А. С. Иргалиев Педагогикалық факультеттің оқу-әдістемелік кеңесінің отырысында бекітілді

Тақырыбы: Грамматика және тіл дамыту. Қарастырылатын мәселелер

жүктеу/скачать 0,74 Mb. бет 52/72 Дата 28.10.2022 өлшемі 0,74 Mb. #155525

Тақырыбы: Грамматика және тіл дамыту. Қарастырылатын мәселелер: 1.Грамматиканы оқытудың ғылыми негіздері. 2.Бастауыш сыныптарда грамматиканы оқытуға қойылатын талаптар Грамматикалық материалдармен оқушыларды таныстыру барысында балалар орбір жаңа материалдың негізгі, басты ой түйінін үғына алатындай болуы керек. Ол үшін алдымен тақырыпқа "зат есім", "сын есім", т.б.с.с. болінеді, ал зат есімнің озі "жалқы есім", "жалпы есім" жөне жвкеше, копше т.б. болып болінеді. Бүл тақырып, тақырыпшалардың әрқайсысының неліктен бүлай аталуының моні себебі бар. Оқушылар әрбір тақырыпшалардың мөнін, тақырыпшалардағы абзацтың монін аңғарып, сол орбір абзацтағы айтылған моселелердің негізгі ойы тақырыпшаны, ор такырыпшаның барлығына ортақ негізгі ойдың тақырыпты қүрастырып түрғанын айыра алатындай болу керек. Олай болса, орбір материалды пайдалануда соның басты белгілерін, яғни беріліп отырған үғымның мазмүнын қандай белгілер қүрастырып түр,сол тілдік қүбылыстың табиғаты неден корінеді, басқа қүбылыстардан қалай ерекшеленді — осылар ашық корсетілуге тиіс. Мысалы, "зат есім" үғымының мазмүнын ашу үшін "есім" деген создің озінің мағынасы, ал зат есім деген затқа қойылған ат, яғни заттың атын білдіретін создер екені айтып түсіндіріледі. "Зат есім", "сын есім", "сан есім" деп аталатын создердің неліктен есімдер тобына жататыны, олардың озара үқсас, ортақ белгілері, басқа соз таптарынан айырмашылығы т.б. балаларға үғындырылады. Грамматикалық ережелердің копшілігі оқулықтарда анықтама ретінде беріледі ("Заттың сынын білдіретін создерді сын есім дейміз", "создің өзгермейтін болшегін тубір дейміз "т.б.). Окушыларға осы сиякты анықтамалардың орқайсысын сол анықтама күйінде жатгатпай, оларды талдап, таратып түсіндірген жвн. Мысалы, сыныптағы бір оқушыға: — сенің атың кім? — менің атым — Қайрат... — Ал "атың" дегенді сол сияқты басқа қандай созбен айтуға болар еді? — Есімің кім? деуге болады. — Ио, сенің есімің кім? деп сүрауға да болады. Міне, сонда зат есім дегеніміз "затгың аты" деген үғым екен. — ал енді бізді қоршаған мына дүниеде, айналада қандай заттар бар? Әуелі, осы сыныпта қандай затгар бар, солардың аттарын атайық? — мынау — парта, мынау — терезе, мынау — тақта т.б. — Ал енді далаға қарандар. Онда қандай заттар корінеді? Аттарын атаңдар! — Машина, ағаш, үйлер т.б. — Ал далада, орісте нелер жайылып жүр? 81— Мал жайылып жүр. — Олардың аттары қалай? — Сиыр, қой, түйе, жылқы т.б. — Жерде жыбырлап жүретін жондіктердің аттары қалай? — қүрт, күмырсқа, жылан, қоңыз т.б. — ал үшып жүретін нелер? — Олардың қандай түрлері болады? Аттарын атаңцар... Осылайша, жан-жануарлардың, озен-колдің.., музыкалык аспаптардың т.б.с.с. айналадағы заттар мен қүбылыстардың аттары балалардың өздеріне айтқызылады (қиналған жерінде мүғалім көмектеседі). Сойтіп, мүғалім балаларға осы заттар мен қүбылыстардың атын білдіретін создерді зат есім деп атайтынын үғындырады. Оларға тағы да мысал келтіріп, ондағы зат есім создерді тапқызып, оның неге зат есім болып түрғаны дөлелдетіледі. Грамматикадағы анықтама-ережелердің негізгі белгілері мынадай: 1. Әрбір анықтаманың ішінде оның термині болады (мысалы, жоғарыдағы анықтамаларда сын есім, тубір терминдері). 2. Әрбір анықтамада сол үғымның өзіне төн басты белгісі көрсетіледі. Бүл басты, негізгі белгі арқылы ол үғым басқа үғымдардан ерекшеленеді (мысалы, сын есімде сынын, түбірде сөздің өзгермейтін болшегін т.б.). 3. Кейбір анықтамаларда түсіндірілетін үғымның қандай топқа жататыны көрсетіледі (мысалы, сынын білдіретін сөз табын сын есім, түбір созге жалғанатындарды қосымша дейміз т.с.с). 4. Анықтамаларда өрбір категорияның негізгі мағыналарынан басқа формалық белгілері де корсетіледі (мысалы, зат есімнің көпше түрін жасау ушін оның түбіріне —лар, -лер, дар, -дер, - тар, -тер жалғаулары жалғанады т.б.). Мүндай формалық белгілерін корсететін түсіндірмелер анықтамалардан кейін беріледі. Әсіресе бастауыш сыныптарға арналған окулықтарда копшілігіне негізгі мағыналары мен сүрақтары басты белгілері ретінде корсетіледі. Формалық белгілерді жинактап, топтап, синтездеп, сол категорияның басқалардан семантикалық, морфолоц^іялық және синтаксистік ерекшеліктерін корсету үшін пайдалану крек. Кейде тіпті анықтамаларда айтылмаған белгілердің озін жаттығу барысында байқатуға тура келеді. Мысалы, кітапта: "аяқталған ойды білдіретін сөздер тобын сөйлем дейміз" деген анықтама берілген. Бүл — сөйлемнің мағыналық қана белгісі. Ал басқа белгілері (сойлемдегі создер бір-бірімен байланысты болады. Әр сойлемнің аяқталғанын дауыс ырғаганан байқауға болады, өр сейлемнен кейін тыныс белгісі қойылады т.с.с.) анықтамада корсетілмейді. Бірақ окушылар сойлемдермен танысу, оларды талдау барысында сөйлемнің қалған (айтылмаған) белгілерін де мүғалімнің комегімен меңгереді. Олар сойлемдегі создердің бастауыш пен баяндауыштың маңына топталатынын, сондай-ақ сүраулы, хабарлы, лепті сойлемдерде белгілі бір дауыс ырғағы болатынын біледі. Ендеше, сойлем туралы түсінікті қорытындылау барысында оқушылардың коңілін тек анықтамада корсетілген белгіге ғана аударып қою жеткіліксіз, сонымен қатар сөйлем жонінде олардың алған мағлүматтарын толық жинақтап нақтылау бала үғымының айқындала түсуіне мүмкіндік береді. Әрбір анықтаманы окушылар саналы меңгеру үшін мүғалім: 82 1. Оқушының грамматика оқулықтарынан ғана мысал келтіріп қоюменен қанағаттанбай, өз ойынан немесе "Ана тілінен", оқыған кітаптарынан ойланып, мысал айтуын талап етеді. 2. Анықтама отілгеннен кейін дайын мотін береді де, соның ішінде анықтама бойынша қажетгі созді немесе сөз тіркестерін тапқызады. Кейде баланың өзі ойлап тапқан мысалдарын талдату арқылы да пікірлерін дәлелдеуді талап етуге болады. 3. Анықтама бойынша берілген үғымның негізгі белгілерін санап көруді үсынады. 4. Анықтамалар мен ережелерді дол, анык, толық айтуға үйретеді (мысалы, III сыныпта "заттың атын білідертін соз табын зат есім дейміз" деп, зат есімнің соз табы екендігіне назар аудартады). Сонымен, қорыта келгенде, балалардың терминдерді (бастауыш, баяндауыш, зат есім, соз табы т.б.) дүрыс айтып, анықтамаларды дәл, анык, толық (жоғарыдағы талап бойынша) түжырымдауларымен де қанағаттанып қоюға болмайды. Әрбір анықтама бойынша, олар оз беттерімсн мысал келтіре алумен қатар, грамматикалық тапсырмамен берілген мазмүндама, шығарма жаза алатындай мүмкіндікке жете алғанда ғана оны меңгерді деп есептеуге болады. Бірақ, сез жоқ, бүл талаптың барлығы бірді-екілі сабақта орындалуы тиіс деген үғым тумауы тиіс. Бүл үзақ жаттығудың, бірнеше сабақ бойына откізілетін жүйелі жүмыстардың нэтижесінде ғана қалыптасады. Сураулар мен тапсырмалар 1. Оқулықтарда грамматикалық ережелер қалай берілген? Бүл сүраққа жауап беру үшің ІІ-Ш-ІҮ сыныптарға раналған "Қазақ тілі" оқулығындағы ережелермен танысыңдар. №18-дәріс жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу: