатысты нәрселер. Ал жоғарыда аталған аспаптарды «жасампаз құралдар» деп айдар тағуымызға болады. Өйткені бұл «жасампаз құралдар» жасампаз қаһарманның негізгі «ойлап тапқан» объектісі (Қорқыт – қобыз). Ал ғалымның бақсылық турасында айтқан пікірлері – халықтың ежелгі түсінігі мен тіршілігіне, нанымы мен сеніміне негізделген тұжырымдар. «Искусствоның үш атрауы: музыка, әдебиет, би бірінен бірі айырылмай тұрған кезде кісінің діни нанымы болмағандықтан, бұларды құлшылық, ғибадат қылуы деп айтуға болмайды» [9, 278-б.], - дейді ғалым. Шындығында, бұл өнер түрлері бір бағытта жүрді. Ол ғалым айтып отырғандай, құлшылық ету мәнінде емес, керісінше табиғатқа билік жүргізіп, төстеу негізінде жүзеге асты. Адам мен табиғаттың ажырамас бірлікте болған сәтіндегі табиғатты өзінше сиқырлап баурауы немесе бағындыруынан барып бақсылық өнер дүниеге келді дейді. Яғни бақсылық ол – белгілі бір күш арқылы «жоғарымен» тілдесу, тікелей қарым-қатынасқа түсу. Ал бақсылықтың басында тұрған наным – шамандық. Өз кезегінде шамандықтың құрылымы өте кең және көп таралған. Тіпті қалдықтары әлі күнге дейін сақталған. Ғалым: «Қазақтың бақсылары, есепшілері, тістің құртын шақыратындар, жыланды, бүйіні шақыратын тамыршылар, қобызшы, домбырашы, әншілер – көбісі сол шаманнан өрбіген» [9, 279-б.], - деп, бақсылықтың басқа халықтар тарихында қызмет көрсетер ауқымының кең дәрежеде екенін жазады.

Е.Жұбановтың «Халық әдебиетінің мифтік арқауы» атты еңбегінде халық әдебиеті нұсқаларына лингвофилологиялық-поэтикалық талдау жасайды. Бұл мақалада эпос тілінің мифопоэтикасы жөнінде сөз қозғағысы келген ғалым, ең алдымен халықтық таным мен нанымына кең тоқталып кетеді. «Табиғатта болатын механикалық құбылыстардың өзін саналы күштердің арнаулы мақсатпен істеп тұрған әрекеті деп біледі. Сөйтіп. әлемдегі кереметтердің бәрін алуан түрлі күш иелері, немесе толып жатқан «құдайлар» жасайды-мыс деген сенім пайда болады. Осыдан келіп дүниеге анимистік көзқарас қалыптасады. Бірақ қоғам мен табиғаттағы барлық құбылыстардың өзгеріп, дамып отыратыны тәрізді, анимистік түсініктерде өзгеруге бейім тұрады» [13, 81-б.], - деген Е.Жұбанов пікірінде мифологиялық құбылыстар – анимизм, магизм, тотемизмнің жүйелі түрде уақыт легімен амасып, ілесіп отыратынын сөз етеді. Ал эпос тіліндегі мифтік сюжеттер мен этюдтерді ғалым нақты мысалдар арқылы көрсете отырып, мифтік образдардың анағұрлым эпостан да бұрын пайда болғанын айтады. Мифтің сақталу, жалғасу теориясын ғылыим негізде сараптай отырып, ғалым: «Алайда адам баласының санасы ер жетіп, табиғат пен қоғамды миф тұрғысынан аңыздау тоқталғаннан кейін де әуел бастағы мифологиялық образдар көркем шығармалардан бірден түсіп қала қоймайды. Қайта олар жаңа жағдайға сай соны мазмұнға ие болып, шындық өмірдің нақты құбылыстарын бойына жинақтаған, бастапқы діни мәнінен арылған көркем образ ретінде қолданылатын болады» [13, 90-б.], - деген пікірінен де көп нәрсені аңғаруымызға болады. Жалпы белгілі бір жанрдың келесі бір арнаға түсуі жай ғана жасай салынатын шаруа емес. Ол – ұзақ уақыт пен тарихи байланысты құрайтын маңызды «өтпелі» кезең. Және бір жанр келесі жанрға өткен уақытта өз құрылымы мен құрылысына тән сипаты мен қасиетін ала жүріп, келесі жанрға жанамалайды. Біздің жанрлардың өзара басқа да жанрлармен тығыз байланыс болуы сол себептен. Мәселен, мифтің ертегіге көшкенде, ертегіде миф молынан сақталады. Ал ертегіден эпосқа барар жолда сюжет пен композиция эпосқа телінгенімен, ертегінің арғы жағындағы миф та өзінің сәулесін эпосқа төгеді. Халық ертегілерін мысалға ала отырып, ол «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» мен «Қобыланды батыр» жырына талдау жасайды.

Есет Жұбанов зерттеуіндегі тағы бір ерекшелік – ол сөздердің образды жүйе арқылы жасалуына лингво-стилистикалық аспект тұрғысынан қарастыруының астарында мифологиялық құрылымның болуында. Яғни белгілі бір түстердің немесе сөздердің мифологиялық астарына үлкен мән берген. Соның ішінде, сары (алтын), қызыл, ақ, қара түстеріне халықтық-танымдық белдеу бойынша талдау жасайды. Мәселен, Абайдың «Масғұт» поэмасын негізге ала отырып, ондағы түрлі түстерге қатысты (алмалардың түсі) ақ – ақыл (дерексіз – адамгершілік, әділдік, парасаттылық), сары – байлық (деректі зат. «сары» - алтын), қызыл – көрік, шырай, өң деп, сонымен бірге сол түстердің «ақ-сары бас» этнографизміне ықпалының зор екенін білдіреді. Мифологиялық түстер мифологиялық символиканың құрылымына қатысты дейміз. «Физика заңдылығы бойынша Сәуле жеті түрлі сәуледен тұрады екен. ...Қызыл - әлдененің шектен тыс асқынғанын білдіретін түс (әсіреқызыл). ... Үрейдің қара болуында екі түрлі астар болуы мүмкін. Біріншіден, қара түс – жамандықтың да нышаны. Үрей – жақсы сезім емес. Екіншіден, қорқыныш надандықтан, қараңғылықтан болуы мүмкін...» [14, 4-б.]. Түстердің өн бойында да мифологиялық ойлау жүйесінің негізі қалыптасқан. Сондықтан да ғалым түске қатысты қойылған есімдерді де (Қарабай, Сарыбай т.б.) мифтік символикаға ие антропонимдер дейді. Сөйтіп Е.Жұбанов өнер атаулының пайда болу эволюциясына тоқтала отырып, эпос тілінің өрнегіне айрықша мән береді.

Қорыта келсек, Жұбановтар еңбектерінде қазақтың мифологиялық таным-түсінігіне орайластырылған құнды пікірлерді таба аламыз. Қос ғалым да қандай тақырып, қандай мәселені қозғасын, астарына ұлттық идея мен халықтық танымды анық көрсетеді. Өйткені тіл де, әдебиет те - өткенсіз өмір сүре алмайтын тұтас жүйе.