А. Д. Нурахова, Л. Т. Ералиева клиникалық лабараториялық диагностика бойынша ұлттық Әдістеме

Зертхана зерттеулерінің нәтижелерін бағалауға дәрігер-лаборанттың қатысуы, біздің ұсынысымызға, негізінен, жоғарыда келтірілген 7 мәселені шешуге шоғырлануы тиіс.

Зертханалық зерттеулердің нәтижелері биологиялық және аналитикалық вариацияның әсеріне ұшыраған. Егер аналитикалық вариация тестті орындау шарттарына байланысты болса, онда биологиялық вариация шамасы — факторлардың тұтас кешенінен. Зерттелетін заттардың жалпы биологиялық вариациясы биологиялық салттардың (күннің, жылдың әр түрлі уақыты) әсері нәтижесінде бір адамда байқалатын түрішілік вариациямен және эндогенді, сондай-ақ экзогенньшаның факторларынан туындаған түраралық вариациямен байланысты.

Биологиялық вариация факторларының бір бөлігінің (физиологиялық факторлар, орта факторлары, сынама алу шарттары, уытты және терапевтік факторлар) зертханалық зерттеу нәтижелеріне әсері талдаулар өндірісінің бірыңғай технологиялық процесінің преаналитикалық бөлігінің (пациентті зерттеуге дайындаудың технологиялық операциясы) сипаттамасында қаралды. Зерттеу нәтижелерін талдаудың технологиялық операциясының кезеңінде дәрігер-зертханашы интерференцияның әсерін, яғни талдау нәтижелеріне бөгде фактордың араласуын ескеруі тиіс. Интерференция сынамада эндогенді және экзогенді заттың болуы мүмкін. Эндогенді интерферациялаушы факторлар арасында негізгі болып табылады:

а) гемолиз, яғни гемоглобин, ЛДГ, калий, магний сияқты қан компоненттерінің құрамын немесе белсенділігін анықтаудың шынайы нәтижелерін өзгертетін жасушаішілік компоненттер — гемоглобин, ЛДГ, калий, магний-қанның сұйық бөлігіне шығатын эритроциттердің бұзылуы;

б) липемия, колориметриялық және нефелометриялық зерттеу әдістері қатарының нәтижелерін (әсіресе фосфорды, жалпы билирубинді, несеп қышқылын, ақуызды, электролиттерді зерттеу кезінде);

в) фосфаттарды, несепнәр, КК, ЛДГ, амилазаның кейбір әдістерімен анықтау нәтижелерінің өзгеруін тудыратын парапротеинемия.

Экзогенді интерферациялаушы факторлардың арасында ең жиі дәрі-дәрмектер болып табылады. Дәрігер-зертханашы дәрі-дәрмектердің өздерінің немесе олардың метаболиттерінің химиялық интерферирлеу қабілетін, яғни пробиркадағы химиялық талдаудың өзі процесінде есте сақтау қажет. Мысалы, катехоламиндерді флуориметрлік әдіспен несепте қарқынды флуоресценцияны пациент қабылдайтын тетрациклин препараттарын тудыруы мүмкін; пропранол метаболиті 4-гидррксипропранолол билирубинді Йендрассика—Грофа және Эвелин—Меллоя әдістерімен анықтау кезінде интерферациялайды.

Дәрінің интерференциясын ұстау-зертханалық зерттеулердің нәтижелерін бағалаудағы дәрігер-зертханашы міндеттерінің бірі. Бұл проблеманы шешу үшін маңызды қадам пациент қабылдайтын препараттардың сипатын анықтау үшін клиницистпен байланыс болуы тиіс. Қазіргі заманғы фармацевтикалық нарық ұсынатын дәрілік препараттардың алуан түрлілігіне байланысты, сондай-ақ бастапқы дәрі-дәрмектен, клиницист пен зертханашы дәрігер интерференция мүмкіндіктері және оның талдау нәтижелеріне әсері туралы бір-бірін үнемі хабардар ету қажет. Алынған ақпаратпен жұмыс істеу кезінде зертхананың маңызды рөлі зертханалық зерттеулер нәтижелерінің қателіктерін анықтаудан тұрады. Зертханалық зерттеулер нәтижелерінің аналитикалық сенімділігін арттыруға байланысты зертхананың қызметі олардың аналитикалық сапасын жақсартуға ғана емес, сонымен қатар зертханалық тестілердің диагностикалық ақпараттылығын арттыруға да бағытталған (патогенді талдау селекциясы есебінен).

Жол берілетін аналитикалық қателікті анықтау принципі мынаған негізделеді.

Ең алдымен әдістің аналитикалық вариациясы орнатылуы тиіс (әдетте Реактивтердің пайдаланылатын коммерциялық жиынтығына арналған нұсқаулықтарда көрсетілген), бұл қандай да бір әдіспен алынатын нәтижелердің шашырауын нақты бағалауға мүмкіндік береді. Бұдан әрі аналитикалық вариация шамасын биологиялық вариациямен салыстырады. Мұндай салыстырудың мәні қалыпты немесе референттік шамалар ауқымының кеңеюіне аналитикалық вариацияның әсер ету дәрежесін анықтаудан тұрады.

Биологиялық вариация мөлшері, ең алдымен, ағзада талданатын зат орындайтын физиологиялық функцияға байланысты. Ең аз биологиялық вариация адам ағзасындағы олардың деңгейін ең жақсы реттеумен және жасушадан тыс Сұйықтықтар мен қанның құрамы мен көлемінің тұрақтылығы үшін аса маңызды заттарда анықталған. Оларға натрий, хлоридтер, кальций, магний, альбумин, жалпы ақуыз, көмірқышқыл газ жатады. Орташа дәрежедегі Вариация анаболизм процестеріне қатысатын заттарға тән: глюкоза,холестерин, фосфор. Ең жоғары биологиялық вариация катаболизмнің соңғы өнімдері болып табылатын Сарысудың компоненттері — несеп қышқылы, несепнәр, креатинин және тіндерден бөлінетін заттар мен ферменттер (ЛДГ, АСТ, АЛТ және т.б.) үшін анықталған.

Қолданылатын әдістер мен оларды орындау шарттарына байланысты аналитикалық вариация ҰЗ шектерін кеңейтеді және осымен зертханалық тестілердің денсаулық пен ауруды ажырату мүмкіндігін шектейді. Сондықтан зертхана мамандары аналитикалық вариацияны азайтуға ұмтылуы тиіс, бірақ, әдетте, бұл қосымша қаржы шығындарына байланысты. Осыған байланысты зертхана үшін талдау қателігін қалай және қандай шектерге дейін азайтқан жөн және бұл ретте қандай критерийлерге бағдарлану қажет екендігі туралы мәселе маңызды болып табылады. Барлық жағдайларда әрбір зат үшін жеке болып табылатын әдіс қателігінің рұқсат етілген шектерін есептеу кезінде қажетті дәлдік пен қателіктің рұқсат етілген шектерін белгілейді.

Қазіргі уақытта қолданылатын барынша жол берілетін аналитикалық қателіктерді анықтау үшін тәсілдерді 5 топқа бөлуге болады:

• ең білікті зертханаларда алынған аналитикалық вариация көлемі бойынша;

• референттік (қалыпты) шамалар бойынша;

• клиницистерді сұрау негізінде;

• биологиялық вариация қатынасы бойынша;

• зертханалық диагностика бойынша сарапшылар немесе сарапшылар тобының ұсыныстары

Зертхана өзінің күнделікті қызметінде әдістің аналитикалық қателігін анықтаудың келесі әдістерін жиі қолданады: референттік (қалыпты) шамалар бойынша, биологиялық вариация арақатынасы бойынша және клиницистерді сұрастыру негізінде.