А. Байтұрсынұлы атындағы тіл білімі институты Әож 811. 512. 122' 373. 21 Қолжазба құқығында Әшімханова фарида мейрамханқызы

Эпос тілін зерттеуші ғалымдар Ә.Қайдар, Е.Жұбанов, А.Мұқатаева мынандай ерекшелікті атап өтеді: Мәселен «Қозы көрпеш» поэмасындағы кездесетін мына есімдер: Таңсық, Айбас, Қодар, Қаратоқа, Бұланқара, Нұрқара, Kөсемсары, Ай, Kүліп, Шақшақ т.б. бүгінде қолданылмайды, не сирек кездеседі. Эпос антропонимдердің екінші бір ерекшелігі көп жағдайда кейіпкер, есімдерінің алдынан да артынан да (препозитивті, постпозитивті) анықтауыштардың қолданылуы: «Қозы Көрпеш», Қара хан, Сары хан (Қарабай, Сарыбайдың варианттары), Қыз Баян, Ер Танас, Ер Kүліп, Нұрқара би, Тайлақ би, Қодар мұндар, Айбас сері, Манап хан т.б. [99, 17 б.].

Бұл - жалпы эпос пен фольклор антропонимдеріне тән көне дәстүр. Оны кез келген эпостан, ертек, дастандардан кездесуге болады. Мысалы: Ер Сайын, Ер Тарғын, Қобланды батыр, Алпамыс батыр, Қыз Жібек, Қыз Қортқа, Ақ Тоқты, Ақ Жүніс, Біржан сал, Ақан сері, Алдар көсе т.б.

Поэмада кісі аттарына еркелету, құрметтеу қосымшаларымен жиі кездеседі: Қозыке, Қозыжан, Қозыекең, Баянжан т.б. Кейде контекске байланысты кейпкерлердің атына жағымсыз анықтама теңеулер, жағымсыздарының есіміне жағымды теңеулер, экспрессив форманттарда да кездеседі. Мысалы: сұм Баян, сұмырай Баян, қу Баян, Қодар батыр, Қодар мырза, Қодаржан, Қодеке немесе Баян сұлу, Баянжан, Ақ Баян, Қодар құл, Қодар мұндар, Қодар сұм, Қодар кәпір т.б.

Х.Досмұхамедовтың «Қазақ халық әдебиеті» аты еңбегінде эпостық жырлардағы Қобыланды, Алпамыс, Ер Тарғын, Ер Сайын, Қамбар, Едіге т.б. есімдерді Алтынорда мен Қазақ хандығы тұсында өмір сүрген, бірақ келе-келе есімдерді аңызға айналған тұлғалар деп біледі [66, 176 б.].

Ә.Бөкейханов өзінің «Қобыланды» жырына арналған сын мақаласында оның генезисіне қатысты бірқатар ой пікірлер сабақтап, Қобыланды Тоқтамыс ханның тоғыз батырының бірі, оның өмір сүрген дәуірі ХІ ғасыр деп мөлшерлеген. Шаһкерім (Шәкәрім) шежіресіне сүйеніп, жырдағы Қазан қалмақ, ол Қобланды заманынан бұрын болған, жыр шағатай дәуірінде туған. Ал, Қобландымен соғысатын Қазан шағатай дәуірінің адамы болуға тиіс. Жошы қарауындағы қыпшақтармен соғысатын Қазан тұлғасы осы дәуірге келеді деген болжам айтады [67, 126 б.].

Ә.Бөкейханов жырдағы Алшағыр, Көбікті есімдеріне олардың өмір сүрген дәуірлерін анықтауға да ерекше мән берген. Орақ пен Қобландыны замандас санап, Көбікті есімін «Манас» жырындағы Көкетай атаумен байланыстырады.

Халықтық топонимияға сүйенген, эпостар ноғайлы, қыпшақ, қырғыздар бір ел болып жүрген кездері туған деп санайтын М.Әуезовте Қобландыны тарихта болған адам деп біледі [70, 240 б.].

Проф. Ә.Қоңыратбаевтың пайымдауынша, әрбір эпостық жырда белгілі бір кезең мен ежелгі тайпалар тарихының ізі болмақ.

Ә.Қоңыратбаевтың ізденістерінің темірқазығы «сана мен тіл, тайпа мен эпос құрдас» дейтін ғылыми қағидасы біздің зерттеуіміз үшін мәні зор. Қорұғлы, Қобланды, Алпамыс жырларын оғыз дәуірінің ұлы сюжеттері деп біліп, олардың қатар туып, қалыптасқанын біршама тарихи айғақтар, ономастикалық атаулар, олардың этимологиялық, семантикалық сыр сипаттарын ашып көрсету арқылы дәлелдеуге тырысады [67, 128 б.].

Эпос пен этносты сабақтастықта зерттеген ғалым Т.Қоныратбаевтың пайымдауынша, «Қобланды» жырының қыпшақ тайпасының ортасында туғанына жырдағы қыпшақ елінің суреттемесі, батырдың қият Қараманмен бірге ноғайлы шаһары Қазанды азат етуге аттануы, қалмақ Алшағырмен соғыстары дәлел бола алады.

Эпостық жырлардың этнодеректік мәнінің ерекшелігі оның мазмұнындағы этноантропонимдердің тұрақтылығында. Проф. Т.Қоңыратбаев атап көрсеткендей: «осы секілді қоғамдық әлеуметтік, этнографиялық һәм этникалық құблыстардың сырын ашып көрсету этнофольклортану ғылымының алдында тұрған негізгі әрі күрделі міндет». Бұл пікірдің этнодеректерді тілдік жағынан зерттеудеге де тікелей қатысы бар [69, 106 б.].

Жоғарыда айтылған Проф. Т.Қоңыратбаевтың еңбегінде Қорқыттың тарихи тұлғасы мен этникалық тегін анықтау жан жақты, кешенді түрде сипатталған (музыкалық қобыз сарыны, аңыз, әпсаналық, шежірілік т.б. негізінде) Біз Соның ішінен Қорқыт антропонимін тарихи этимологиялық тұрғыдан сипаттаған тұстарына ерекше назар аудардық. Мысалы Проф. Ә.Қоңыратбаевтың «Қорқыт» сөзі «хор» және «хұт» деген екі буыннан құралып, алғашқысы тайпа, соңғысы «ойшыл», «сәуегей» деген ұғым береді, яғни Қорқыт – «құтты адам», «құт әкелетін адам» деген сөз, деген пікір немесе проф. Ш.Ыбраевтың да пікірі көңіл аударарлық: «Қорқыт» есімінің алғашқы сыңары көр (ғор, гөр) сөзінің мағынасы «о дүниелік» ұғыммен жапсарлас, екі дүниенің ортасындағы жалғыз заттық айғақ көрмен байланысты болуы әбден ықтимал деген пікірі. [69, 126 б.].

Сонымен, Қорқыт антропонимнің лингвомәдени, әлеуметтанымдық сипатына, біздің ойымызша, проф. Т.Қоңыратбаевтың төмендегі тұжырымдарының тікелей қатысы бар;

Біріншіден, Қорқыт оғыз елінің бірлігі, тұтастығы үшін зор әлеуметтік қызмет атқарған тұлға - этнофор.

Екіншіден, Қорқыт оғыз елінің этникалық құрылымын жеткізуші, этникалық сананың қоғаушы көзі - индикаторы.

Үшіншіден, Қорқыт тұлғасы оғыз еліндегі этникалық үрдістің жеке бір көрінісі - микробөлшегі.

Осы тұрғыдан келгенде ғалымдарды көптен толғандырып жүрген күрделі мәселе - «Алпамыс» антропонимінің этимологиясын анықтаудың да маңызы аса зор. Бүгінде осы есімінің этиологиясына байланысты жиі айтылып жүрген Бамсы, Бамыш, Алып Манаш, Алпамыш тіркестері бқұл антропонимнің қалыптасу кезендерін анғартуы мүмкін. Мұндағы алып «батыр», «ержүрек» деген сөз, ол оғыз дәуірінен бері бар (Қазан алып).

Мысалы, «Алпамысты» оғыз эпосының бізге жеткен бір нұсқасы санайтын академик Ә.Марғұлан: «Әбілғазының айтуынша Мамаш» (Бамыш, Бамыс, Бамсы Алып Мамыш, Алпамыс) оғыздың бір бегі, оның әйелі Баршын сұлу («Алпамыс» жырындағы Гүлбаршын) - оғыздарға аты шыққан даңқты жеті қыздың бірі» - деп жазады [70, 368 б.].

Әрине, бұл пікір әлі де тарихи-этимологияялық тұғыдан тереңірек зерттеуді қажет етеді. Алпамыс антропонимнің таза лингвистикалық сипатын этимологиялық зерттеу анықтайды. Осымен байланысты оны Қалмыш (Рашид ад дин шежіресінен) Тоғурмыш, Қармыш, Өгдүлміш, Оғдұрмыш (Құтты білік) және Алпамыш деп, бір сөз тудырушы модель жүйесінде қарауға болады. Ал, лингвомәдени аспектіде қарастырып, оны Алып Мамыш деген этноантропоним деп анықтауға болады.

Кейбір зерттеушілердің пікірінше, Қобланды тарихи антропонимнің түпкі нұсқасы емес, поэтикалық өзгеріске түскен тұлғасы. Сөз түбірі – Қоблан, ды - түркі тілдерінде өткен шақты білдіретін қосымша. Осы -ды,- ді қосымшасына тоқталған М.Қашқари оны жыраудың іс әрекетті көзімен көріп, куәсі болғандығынан хабар беретінін көрсеткен [71, 75 б.].

Біз оны сезімдік эмоциялық негізінде туған теңеу, яғни поэтикалық құбылыс емес, этникалық сипаты айқын антропоним дейміз.

«Қобланды» сөзінің түбірін сөз еткен тұста Е.Жұбанов оны автор: қабылан (жолбарыс) деген халықтық этимологиямен де байланыстырады. «Қобланды» атауының түп төркінін «қу» сөзінен шыққан: «Құба мен қу сөзерінің атауы әр басқа болғанымен мағынасы жақын, екеіу де сарғыш тартып қуарып кеткен түсті білдіреді .... Қу сөзі құба сөзінің қысқарған түрі» деген пікір ұсынады. Осы ретпен оғлан ежелгі ұғлан (бала) сөзінің өзгеріске түскен тұлғасы дей келіп, проф. Е.Жұбанов бұл атаудың жасалу жолын былайша таратқан: құба оғлан, қоб(а) оғлан, қоба(ғ)лан, қобұлан, қобылан. Және ғалым «Қобыланды» есіміндегі құба(қоб) жоғарыда айтылған құба жон, құба төбел деген заттың түрі мен түсін білдіретін сияқты емес, рудың атын білдіретін сөз, ру атауы мағынасында айтылып тұр деп анықтай түседі [73, 175 б.].

Проф. Ә.Қоңыратбаев «құба» сөзінің Құба тас, Құба тау, Құба сеңгір, Құба төбе, Құба көл, құба қыпшақ, құба қалмақ деген атауларда бірде этноним, бірде топоним, бірде гидроним, бірде ороним тұлғасында кездесетінін дәлелдей келіп: «Қобыланды» атының Көбен, Қабан, Құбылай, Құбығұл болып та айтылатыны эпоста баршылық деген жорамал айтады. [74, 115 б.].

Сонымен, Қоблан сөзінің төркінін этнонимдік тұлғада жасалған «Құбаұғлан» тіркесінен тудыруға толық негіз бар: Құбаұғлан-Қобұлан-Қоблан-Қобланды бұл антропонимнің жасалу жолдарын байқатуға тиіс. Сонда ол «қыпшақ ұлы», дәлірек айтқанда, «қыпшақ елінің батыры» деген семантикалық мағынаға ие болмақ. Демек, Құбаұғлан (Қоблан) - этноантропоним.

Қорыта келгенде, қазақ эпосындағы антропонимдер қазақ халқының тілі мен мәдениеті үшін өте маңызды. Өйткені қазақ эпостары, дастандары, ертегілері қазақ халқының тарихымен, мәдениетімен, салт дәстүрімен байланысты.

0. 
   2.2 Прецеденттік антропонимдер
   

Ұлт тарихындағы маңызды оқиғалар тілдің құжаттық, мәдени танымдық қызметінің негізінде фразеологиялық, паремиологиялық жүйеде, көне мәтіндерде тарихи есімдер арқылы таңбаланып, халық жадында сақталады. Ерекше ұлттық мазмұндық сипаттағы, мәдени ақпараттық мәні басым бұл атаулар тіл білімінде прецеденттік деп анықталып, тіл мен мәдениет сабақтастығында қарастырылады. Мысалы, Ердің соңы – Есет, пірдің соңы – бекет, Асанқайғыға салыну.

Тіл арқылы мәдениетті тану қызметіне байланысты зерттеуші Г.Мәдиева бұл атаулардың мәнін төмендегідей бағалайды: «К ядерным элементам национальной когнитивной базы относятся прецедентные имена, которым принадлежит одна из ведущих ролей в накоплении и передаче культурной информации, понимании определенной ситуации и целого комплекса ассоциации, которые возникают при актуализации прецедентного имени в речи» [29, 122 б.].

Прецеденттік антропонимдер халқымыздың ұшқыр ойы мен даналығынан туған бай ауыз әдебиеті мен шежіре тарихынан алынған фольклорлық мәтіндерде тұрмыс-салт, әдет-ғұрып, наным-сенімге қарай бірнеше топқа бөлініп қарастырылады. Мысалы, мифтік бейнелер: Әзірет әли, пайғамбарлар (Дәуіт, Мұса, Сүлеймен), Қанбақ шал, Қыдыр ата;

Ел аузындағы есімдер: Асан қайғы, Аяз би, Қорқыт, Қобыланды, Толағай;

Қасиетті пірлер мен әулиелер: Бибі Фатима, Қожа Ахмет Иассауи, Ұмай ана;

Тарихта болған тұлғалар: Абылай хан, Қасымхан, Есет батыр;

Әдеби мәтіндердегі персонаждар: Дайрабай, Мырқымбай (Б.Майлин), Судыр Ахмет (Ә.Нұрпейісов);

Ойдан шығарылған аттар: Алтай, Қамбар, Шығайбай, Тоңқылдақ т.б.;

Осы тектес антропонимдер мақал-мәтелдерде, жұмбақтарда, қанатты сөздерде, бата сөздерде, нақыл сөздерде көптеп кездеседі.

Мысалы: Түгел сөздің түбі бір,

Түп атасы Майқы би

Майқы би – ел билеген көсем, басынан сөз асырмаған шешен Аңыз бойынша Орманбет би қайтыс болған соң қазақтарды үш жүзге бөлген осы Майқы екен. Жұрт оны «Қарқуардай Майқы» деп, таңның атысы күннің батысы талмай шырылдайтын құсқа теңеген. «Майқы айтты» деген сөздің көпшілігі халық даналығына айналып кеткен.

Аяз би - Жаманұлы данышпан, шешен, ертедегі кейіпкері, атақты Майқы бидің қабырғалы биінің бірі. Бірде Құмырсқа батыр екеуі Майқы бидің алдын кес кестей беріпті Сонда Майқы би:

Бұл мақалдың философиялық мәні қандай да болмасын биікке шыққан адамның, бақдәулетке мастанбай, тура жолдан таймай, таза ақырын жүруге тиіс.

Түркі жұртында Ұмай - жер ана нәрестелердің қамқоршысы, шаңырақтың, ошақтың киесі қолданушысы деген түсінік бар. Сондықтан бала көтермеген әйелдер Ұмай анаға жалбарынып, бала сұраған. Көне ескерткіштерде «Ұмай текті шешем қатып құтына, інім Күлтегіннің ер атағы шықты» деген сөйлем кездеседі. Сәбиді шомылдырып, сылау кезінде «менің қолым емес, Ұмай ананың қолы» деп кие тұтып, табынған.

Қорқыт VІІІ ғасырда жасаған мәшһүр ақын, күйші, ойшыл, данышпан адам болған. Қорқыттың әдеби-музыкалық мұрасы тек қазақ халқы емес, бүкіл түркі тектес халықтарға ортақ асыл қазына. Қорқытқа байланысты аңыз әңгімелер, жырлар «Қорқыт атаның кітабы» деген шығармада толық берілген.

Бұл мақал Қорқыт бабамыздың мәңгі жасауды армандап, ажалдан қашып, дүниенің төрт бұрышын кезген көрінеді. Өлімен қалай қашса да, алдынан қазулы ор шыға берген. Қайда барса да «Қорқытқа қазылып жатқан көр» деген сөзді естіген. Осыдан «Қайда барсаң да Қорқыттың көрі» деген нақыл сөз шыққан [75, 175 б.].

деген мақалда Қарынбай (Харун) мен Құранда аты кездесетін Лұқпан пайғамбардың жасаған дәуіріне, іс әрекетіне байланысты. Қарынбай - қазақ фольклорындағы көзі тоймайтын сараң, қарау байдың бейнесі. Құрандағы Харун туралы аңызға байланысты қалыптасқан. Харун жетім-жесірге қайыр садақасы жоқ, қолда бар байлығын нысып етпейтін адам. «Тәңірі» Харунның сараңдығын сынау үшін оған Мұса пайғамбарды қайыршы етіп жіберіпті. Харун қайыршыға бір тал қыл ғана садаққа бергені үшін, аңызда ол «құдайдың» каһарына ұшырап, оны жер жұтады, малдары түгел жабайы аңға айналып кетеді. Харуынды тозаққа түсетін жолда қайыр ретінде тал қылы ұстап қалады. Қазақ аңызында Харун есімі Қарынбай болып, оқиға желісі өзгерген.

Араб ғалымдары Лұқпан хакімді Мұхаммед пайғамбарға дейінгі уақытта өмір сүрген Йемен патшасы, бірде әулие, бірде құл деп көрсетеді. Құранда Лұқпан пайғамбар ислам дінін уағыздаушы және мұсылманшылықты насихаттаушы ретінде баяндалады. Орта ғасырда араб ғалымдары Лұқпан хакімді болған кісі, Мысырда құлшылықта болған ақын деп баяндаған.

Кез келген атауды, қалай болса солай атауға болмайды. Егер халық қабылдап мақұлдап, бойына сіңіріп алса ғана дұрыс атау деуге болады. Уақытша ғана аталған атаулардың мәні жоқ, елеулі әлеуметтік оқиғамен байланысты атауларды, халық қабылдайды. Әлеуметтік оқиға және сол оқиғадағы тарихи тұлғаларына байланыстыра кісі есімдерін қойяды. Мысалы, Жеңіс, Кенес, Батыр, Мырзат, Шынғысхан, Жәнібек т.б.

Қазақ тілінің сөздік құрамындағы ғажайып сырлы атаулардың бір саласы фольклор кейіпкерлерінің есімі. Халықтың ауыз әдебиетіндегі ертегі, аңыз, өлең, жыр үлгісіндегі көптеген кейіпкерлердің есімі беріледі. Олар Қожанасыр, Алдаркөсе, Ер Төстік, Балуан шолақ, Ходжа Насредин, Қанбақ шал, Алпамыс батыр, Қыз жібек пен Төлеген, Қозы Көрпеш-Баян сұлу т.б. Бұл есімдер кейіпкерлердің мінез-құлықтарын, образдарын көрсетеді. Мысалы Қожанасыр десек, осы есімді кісі аңыздағыдай аңқау, аққөңіл. Сонымен аңқау, сенгіш адамдарды кейде Қожанасыр деп те атайды. Ал қу, айлакер адамды Алдаркөсеге теңейді. Қазақ халқында махабат символы деп Қыз Жібек пен Төлеген немесе Қозы Көрпеш-Баян сұлу осы ғашықтардың есімдерімен байланысты айтады.

Ономаст-ғалымдар жалқы және жалпы есім арасында болатын ауысу заңдылығын тілге тән құбылыс ретінде зерттеп, оны онимизация және деонимизация тәсілі негізінде қалыптасқан деп қарастырады. Осымен байланысты Т.Жанұзақ, Қ. Рысберген көркем әдебиеттегі басты кейіпкерлер дің жалқы есімдерінің жалпы мағынаға ие болуын тілдің танымдық қызметімен байланыстырады. Мысалы, Қарабай, Қарынбай, Шығайбай, Мырқымбай, Қожанасыр, Жантық тағы басқаларды мәдени таңба ретінде прецеденттік ұғым беретін атаулар деп қарастырылады.

Түркі халқының, оның ішінде қазақ халқының поэтикалық шығармаларындағы прецедентті есімдерін қарастырған Г.А.Қажығалиева, Г.Б.Мадиева, Г.К.Исанғалиева, С.К.Иманбердиева. Орыс тіл білімінде Ю.Н.Караулов, Ю.А.Сорокин, В.Г.Костомаров, И.В.Захаренко т.б. зерттеулер жүргізіп отыр.

Прецедентті есімдер жөнінде Ю.Н.Карауловтың айтуынша: «Сонымен қатар прецедентті мәтінді (есімдерді деп атау С. Иманбердиванікі) тек көркем шығармамен байланыстырып зерттеу дұрыс болмас, өйткені мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, олар көркем шығармаға түспес бұрын миф, аңыз, әңгімелерде қолданылды, екіншіден қазіргі кезде көркем шығармамен бірге діни, сонымен қатар халық ауыз әдебиеті (ертегі, мақал-мәтелдер, т.б.) және тарихи- философиялық пен саяси публицистикалық шығармалар да прецедентті мәтін қатарына жатады деді.

Осыған дәлел С. Иманбердиеваның мақаласындағы поэтикалық шығармаларға, фразеологизмдерге, мақал-мәтелдерге, ырым-сенімдерге келтірген прецедентті есімдерге мысалдары: [76, 90 б.]

Фразеологизмдердегі прецеденті есімдер:

Аталған фразеологизмде құдіретті күшті Алла тағаланың пендесіне деген жақсылығы мен пәрменін көрсетеді. Сонымен бірге аты жомарттығымен әйгілі болған Атымтай образды тура мағынада берілген.

Мақал мәтелдегі прецедентті есімдер:

1 Атымтайдай жомарт бол, Наушарбандай әділ бол.

2 Сүлеймен пайғамбар мың жасапты,

Әр мәжілісін бір жасқа санапты.
3Талап пендеден, жеткізу Алладан.

4 Алла деп барсаң, аман келерсің.
Атымтай, Наушарбан прецедентті есімдерді қай қасиетімен ерекшеленетіні мақал мәтелде көрсетіледі.

Ырым сенімдегі прецедентті есімдер:

Бұл мақал Мамай батырға байланысты туғанмен, келе-келе адам баласының бәрін де қатысты мәнде жұмсалады. Оның астарында адам атының да, затының да мәңгілік емес екендігі деген тұжырым жатыр.

Сол сияқты мақал-мәтелдер сияқты даналықтан туған, өсиет мәнінде айтылатын әсерлі ой түйінділерде, ел арасында таралған, көбінесе өмірде болған, елге ерекше еңбегі сіңген, даңқы жер жарған тұлғалар туралы нақыл сөздерде:

Абылайдың асында шаппағанда,

Атаңның басына шабасың ба [77, 150 б.].

Абылай - Орта жүздің ханы болғанымен, Ұлы жүз бен Кіші жүзге ықпалын жүргізген, бүкіл қазақ халқын біріктіруге күш салған қайраткер, ақылды дипломат, батыл қолбасшы болған. Абылай хан дүниеден өткеннен кейін, үш жүздің баласы бас қосып, үлкен ас беріліп, 40 атқа бәйге тігілген. Тарихта ең ұлы ас осы болған, одан кейінгі астарда ешкім де 40 атқа бәйге тігіп көрмеген.

Бұл сөздің қазақ халқына кең тарағаны соншалық, нақыл сөзден мақалға айналып кеткен. Абылайдың атына байланысты тілімізде «Абылайдың ақ туы, «Абылай аспас бар ма асу». «Абайдың ақ туы», бір тудың астына жиналу, яғни бірлікті, бірігуді» білдіретін символдық ұғымға айналған.

Ұлы жүз үйсіннен Абақ, Тарақ ұрпақтары тарайды. Тарақ балуан кісі болған, асаудан құлағанда, аттың жалын айырып түсіпті, Содан «Жалайыр» атаныпты Атақты құсбегі Шора осы Жалайыр ұрпағынан, оның құс біткеннің торына шырмалдыру шеберлігіне тәнті болған халық осы сөзді айтып бүркіт біткен уайымға түседі, деп шығарған екен.

Кіші жүзде екі Есет батыр болған. Біріншісі - Еділ, Жайық бойын казактардан, Маңғыстауда Бұхар, Хиуа қалмақтарынан қорғаған Есет Көкіұлы. Осы осынау жанкешті батырлығына риза болған Тәуке хан «Айбатың аса түссін, найзаң мұқалмасын, ел намысы тұздығың болсын» деп батасын берген екен. Кіші жүзге ауыз салмақ болған түркімен, қалмақ башқұрт «Есет келді дегенше, әзірейіл келді десейші» деп үрейленіп жөнеледі екен.

Бұл Есеттен бір ғасырдан кейін келген Есет Көтібарұлы ХІХ ғ. аты шыққан батыр ғана емес, елдің Алшындардың қамқоршысы, ағасы, сахараның саяхатшысы да болған адам. Жауға қарсы сөз найзасы мен өз найзасын кезеген Махамбет пен Исатайлар Есеттен рухани жәрдем, ақыл кеңес алып отырғаны ел жадында қалаған. Есеттің өрлігі мен ерен ерлігіне сүйсінген ел Ердің соңы Есет деп айтып кеткен. «Жүректі болсаң, Есеттей бол, Білекті болсаң, Бекеттей бол» деп Жетпіс бидің де айтқаны ел ішіне тараған.

Сонымен бірге, халықпен бірге туып, бірге жасасып келе жатқан тілдің бай саласы фразеологизмдер құрамында ұшырасатын мифтік бейнелер мен тарихи тұлғалар атаулары да ұлт мәдениетін дәйектейді:

Бұл атауларға осы саладағы зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып, мынандай лингво-мәдени сипаттама жасауға болады. Ол үшін мәдени, ғылыми-тарихи деректерге жүгінемің. Соған сәйкес діни ұғымдардың үш заты кереметке ие болған. Дәуіт - (Давид) өте ұзақ жасаған, ақылы мен күші сай ерекше жаратылған жан деп суреттеледі. Адамның өмірін, мінез-құлқын, табиғатын реттеуші «қасиетті» діни кітаптар осы Дәуіт пайғамбар арқылы жаратылған. Қасиетті кітап Дәуіттің қоржынында сақталғандықтан, халық бір нәрсені кие тұтып, қадірлесе, «Дәуіттің қоржынындай» деп атап кеткен.

Профессор Е. Жұбанов қазақ ертегілеріндегі осы тектес прецеденттік антропонимдерді дәстүрлі атауыштық формулалар деп атап, солардың ішінен кісі аттарына қатыстыларын дәстүрлі атауыш формулалар деп жіктейді. Мұндай үлгілер, зерттеуші атап көрсеткендей, басқа да халықтардың ертегілерінде кездеседі: Василиса Прекрасная, Елена Премудрая, Кащей Бессмертный, Царевна-Лягушка, Емеля-Дурак, Иванушка-Дурачок т.б.

Ал қазақ ертегілеріндегі кісі аттары өзінің мәдени-танымдық қызметіне байланысты күрделілігімен ерекшеленеді: Ер Назар, Бек Торы, Шойын Құлақ, Ер Төстік, Кер құла атты Кендебай, Күн астындағы Күнікей қыз т.б. Сонымен бірге эпостық жырларда кездесетін Қара қыпшақ Қобыланды, Қамбар батыр, Қозы Көрпеш, Баян Сұлу, Қыз Жібек т.б. этнотанымдық ерекшеліктің көріністері [79, 264 б.].

Қорыта келгенде, осындай прецеденттік мәтіндердің мазмұнының астарында тарихи тұлғалардың, мифтік бейнелердің аттарында, яғни антропонимдерде ұлттық болмыс пен мәдениет сақталған. Осы тектес атаулардың тағы бір тобы – поэтонимдер.

Тіл білімі көлемінде поэтикалық антропонимия немесе ономопоэтика - әдеби көркем туындылардағы жалқы есімдерді (поэтнонимдерді) зерттейтін ономастиканың бір тармағы.

Ономопоэтика жалқы есімдердің құрылым принциптерін, мәтіндегі қолданыс, сондай-ақ автордың стилін, дүниетанымын, мақсатын айқындайды. Поэтикалық ономастика нысаны сатиралық шығармалардағы кейіпкер аттары арқылы бейнеленген каһармандар мен кейіпкерлердің тарихи дәуірдің даму мен әлеуметтік мәнін ашуда қаншалықты рөл атқаратын зерттейді.

Жекелеген шығармалардағы персонаж аттардың сөз төркінін ашуға көңіл бөлген ғалымдар Р.Әміров, Е.Жұбанов, Х.Нұрмұханов, Ф.Мұсабаева, А.Мұқатаева, Г. Қортабаева, Қ. Жаппарова т.б. Сондай-ақ профессор М.Балақаевтың газет-журнал беттеріне сатира мен юмор жанрында қолданылатын кейіпкер атттары туралы жарияланған мақалалары бар.

Cатира (мысал, мысқыл, өлең, сықақ әңгіме, повесть, романдар, фельетон) мен юмор (пародия, эпиграмма, юморесека) жанрында ұшырасатын кейіпкер табиғаты, әдетте өзінің образдылығы, мәнерлігі және ылғи ауыс мағынада қолданылатындығымен ерекшеленеді. Өйткені сатира, юмор - әрі көңілді, жеңіл, қуаныш, ренішке бейім өнер болғандықтан, оның әрбір кейіпкерлерінде эстетикалық, эмоциялық т.б. ақпарат болады. Біз үшін оның маңыздысы оның ұлттық сипатында, арнайы зерттеуінде құрамында дене мүшелерінің атаулары (соматика) бар кейіпкер аттары талданған. Яғни осы бас-көз, бет-ауыз, тіл-жақ мұрын, қол-аяқ т.б. атаулардан Г.Қортабаеваның зерттеу нәтижесінде 250-астам сатиралық юморлық поэтнонимдер жасалған [80, 75 б.].

Осы мәселеге қатысты зерттеушілер поэтонимдердің мынадай белгілерін атап көрсетеді: жасалу жағынан туынды, яғни жазушылар оны дайын үлгіде жасайды; белгілі бір суреткердің шығармашылық, стилдік, эстетикалық танымына сәйкес жасалады; кейіпкерді сипаттайды; көркем тілдің жемісі т.б. [81, 175 б.].

«Сатиралық кейіпкер аттарын «ойдан шығарылған», «қиялдан туған», «жасанды» аттар, оның астарында деп санайды. Жалпы алғанда, ұлттық болмысты сипаттайтын тіл мен мәдениет сабақтастығында көрініс тапқан мұндай атаулардың қолданысынан қазақи мінез, әзіл-қалжың, салт-дәстүр, тарихы саясаты, мәдениеті көрінеді. Сондықтан да Қожанасырдан бастап, кейінгі Дайрабай, Мырқымбай, Судыр Ахмет, Қарақатын т.б. сияқты поэтонимдердің мәдени-танымдық қызметі өз жалғасын табуда.

Қорыта келгенде, прецедентті есімдер дегеніміз поэтикалық шығармалардағы, фольклордағы келтірген кейіпкерлердің есімдері. Прецедентті есімдер біздің мәдениетімізде, әдебиетімізде, тарихымызда ерекше орын алады және антропонимдердің этномәдени, әлеуметтік аспектісін мазмұнды сипаттайды.
2.3 Араб парсы тілінен енген антропонимдер
Қазақ антропонимдерінің қалыптасуындағы лингвомәдени негіздің бірі араб-парсы атаулармен байланысты. Қазақ тіл білімінде араб-парсы есімдерді зерттеген Т.Жанұзақов, Р.Сыздық, Л. Рустемов, Н.Оңдасынов, Ж.Ағабекова, Ә.Байтелі, Б.Жұбатова, т.б.

Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығын тек төл есімдер ғана емес, басқа тілден енген антропонимдер де құрайды және олардың жалпы антропонимиялық қордағы үлесі әр түрлі болып келеді. Бұл құбылыс қазақ тіліне де тыс қалмайды. Этностың мәдени, рухани даму жолында тарихи-әлеуметтік, діні үрдістің белгілі қалып-күйі, ізі қалады. Түркі әлемінде, қазақ халқының мәдени-рухани өмірінде ислам дінін қабылдауға байланысты өшпес өркениет болып қалған құндылықтардың бірі – араб есімдері. Атропонимиялық лексиканы зерттеу теориясына сай әрбір этностың, тайпаның (ұлттың, халықтың) ұзақ даму барсында қалыптасқан азаматтық тарихымен қатар, антропонимиялық тарихы болатыны белгілі және ол тарих сол қауым мүшелері жасаған есімдерінің қалыптасу процесін олардың заман талабына, саяси-әлеуметтік, мәдени, діни өзгерістерге байланысты жаңаланып, жаңғырып, аусып, дамып отыратынын көрсете алады. В.А.Никонов «Первый закон антропонимики, как всей ономастики - историзм» деп, антропонимияны халықтың өткен тарихсыз зерттеуге болмайтынын ескертеді [8, 63 б.].

Қазақ халқының мәдени рухани өмірінде ислам дінін қабылдауға байланысты өркениет болып қалған құндылықтардың біріне араб есімдері жатады. Түркі дүниесіне Иран халықтары тарапынан болған әкімшілік, мәдени әсерлер мен Исламдінінің IX-X ғғ. бастап кең тарауына байланысты қазақ есімдерінің даму үрдісіне иран, араб тілдерінің әсері күшті болды. Бұл дәуірде әдебиет, мәдениет, әкімшілік, әсіресе діни ұғымдарды білдіретін сөздер кісі есімдеріне айнала бастады. Ислам діні қазақ қауымында ырым-кәделерге әсерін тигізді. Ислам салты бойынша бала өмірге келгеннен үш күн, не жеті күн өткеннен соң шашы мен тырнағын алып, есім беру дәстүрі қалыптасады.

Есім беруде де ислам заңдары қолданылады, яғни ауылдағы қожа- молдалардың біреуі шақырылып, оған құрмет-сый көрсетіліп, «кітап ашқызып, азан шақырлып ат қою» рәсімі орындалатын болған. Хадисте: «Сіздер қиямет күнінде өздеріңіздің және әкелеріңіздің есімімен шақырыласыздар. Сондықтан есімдеріңізді жақсы қойыңыздар. Алланың есімдері мен пайғамбарлардың аттары да жақсы есімдер болып саналады. Сондықтан есімдеріңізді жақсы қоюға тырысыңдар!» деп ескертеді. Араб халқында кісінің толық аталуы үшін бірнеше атаулар бірге қолданылады: есімі, әкесінің аты, кунья (баласының қатыстылығы), лақабы, ныспысы (шыққан жеріне немесе айналысқан кәсібіне байланысты), мансабы (атақ–шеніне байланысты): Мухаммад Абу Али ибн Сина Махмуд әт-Түрки ат-Табиб. Мұнда Мұхаммад – өз аты, Абу Али – Әлидің әкесі, Ибн Сина – Синаның баласы, Махмуд – лақап аты, ат-Түрки – түркілік, ат-Табиб – дәрігер. Қазақ (түркі) зиялылары орта ғасырларда осы үлгіні алған. Тарихи деректерде араб есімдерін алдымен ел билеуші топтар мен зиялы қауым өкілдерінің қабылдағанын көрсетеді [82, 28 б.].

Арабтар ислам дінін енгізумен бірге жергілікті халықтың антропонимдеріне де әсерін тигізді. Оны араб тілінен енген қазіргі кезде көптен кездесетін кісі атттарына байланысты айтуға болады: мысалы, апта күндеріне қатысты қазақ кісі аттары көптеп кездеседі. Оның ішінде негізінен бай, бек, жан, ғали, гүл, бике, сөздерін қосу арқылы адам аттарын қоя береді: Сембек, Жексембек, Дүйсембек, Сейсенбек, Сәрсенбек, Бейсенбай, Жұмағали, Жұмабике т.б. Ең қызықтысы, атауларының апта күндерін парсы тілінен енген:Шәнбе – сенбі

Иекшәнбе - жексенбі

Душәнбе - дүйсенбі

Се шәнбе - сейсенбі

Чар шәнбе - сәрсенбі

Пәндж шәнбе - бейсенбі

Осы мәселенің арнайы зерттелуі Ж.Ағабекованың еңбегінде жеке қарасырылған [83, 16 б.]. Жинақталған тілдік деректер негізінде есімдер қоры тілдік тұрғыдан үшке: түркі (қазақ), иран және араб тілдеріне тән есімдерге жіктеледі. Онда зерттеуші қазақ тіліндегі Алланың «Көркем есімдері» Әлем мәдениетінде үлкен орын алатын Ислам дінімен оның тарихи тамырларының тіліміздің барлық салаларында орын алғаны белгілі. Бұл тарихи құбылыс кісі аттарының жаңа форма мен мазмұнға ие болуына әсер еттті. Қазақ тіліндегі араб текті есімдердің көбі Алланың «Асмауыл-хусна» деп аталатын 99 «Көркем есімдері» мен оның түрлі фонетикалық варианттары арқылы жасалған. «Асмаул-Хусна» деген ұғым араб тілінде «Ең жақсы есімдер» деген мағына береді. Қазіргі уақытта қазақ тілінде көркем есімдер деп қолданып жүр. Құран-кәрімінде Алланың есімдері оның мейірімділігін, рахымдылығын, ұлылығын, адалдығын, күштілігін, тазалығын т.б. қадір қасиеттерін бейнелейтін сипаттар болып саналады» деп атап көрсетеді. [84, 51 б.].

Ғалымдардың пікірінше, ат қоюға келген кісі Ислам дініндегі балаға жақсы, мағыналы ат қою туралы хадисіне байланысты Құран-кәрімдегі пайғамбарлар аттарын, Алланың 99 көркем есімдерінен таңдап беріп отырады. Осыған байланысты халық арасында «кітапқа қарап қойылған», «кітаптан алынған» аттар пайда болған. Мысалы: Рахман - мейірімді Рахман, Рахманеберді, Раман, Әбдірахман, Әбіш (қысқарған түрі),

Демек бұл жағдай орта ғасырларда елімізге келген Ислам таратушылары өз діндеріндегі түрлі заңдардың халқымыздың арасында қолданылуына ықпал етіп, ата бабаларымыздың ұстанған салт-дәстүрлері өзгеріске түскенін көрсетеді. Нәресте туылғанда жасайтын шілдехана тойларына жергілікті жерлердегі қожаларды немесе молдаларды шақырып құрмет көрсетіп, олар жаңадан туған қазақ балаларына дұрыс мағыналы есім беруді қадағалады. Яғни бұл атаулардың мәдени (діни) қызметінің жаңа кезеңі, ия деңгейі.

Осы әулие сопылар есімдерінің басты ерекшелігі - олардың көбісі лақап аттар болуында. Сопы әулиелер есімдері көптеген аңыздармен тығыз байланысты, онда олардың табиғаттан тыс қабілеттері сипатталады, кей жағдайларда белгілі бір киелі есімнің халықтық этимологиясы беріледі. Мысалы, әулие сопы Қарабура есімнің шығу тегі (этимологиясы) былай түсіндіріледі: «Оңтүстік Қазақстанда әулие Қарабураның, дәлірек айтқанда Бурахан әулиенің күмбезі бар. Жергілікті шырақшының әңгімелеуі бойынша, Қарабураның шын - аты Бурахан адзар. Ол атақты Қараханның үзеңгілес серігі болған. Қарахан ислам дінін алғаш қабылдаған қарахандықтар әулетінің негізін қалаушы, Әулие Атада (Жамбыл) жерленген.

Бурахан көз жұмған жерден сәл арырақ орынға жерленіп, бейітінің үстіне күмбез орнатылды. Шын атын білмейтін жұрт оны Қарабура деп атап кетті. «Бура - еркек түйе, ал қара - оның түсі». Осы сөздерінен әулиенің аты қалыптасты. Бұл әулие туралы екінші болжам бойынша, Қарабура қазақтың Тама руынан шыққан деп есептеледі. Ол бір түйемен Түркістандағы Қожа Ахмет Иасауи әулиеге он түйеге артарлықтай сексеуіл жеткізеді. Сондықтан да оны Қарабура деп атап кеткен» [87, 88б.].

Ертедегі ислам тарихындағы әулиелер мен құрандық пайғамбарлар есімдері қазақ батырлық эпостары, фольклордың магиялық жанрлары мәтіндерінде кездеседі.

Осы кеткен қозымды

Алланың досты Мұхамбет

Тек тапсырдым қолына.

Қол иесі, Қамбар ай,

Шөл иесі, Қамбар ай. Қамбар өзің қолдасың,

Қолдамайтын кім бір ай.

Кітаптардың ішінде

Қырық пайғамбар аты бар,

Қырда Қияс пайғамбар,

Ойда Илияс пайғамбар,

Сізден басқа кімім бар

Алпыста анам Аналық

Бибібатимаға тапсырдым.

Қазақ киелі лексикасында әулиелер аттары агиотопонимдер - киелі орындардың жалқы географиялық атаулары ретінде жиі қолданылады. Тірі кезінде сыйынып-табыну көзіне айналған әулиелердің о дүниелік болған соң нағыз әулиелігі, киелігі арта түседі, жерленген орындарында адамдар зиярат етеді. Мысалы: Ташкент обылысындағы Зеңгі ата, өз өлкеміздегі Ысы ата, Ер Дәуіт, Шаймерден, Жабай ата, Ыбырайым ата, Қарашаш ана, Көз ата, Тас бабалар, Қыз ана, Фархад ата, Әліхан ата, Арыстан бап, Лашын бап, Құрбан ата, Қожа Ахмет Иассауи, Гауһар ана, Үкаш ата, Шахан ата, Жылаған ата, Баба Түкті Шашті әзіз, Қарабура, Созақ Қаратауындағы 41 белгісіз әулие, Баба ата, Домалақ ана, Сыланды ана, Ысмайыл ата, Ерназар ата және т.б.

Киелі антропонимдердің келесі бір лексика семантикалық тобын кәсіп мамандық жебеуші иелерінің есімдері құрайды. Бұл есімдердің бірқатары құрандық әулиелер, пайғамбарлар немесе ертедегі ислам тарихындағы әулиелердің есімдері болып табылады. Мысалы ислам пайғамбарлары ішінде Дәуіттің аты темір ұсталары мен қару-жарық жасаушылар иесінің аты Кердәуіт ретінде белгілі.

Мұхаммед пайғамбардың қызының аты - Фатима (қаз. Батпа, Бәтима, Патима, Бибіпәтима) қазақ фольклоры мен халық санасында босанатын әйелдері желеп жебеуші ретінде көрінеді. Қазақ киелі лексикасында егіншілік пен егіншілердің жіберуші пірі Диқан баба антропонимі кездеседі. Қазақтардың егіншілік салттарын зерттеген Ж.Кармышева былай дейді: «Каким другим видом хозяйственной деятельности казахов, земледелию приписывалось сверхестественное происхождение, связь с особым божеством, патроном аграрных работ. В Средней Азии, где земледелие возникло и развивалось среде оселдлых ираноязычных народов, покравителем земледелия и первоучителем земледельцев почитался мифический персонаж святой Бабой Дехкан (Дед-Земледелец) и покланялись ему, пока вели свое единоличное хозяйство по старинке, на общинных землях, при общинном пользовании поливной водой. Казахские земледельцы - егінші - также почитали мифического Деда-земледельца и обращались к нему при всех важных начинаниях в годичном цикле земледельческих работ» [88, 49 б.].

Қазақтың табыну фразеологиясында да сол сияқты Диқан баба киелі антромонимі қолданылады: Диқан баба берекесін берсін, Диқан баба қолдай гөр Бұл фразеологизмдерде бата-тілектік сипат бар. Тұқым себер алдында егінші-қазақ Диқан бабаға сыйынады:

Бісміллаһир-раһман-ар-рахим

Я, Диқан баба! құрт-құмырсқа,

Жан-жануардан қалғаны менікі!

Қазақ киелі сөздерінің «Киелі, қасиетті адамдар» лексика семантикалық тобын мынандай микротопқа бөлінеді:

1) Бейнелері ертедегі ислам тарихымен байланысты әулиелер аттары;

2) сопы әулиелер аттары;

3) ру, тайпа басшыларының киелі антропонимдері;

4) әулиелердің киелі аттары (олар жерленген киелі орындар)

5) кәсіп-мамандық жібеуші иелерінің аттары.

Сонымен, қазақ киелі антропонимдері дегеніміз бұл пайғабарлардың, сопы әулие аттары, яғни қасиетті адамдардың есімдері. [89, 176 б.].

Көптеген қазақ есімдерінің архетиптік сипатын олардың мифтік таным деңгейінде, соған сәйкес тууымен түсіндіруге болады. Мысалы, эпоста кездесетін Құртқаның шешесі Көктен кемпір, Баба түкті Шашты Әзиз бейнелері исламға дейінгі мифологиялық кейіпкерлер болып табылады. Осындай мысалдарды қазақтың рухани мәдениетінен көптеп кездестіруге болады.

«Архетип» ұғымын ғылымға енгізген – К.Г. Юнг. Оның пікірі бойынша, мәдени тұлғаның рухани-шығармашыл қазынасын қауымдық тылсым құрастырады. Осы көмескі сананы, тылсымның құрылымдық бөліктерін архетиптер деп атайды. Оларға адамның рухани өмірін априорлы (тәжірибеге дейін) қалыптастыратын және оның іс-әрекетін, мінез-құлық жүйесін жалпылама анықтайтын құндылықтар қисыны жатады. Осының негізінде адамда «мендік» сезім, этноста ортақ уақыттық-кеңістік өріс пайда болады.

Сонымен белгілі бір мәдениеттің архетипіне оның өзіндік болмысын неғұрлым бойына толығырақ жинаған, салт-дәстүрлік және өзіндік сана ерекшеліктерін қалыптастырған және дербес жүйе ретінде өркениеттер сұхбатында орын алған мәдени түпнұсқа жатады.

Қазақ мәдениетінің архетиптік батырлық уақытынан келген маңызды бейне – Қорқыт ата халық жадында терең ұялаған. Барлық түрік халықтарына ортақ мәдени мұра – «Қорқыт ата кітабында» VIII-IX ғасырларда сыр өзенінің бойын мекендеген оғыз-қыпшақ тайпаларынан шыққан, атақты жырау, бақсы, күйші және философ Қорқыттың өмірі мен шығармашылығына байланысты мәселелер сөз етіледі. Қазақ аңыздары бойынша, Қорқыт ата өзінің желмаясына мініп алып, халыққа мәңгілік бақыт әкелетін Жерұйықты іздеген. Ол өте маңызды философиялық мәселе – өлім мен өмірдің мағынасы туралы, шектілікті жеңіп шығудың жолдары жөнінде талай тамаша пікірлер айтады. [96, 254 б.]. Мәңгі өмір іздеген Қорқыт үнділік Будда сияқты қайғы-қасіреттен жай ғана құтылуға болмайтындығына көзі жетеді, қайда барса да, көр қазып жатқандарға жолығады. Енді ол мәңгілік өмірді қобыз сарынан іздейді. Ең ақырында қобыз күйімен көз жұмып, артындағы ұрпақтарға өлмес күйлерін қалдырады.

Түрік халықтарының мәдениетінде аспанмен қатар оның шырақтары да құдай деңгейіндегі құдіретті, қасиетті құбылыс деп танылған. Бұл мағынады, әсіресе, күннің атқаратын рөлі ерекше. Ертедегі миф-аңыздардың, ертегілердің кейіпкерлерлерін Күнсұлу, Күн астындағы Күнікей және т.б. деп бекер атамаған. Бұл мәдениетті солярийлік (күндік) деп атауға негіз жеткілікті. Археологиялық және этнологогиялық деректер Күн мен Адамның тығыз байланысын көрсетеді. Мысалы, Саймалы-таш, Тамғалы, Ешкі өлмес аңғарларында көптеген басы күн тәрізді құдайлар мен адамдардың петроглифтік суреттерін ғалымдар тапқан. Күннің нұры сияқты ұшқын шашқан дөңгелек басты антропоморфтық кескіндер тасқа қашап салынған. Күнді құдай ретінде бейнелеу Шығыстағы көне өркениеттерге тән құбылыс. Қазақстан жерінде табылған солярийлер (күн тәрізділер) Ирандағы Бехистун жартасындағы Ахура-Мазда мен Митраның кескіндеріне ұқсас антропоморфтық бейнелер екендігі ғылымға белгілі. Арыс өзенінің бойындағы Алтын төбеде көптеген «алтынбастылардың» кескіндері бейнеленген. Кейінірек бұл бейне аспан құдайы – Көк Тәңірінің негізі болды. Ерте заманнан бұл құдайлар магиялық мақсаттарда қолданылған [91, 89 б.].

Азиялық өркениеттерде күнмен қатар қастерленген аспан шырағы ай болған. Ай көне түрік мәдениетінде Күннің орынбасары, сұлулықтың таңбасы, көп мұраларда әйел құдай ретінде танылған. Көшпенділер үшін де айдың маңызы зор болған. Даладағы малшылар қараңғы түнде айдың тууы мен батуын бақылаған, одан өздерінше қорытынды жасап, жыл мезгілдерін айырц есебін шығарған. Олар жаңа туған айдың күн сайын көлемінің кемитінін, ақырында «таусылып» – «өліара» келетінін білген. Бұл кезде ауа райы өзгеріп, ғылыми тілмен айтқанда, циклон басым болады. Халықтық дүниетаным айдың климатқа тигізетін әсерін жақсы білген.

Алайда, айдың басты символдық ерекшелігі оның күн мен түннің арасындағы алатын орнына қатысты. Күн батып кеткенімен, нұр (ізгілік, жылулық, сәуле) жеңілмейді. Аспанға күннің ізбасары (дублері) ай арасындағы тартыс ғарыштық сипатқа ие болады. Шоқан Уәлихановтың пікірі бойынша, қазақтар айды құдай тұтқан. Бұл көне дәуірден келе жатқан дәстүр. Мысалы, Қаратау тауларындағы жартастығы суреттер көзәйнек тәріздес қосылған жұп адамдарды бейнелеген. Осындай таңбалар ішкі Монғолиядан да табылған. Сондағы адамдардың бастары дөңгелектің бірінен сәуле шашып тұрса, екіншісі ондай емес. Бұл белгілі бинарлық оппозицияны (күн мен ай) білдіреді. Ай мен күнді қосып тұрған сызық адамдардың «қасиетті жолы» деп аталады.

Күн мен айдың қатарласуы әлемдік мәдениетте кең таралған идеяның бірі. Мұсылмандық әлемде ай діни таңбаға айналған. Мұсылмандық әлемде ай діни таңбаға айнлаған. Бұл жерде ескертетін бір жайт бар. Ай символикасы мәдени гомогендік дәстүрмен тығыз байланысты. Ол аруақтар дүниесімен жалғастыратын беліг болып табылады. Мұсылман зираттарына ай белігісін қою ұрпақтар, дәстүрлер сабақтастығын көрсетеді.

Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, ай әдемілік пен сұлулықтың белгісі болып табылады. Айсұлу, Айбарша, Ай-Таңсық, Айшат т.б. антропонимдермен қатар, қазақ эпосында сұлулық, нәзіктік Ай мен теңестіріледі: «Туған айдай толықсып, бұралып кете барады» (Қыз Жібек), «Жалғыз қызы Гүлбаршын – он бесте толған ай еді» (Алпамыс), «Жақсы Ай – Күндей, жарығы әлемге бірдей» (мақал) [92, 132 б.].

3 ҚЫПШАҚ-ПОЛОВЕЦ ЕСІМДЕРІНІҢ ЭТНОМӘДЕНИ СИПАТЫ
3.1 Орыс жылнамаларындағы түркі текті есімдердің әлеуметтік мәні мен тарихи-этимологиялық сипаты

Көне түркі ономастикасына қатысты маңызды материалдар түркілер мен славяндардың ұзақ уақыт бойы тығыз қарым-қатынаста болғанын дәлелдейтін ежелгі славян ескерткіштерінде көрініс тапқан. Бұл қарым-қатынас пен өзара тығыз байланыс Киев Русінің қалыптасу кезеңінде және оның тарихи даму кезінде Шығыс Европада мекендеген, осы территорияда бірқатар мемлекеттік билігін жүргізген түркі тайпасымен тығыз қарым-қатынас орнату кезеңінде ерекше мәнге ие болды. Н.А. Баскаков славяндар мен көне түркі тайпаларының арақатынасын былай көрсетеді: «Ежелгі орыс жазба ескерткіштерінде, оның ішінде негізінен қолжазба ескерткіштері мен көркем шығармаларда Шығыс Европадағы көне түркілердің топонимдері, антропонимдері мен этнонимдері сақталған. Бұл мәліметтер филологтардың, этнографтардың, тарихшылардың қызығушылығын арттырып, зерттеуге септігін тигізген». Ежелгі орыс мұраларынан табылған түркілер ономастикасына қатысты бұл құнды материалдар зерттеушілердің бірқатар еңбектерінде айқын жарық көрді. Мысалы, Н.А.Баскаковтың еңбегінде қыпшақ антропонимдері мен этнонимдеріне дәйекті талдау жасалды, Шығыс Европадағы көне түркілер этнонимдері мен антропонимдерінің моделіне типологиялық сипаттама берілді, түркілердің мифологиялық және эпикалық кісі есімдері әртүрлі аспектілерде зерттелді, т.б. Кең көлемді бұл материал ғалымның «Слово о полку Игореве» деген монографиясы мен «Русские фамилии тюркского происхождения» кітабында, бірқатар мақалаларында жан-жақты қарастырылды [100, 75 б.].

К.Менгестің «Восточные элементы в «Слово о полку Игореве» еңбегінде түркі ономастикасы мәселесіне қатысты бірқатар құнды ескертпелерін көрсетеді. Тіліміздегі антропонимдердің шығу, даму негізі халқымыздың өткендегі тарихымен тікелей байланысты. Қазіргі тіліміздегі кісі аттарының көбінің көне түркі есімдермен түбірлес, мағынасы ұқсас, жасалу тәсілі мен құрылысы жағынан бірдей болып келуінің сыры - есімдердің шығу тарихы жағынан көне түркі заманы мен орта ғасырларда пайда болған антрополексемалық жүйенің жалғастығы болып саналатындығында.

С.А.Плетневаның жоғарыда көрсетілген еңбегінің деректері мен мазмұнына сүйене отырып, біз ол этноатауларды тілдік табиғаты, тіл мен мәдениет сабақтастығы тұрғысынан қарастырып талдауға тырыстық. Сөйтіп, олардың қазақ антропонимикасының этномәдени негізімен астасып жатқан тұстарына ерекше назар аудардық. Сонда байқағанмыз - половец қоғамындағы экономикалық мәдени-әлеуметтік өзгерістерге байланысты көптеген курен басшылары есімдерінің соңына «баспана», «тұрақ» мағыналарын білдіретін «оба» дейтін көне түркі сөзінен туындаған «опа», «епа» морфемалары қосарланып, содан Урсоба, Алтунопа, Аепа секілді кісі атаулары пайда болған.

Бірнеше тайпалардың бірлестігін С.А.Плетнева "орда" дейтін терминмен атаған. Половец және куман қоғамдарының әрқайсысынан бірнеше орда құраған. Ал орданы көптеген курендер құраған. Курен дегеніміз токсоба, төртоба, етибичи, иета секілді этнонимдердің бірлестігі. Қыпшақтану мәселесімен айналысқан зерттеушілердің барлығы дерлік токсоба этнонимінің бірінші компоненті-токс сөзін, тогуз немесе тоғыз сан есімінің ықшамдалған фонетикалық варианты. Ал, екінші компонент -оба сөзін, жоғарыда көрсетілгендей «ру-тайпа» мағынасын білдіретін көне түркі атауы деп қарайды. Осы сияқты тортоба да, төрт сан есімі мен оба дейтін көне түркі сөзінен біріккен екі компонентті этноним.

Оған негіз болатын дәйекті мысалы, қазақ этнонимдерінің атауларымен сабақтастыра дәлелдеуге болатын сияқты. Қазақтың Кіші жүзі, Алшын және Жетіру дейтін екі бөлікке бөлінетіндігі белгілі. X. Арғынбаев, М.С. Мұқанов, А. Востров секілді тарихшы-этнолог ғалымдардың пікірінше, Алшын бөлігінің Байұлы тармағы 13 рудан құралған, осылардың бірі –Алты. Осы зерттеушілер Байұлы тармағына жататын Байбақты руында тоқсоба дейтін атаның барлығын атап көрсетіп, бұл ру ортағасырда Дешті Қыпшақты жайлаған қыпшақтардың құрамында болған, деген пікір білдіреді [102, 372 б.].

Этнонимдердің кісі есіміне негіз болу заңдылығы - түркі тілдерінде кездесетін кұбылыс. Мысалы Арғынбай, Адай, Найманбай (Әсет Найманбаев т.б.), Қоңыратбай (Ә.Қоңыратбаев т.б.), Алшынбай, Жаппас т.б. Бұл бөлігінің этномәдени сипат ретінде қазақ тілінде ұлттық киімдердің соның ішінде бас киімнің атауларында қалыптасқанын проф. Е.Жанпейісов М.Әуезов шығармашылығы тілі негізінде нақты көрсеткен: жекей тымақ, керей тымақ, қаракесек тымақ, найман тымақ, сегіз сай уақ тымағы, төрт сай аласа төбелі тобықты тымағы [37, 25 б.].

Көне түркілер және олардың негізгі бір руы ашина деп аталады. Ашинаның шығу тарихы және этимологиясы туралы көптеген авторлар жазған болатын. Солардың ішінде біз жұмысымызда С.Аманжолов, Л.Гумилев, С.Кляшторный және Ю.Зуевтің пікірлеріне сүйенеміз [104, 25 б.].

Проф. С.Аманжолов Кіші жүздің құрамына кіретін алшын тайпа одағы мен көне түркілердің ачин//ашин тайпасын байланыстыра қарады. Автор алшындардың көне қонысы Алтай болған, сондықтан Алтайды ертеден мекендеген найман тайпасы мен алшындардың таңбасы бірдей екені ескертеді. Ашина сөзінің этимологиясы туралы екінші автор Л.Н.Гумилев былай жазады: «С этим языком (древнемонгольским) ашина в 439 г. перешли на северную окраину Гоби. Слово ашина значило «волк». По-тюрски волк - «бури» или «каскыр», а по-монгольско шоно/чино. А - перефикс уважения в китайском языке. Следовательно, ашина значит «блогородный волк», арабской записи слово сохранилось этого имени - шанэ» [ 105, 23 б.].

С.Г.Кляшторный «ашина рудың негізін салушы ананың аты» деген, ал проф. С.В.Киселев «рудың аты ананың атымен аталуы сенім тудырады» яғни ашина ананың аты ұлдарына және руға берілуі көне түркілер қоғамында матриархаттың әлі жойылмаған кезінде жүзеге асырылған. А.Махмұтов матриархат заманының қалдығы көне түркі жазуларындағы сақталынып, әйел образы тас дәуірінде мүсін болып жасалғанын, үрім бұтақ, туыстық белгілер әйел есімімен тығыз байланысты болғанын атап көрсетті [58, 73 б.].

Бұл келтірген пікірлер мен фактілер түркілердің «түрк» атанғанға дейінгі аши//ашина аты бұл қоғамда аналық ру құрлысының соңғы кезінде қойылған. Түркі қағандары кейін тек осы рудан ғана қойлатын болған. Сондықтан Ашинаның мұрагері болып есептелетін Асянь шад, Ашидэ деген хандардың аты да Ашинаның варианттары болып табылады.

Қаңлы - тайпа одағы жөнінде Н.Аристов, В.Бартольд, С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов, Ә.Қайдаров, С. Кляшторный т.б. авторлар жазған.

М.Қашқаридың өзі қаңлы этнонимін былай түсіндіреді: «Қаңлы қыпшақтардың үлкен бір адамның аты. Оныі осы айтқанын қаңлы қыпшақтардың бір үлкен тайпасы деп түсіну керек. Қаңлы сөзі М.Қашқаридің еңбегінде екі рет кездеседі. Екінші жерде автор «қаңлы ауыр жүк артылған екі доңғалықты арба» деп түсіндіреді [98, 29 б.].

Проф. Ә.Қайдаров, І.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов қаңлы этимологиясы туралы автор былай жазады: «Осы негізіде қаңлы (кейбір тілде қаңны, қаңды) Қаң өзенінің атына лы жұрнағын (лық формасының қыпшақ тобына тән вариантын) жалғау арқылы жасалып, «Қаң бойындағылар», «Қаң өзенін мекендеушілер» немесе «өзенді ел» деген ұғымды білдіреді». Сөйтіп автор атаудың «қаң» бөлімін өзен аты деп, ал «лы» бөлімін жұрнақ (туынды сын есім жұрнағы) деп есептейді.

Қорыта келгенде, М.Қашқари сөздігінің деректеріне және академиктер А.Н.Кононов, Ә.Қайдардың т.б. ғалымдардың зерттеу нәтижелеріне сәйкес қаңлы этнонимінің алғашқы мағынасы қаң оғлы яғни «өзен, су бойындағы адамдар, рулар» дегенді білдірген де, кейін бұл атау жоғарыдағы фонетикалық өзгерістерден кейін қаңлы түріне көшкен. Осы түрде этноним ХІғ. М.Қашқари еңбегінде кездеседі. Қаноглы типтес этнонимдер ертеде көп болған Бурджоглы, Анджоглы т.б. Мұның өзі қаноғлы, қаңлы этимологиясына қосымша дәлел болады.

Дулат - Ұлы жүздің құрамындағы этноним. Кейбір тарихи деректерде VI-VIII ғасырларда дулат хандығы Тарбағатайда және Оңтүстік Монголияда болған. Акад. В.В.Бартольд дулу көне түркі тайпасы ретінде Батыс түркі қағанаты ханының атымен байланысты деп қараса, проф. С.Аманжолов былай жазады: «Итак, по моему мнению, современные дулаты - прямые потомки древних орхоно-енисейских тюрков V-VIII которые домонгольское название дулу получили от имени западнотюрского кагана Дулу (умершего в 635) По данным китайских источников, акад. Бартольд отмечает, что этому кагану подчинились многие племена, в том числе и киргизы» [109, 36 б.].

C.Аманжолов пен Ғ.Мұсабаев дулат этнонимнің этимологиясы туралы былай жазады: тұғ(знамя)+лұғ>туғлу+(а) т>туғлат>дұғлат>дулат. Мұндағы туғ>дуғ//ту//ду өзгерісі түркі тілдерінде Сонда дулат (<тоуғлуғ-ат) сөзінің мағынасын қазіргі қазақ тіліне аударсақ «тулулар» (люди, имеющие знамена) болады [110, 79 б.].

Сонымен қазақ, монғол т.б. халықтарының құрамына енген дуғлат дулаттар осындай тарихи лингвистикалық факторлар негізінде қалыптасқан. Қазір қазақ тілінде Дулат деген ер кісі есімі бар.

Келесі этноним - Керей. Керей этнонимнің этимологиясы туралы пікір алғаш рет Рашид ад диннің еңбегінде кездеседі. Ол былай деп жазады: «В древние времена был царь он имел восемь сыновей, и все они были смуглые. По этой причине их называли кераитами. И потомства их сыновей получило особое имя и прозвище. Впрочем, Аллах больше знает» [111, 126 б.].

Акад. Ю.Неметтің пікірінше кер түбірі бір кезде түркі тілдерінде «тау», «қыр», «жота», «тау басы», «биігі» ретінде қолданған. Мысалы М.Қашқаридің «Диван луғат түрк» еңбегінде керіш сөзіне «тау басы» деп түсінік беріп тұр [108, 205 б.]. Мұндағы сөздің түбірі кер және сөз тудырушы жұрнақ іш қосылып жасалған. К.Юдахинің «Киргизско-русский словарь» деген сөздігінде қырғыз тілінде осы мағынадағы керүү сөзі сақталған. «Керүү верх горы или склон высокой горы, покрытый травой». Аталған сөздікте қыргыз тілінде кереч сөзіне мынандай түсінік береді: «кереч название лекарственного растения». Шор халқында кереш деген тайпа бар екенін. В.Радлов жазған болатын бұл сөздердің де түбірі кер, ал ей сөз тудыратын көне жұрнақ. Сонда кер(е) (тау, жота, қыр) е(й) жұрнақ, жасалған керей этнонимі «таулық», «қырлық» дегенді білдірген. Қазақ тіліндегі кісі есімдер: Керей, Керейбай т.б.

Орыс жылнамаларындағы қыпшақ-половец кісі атауларын белгілі түрколог ғалым Н.А.Баскаков зерттеген. Н.А.Баскаков қыпшақ-половец есімдерін қолдануына қарай мынандай негізгі екі топқа бөледі: 1) кісі атаулары; 2) отбасылық, рулық лақап атау немесе рулық отбасына біріктіретін топтық атау. Екінші топқа жататын лақап немесе топтық атаудың негізінде де кісі атаулары жатқаны байқалады.

Топтық атау, жоғарыда атап көрсетілгендей, есім және патримональдық бөлік-сөз оба-опа дейтін құрамдас екі бөліктен тұрады. Түркітанушылардың, этнологтардың, шығыстанушылардың басым көпшілігінің пікірінше, қыпшақ тіліндегі антропонимдер мен этнонимдердің екінші компоненті - көне түркі «оба» сөзі мен ру-тайпа, немесе аға (старший брат, дядя по отцу - обращение к старщему) дейтін екі түрлі мағына береді [100, 86 б.].

Н.А.Баскаков зерттеулерін де қыпшақ-половец тайпаларында қолданылған жалқы есімдерді төмендегідей лексика семантикалық топтарға бөлінеді: 1. Тайпа немесе ру-тайпалар одағының атауларына негізделген есімдер:

Татур (Татыр)

Урусоба (Русоба) < urus –rus –орыс +aba)

Карлый (< garlyg – тайпа аты

Аепа (

Кюнячук (

Чемгура (

3. Атақ-дәрежесі бойынша пайда болған есімдер:

Бердебек (berdi берді + bek )

Тольбек (

Ельбег (

4. Адам қасиетін, құмарлығын, мамандығын және т.б. мағынасын беретін кісі атаулар:

Тирий (

Емяк (

Коян (

5. Туысқандық және достық қатынас атаулары бойынша қалыптасқан есімдер:

Белдюз (Велдюз)

Улан (Улен)

Гирген (< мон. girgen-күйеу)