Абай жолы. 1 кітап
жүктеу/скачать 7,5 Mb.
|
Абай-жолы
|
4 Қарамола басына Абай дәл осы кеште аз ғана топпен келіп, елеусіз ғана түсті. Оның келгенін сол іңірдің өзінде-ақ Оразбай біліп қалды. Абайға бұрын «халық сайлап, би боп кете ме», «күніміз түсе ме» деп өзге елдердің жуан-шонжарла-рының көбі жалтақтай қарайтын. Іштерінен жаулық ойлап жүрсе де, оның сынынан, әділ қазылығынан қорқып, жасқана жүретін. Абай барған жиындарда оған «сәлем береміз, амандасамыз» деп келетін топтар көп болушы еді. Бүгін Абайдың қасына қара халық адамдарынан арыз-мұндары көп кісілер ғана келді. Атқамінер жуандардан бірде-бір кісі келген жоқ. Селдір топпен кел ген Абай өзінің азғантай дос-жарандарының арасында бүгінгі күнді оңаша, тыныштықпен өткізді. Келесі күн, түс кезінде үш-төрт дуанның болыстары, жуан-дары ұлықтар түсетін ақ үйлер жаққа жалтақ-жалтақ қарасып түрды. Болыс атаулының мойындарында жез шынжырға орнатылған үлкен жез знактар бар. Бұрын аталары сыйға алған шенді шапан, оқалы тон жамылғандар да тұр. Аталары алған сый шапандарын бүгін өз беделі таусылған үрпақ, нәсілдің кейбіреуі әдейі киіп алыпты. Кең аланды қоралап, дөңгеленген алқа-қотан тұрыс бар. Әншейінде қазақ жиыны үнемі отырып сөйлесетін болса, қазір ұлықтың алдынан шыққанда аяғынан тік басады. Намазда сапқа тұрғандай амалсыздыққа көнеді. Наразылық, қажығандық білдірмей, шеттерінен шыдауға тырысады. Дағды бойынша ұлықтар бұл жиының алдына келуге асықпайды. Болыстардың аяққа басып күткеніне бір сағат өтсе де, ақ үйлерге тақау жүрген атшабарлар, қызыл бөрік страж-никтер, одан ары тұрған ұсақ төрешіктер, жасауылдар қатар-ларында әлі қарбалас қимыл жоқ. Ұлы сәске кезінде Қарамола жәрмеңкесінің басы ың-шың, у-шу, әбігер қарбаласқа ауысқан. Шандатып шапқылаған жүздеген аттылар жосыды. Қоңыраулары шылдырап, үлкен күймелер тройкалары лек-легімен келді. Дәл осы жолғыдай боп, анық салқар көш бойына шұбатылып, шапқылаған шанды шабуылды жаңағы тұрған болыстардың көпшілігі «бұрын көрмеген едік» дескен. Бұл жолы ұлықтар үлкен айбатпен келеді. Бас түйістіріп келе жатқандардың өзі де әншейін емес. Тегінде, екі-үш крестьян начальнигі мен бір ғана ояз болып ел ішінде бас қосқанда да үлкен әбігер болушы еді. Мынаған үш ояз келді. Олардың әрқайсысының өз қол астындағы бесті-алтылы крестьян начальниктері бар. Соған сай пристав урядниктер қоршаулары тағы көп. Осындай үш ояздың үлкенді-кішілі ұлығы болып, бүкіл облыстың үстінен қарайтын әскери жандаралды ортасына қоршап алған. Жандарал болса өз жүрісін айдын салтанатпен, мықтап келістіре білетін аса мәнді, бапшыл адам. Бұл жолы оның қазақ ортасына шығуына ерекше мән беріп, облыстың полицмейстер кеңсесі жай пристав, урядник, стражниктерден басқа әлденеше.жандарм офицерлерін, арнаулы полицейлерін қосқан-ды. Тілмаштар мен әр кеңсенің хатшылары және әр дәреже-лі советник, тайный советниктер тағы да мол топ болатын. Патшалықтың осындай бюрократтық, шеншіл шұбар тобы Қарамоладай кішкене жәрмеңкенің атырабын селдей басты, Күймелердің өзі құнан шаптырым жерге үздік-создық созылған. Ұлықтардың айдын, айбатпен келіп түсіп жатқанын естігенде, өз басының кіріптарлығы жоқ, қайта ұлықпен астыртын жең ұшынан жалғасы бар болыс пен жуандар алыстан сүйсінеді. Айдаладан табынын, іштерінен де, сыртымен де барынша қошемет түтып жүр. Мынау тұрған знакты, оқалы тонды кәрі-жастан шыққан ұлықсымақтардың барлығы да сол жаңағыдай көңілде. Абай қоралай тұрған топтың орта тұсына кеп, алға таман шықты да, тыныш қана жүзбен болашақ күйді тосып қалды. Осының сәл алдында өз ісінің аңғарын байқамақ боп, бір таныс тілмаш арқылы жаңа келген Лосовскийге сәлем айтқан-ды. «Маған сәл уақытқа жолығып кетсе екен!» деп өтініш білдірген. Сонда Лосовский өзі түскен үйден жылмаң етіп шығып, салқын қабақ түйген бетте Абайдың алдына келіп, аса тұрпайы, жат мінез көрсетті. Корпус кеңсесінің бұл күндегі тайный советнігі — бұрынғы Лосовский емес. Абайдың үстінен түскен көп арызды оязға қосылып, Абайға қарсы қатал түрде жүмсамақ ниеті бардай. Тек жандаралдың қандай байлау жасайтыны мәлім емес болғандықтан, Лосовский өз сырын тұпа-тура аша алмады. Бірақ сонда да Абайдың сұраған сөзіне жауап бермей, айтайын дегенін тындамай, бір-ақ қана қатал сөз тастаған: — Ибрагим Қунанбаев, бүгінде сіздің ісіңіз жаман. Өте жаман. Неге жаман болғанын мен айтпаймын. Өйткені сіз бар нәрсені білетін білімді, тәжірибелі адамсыз! Аса білімді адам-сыз! Сол өте кәп білгеннен, әсіресе, айыбыңыз үлкен болуға мүмкін. Осыдан басқа менің сізбен сөйлесетін сөзім жоқ. Көріс-кенше!— деген де, түксиген қабағын жадыратпастан, қайта айналып жүріп кеткен. Абай осы кездесудің соңында, қасына ере бартан Көкбай мен Дәрменге өзінің ісі бұл жолы жайсыз бола ма деген қауіп айтқан. — Лосовский құйрығын сыртқа салып қалыпты. Әделеті бар тәуір чиновник пе деп, үміт ететін кісінің бірі осы еді. Менің аман-сау күнімде тәуір шырайы бар-ды. Қазір ұлық кеңселері теріс қарай бастауымен &ірге бү да бұзыла қапты ғой,— деп, Лосовскийден қатты түңіліп қалған. Ынта, бейілдері тек жоғарғы ұлық жаққа ауып алған, өзғе адамға көз де, көңіл де тоқтата алмай алақтаған болыстар Абайды байқаған жоқ. Бірен-саран жақын жерден танығаны болса, онымен ерін ұшымен ғана амандасады, «ұлы», «ұлық», «жандарал», «ояз», «біздің ояз», «әлгі біздің нәшәндік» десіп, тыным ала алмай іштерінен пысып тұр. Абайдың ызалы намысы ширығып тұр. Кейбір өзіне қарап, алыстан бірдеңе деп сөйлеп тұрған болыс, жуандарға аса салқын қабақтастайды.Ол бұл жерге жүрттың барлығынан кейін келген екен. Енді сәл тұрып жаңағыдай болыстар ажарын аңғарған кезде, ұлықтар үй жағында жиі қозғалған қарбалас басталды. Жез қылыштар, жарқырауық түймелер, оқалы погондар болыстардың көздеріне жарқ-жүрқ етіп, оттай ыстық боп басылды. Бұндағы сапқа тұрған барлық қазақ болыстары шапшаң сыбырласып, шолақ-шолақ үндермен дабырлап, қожырап қалды: — Ал келе жатыр! — Ұлық келеді! — Ояздар! — Ал жандарал шығады! — Пай-пай! Осы ұлықтың осындай бір айбаты-ай! — Қошеметші нөкерінің өзін қарашы! — Көздің алмасын сорады ғой!? — Қайтып ықтатып сескендірмесін! — «Ұлықтың пысы басады» деген осы ғой! Тіпті, арқама шейін тоңазып кетті!— деп, өздері болыс болмаса да, бір жуанның шылауында көшемекші боп жүретін билер, атқамінерлер тыным ала алмай тұр. Енді біразда жасауыл, жандарм, урядниктердің бәрі қаптап шыққан тобы болыстар қоршауының екі шетінен кеп, қақ жарылып тұра қалды. Сонан ары осы жарылған топтың тап ортасында көптен күткен ұлық қонақтар көрінеді. Үлкен шендер, крест, медальон таққан, жарқыраған сәнді тобы шыға келді. Ең алдында келе жатқан шалқақ төсті, биік бойлы, қасқа бас төре. Ол — келбетті адам. Дөңгелек жирен сақалы бар. Екі иығын жаңа эполет басқан, төсінде оқалы аксельбант. Толықтау қарнын көлденең буған ока белбеу. Төсінен қңғаш түскен өсем бауға ілінген, қаралы күміс сапты, сәнді сұлу қылыш бар. Бұл ұлықты өзге қошеметші қоршаудың бәрі жалғыз оқшау бөліп, алдына салыпты. Арт жағын ала пожовник шеніндегі үш-төрт ояз келеді. Солар тобына ілесе, штатский қара фрак, сюртуктер киген совет-никтер, хат жүргізушілер қозғалды. «Жандарал! Жандарал!» десіп, болыстар қатары сусылдаған сыбырмен үн берісіп қалды. Қамыс-құрақ басын ақырын жел желпіп, судырлатып өткендей қысқа сыбыр қазақ тобын түгел айналып шықты. — Жандарал! — Ақжандарал! — «Ақ жандарал» десе дегендей! — Өзі де аппақ марқасқа ғой! Айдыны да, келбеті де ке-ліскен екен!— десіп, бағанағы қошеметшілер әлі де тыным ала алмайды. Жандарал жандармдар қатарынан шыға оере оң жақтан бастап, қазақ болыстарының знакты адамдарының бәріне жағалай қол беріп амандаса бастады. Дәл жандаралдың сол жағында «керегім бола ма?» деп, ентелеп келе жатқан аласа бойлы, семізше, шардақы денелі, таңқы мұрын, бітік көз қазақ тілмашы бар. Ұлыққа ең алғаш қол созған болыс Керей — Рақыш еді. Ол шошақ төбе, қара елтірі тымағын кеудесіне басқан. Өзі жотасынан оқ тигендей шұғыл бүгіліп, иіле қалыпты. Екі аяғы тыным таппай қозғалақтап, өбектеп кетті. Орта жасты адам болса да, әлі біткен кісідей. Буынын бекіте алмай қалбақтап, құрақ үшты. Тілі де күрмеле береді. Бар аузына түскені «здәрәсти, тақсыр!» деген сөз болды. Одан кейінгі болыстың да ақыл тоқтатып, ес жиғаны болған жоқ. Бұлар да тыпырлап, тымақтарымен немесе бөріктерімен кеуделерін, қарындарын басады. Иіле бүгіліп, өбектеп бишара боп қалды. Бейне бір іштері ауырған кісідей тыным-тыныштығынан айырылып, құдайына жазып, жорғақтап тұр. Олардың жағалай айтқаны сол Рақыштың бір сөзі «Здәрәсти, тақсыр! Здәрәсти, тақсыр!»болды. Жандаралдың артында келе жатқан суық түсті ояздар мұрт астынан жымияды. Жандарал қазақ тобын жағалап, орта тұсқа шейін келді. Әлі күнге «здәрәсти, тақсырдан» басқа, жөні түзу сөз тапқан бір қазақ жоқ. Бірде-біреуі жандаралға өздерінің аты-жөнін айтуға да жарамады. Енді бір кезекте жандарал Абайға тақап келіп еді. Оның мойнында знагы, үстінде оқалы шапаны жоқ. Бірақ қалаша, сыпайы сұлу тігілген үзын бешпет, жұқа сұр шапаны бар. Кел-бетті жүз, ойлы пішінді Абай бұның қасына жандарал келгенде еркін, маңызды тұрған қалыппен, титтейде өзгерген жоқ. Жан-дарал бар қазақтың тобынан басқарақ ажары, келбеті бар бұл қазаққа бір секундке таңырқағандай көз тастады. Абайға да бас иіп, қол созып амандаса берді. Сол кезде Абай да салмақты сыпайылықпен, тәрбиелі адамның қозғадысын жасап бас иді: — Здравствуйте, Ваше превосходительство!—деді. Және ілесе Жандаралдың қолын қысып, амандасып жатып,- Ибрагим Кунанбаев!—деп, өзін атап таныстырды. Бұрын бөгелмей жүріп келе жатқан жандарал, ендіАбайдан жарым адымдай кейін басты да, жалт қарады. — Кунаңбаев! А-а, әлгі ел бұлдіргіш Кунанбаев сіз бе? Абаймен екеуі осыдан соң қарсы көз қадасып тұрып қалып, орысша жауаптасып кетті. Абай тез жауап берді: — Иә, сол менмін, Ваше превосходительство. — А, сіз неге ондай болдыңыз? — Мен алысамын! Себеп солай... — Неге алысасыз? — Алысу — тіршілік заңы. Дүниеде жанды, жансыз заттың бәрі де алысумен тіршілік етпей ме? Мен ғана емес, тіпті, сіздің, өзіңіз де алысасыз, Ваше превосходительство. Жандарал сәл ойланып, тоқырап қалды. Тағы бір адым шегіне түсіп, Абайдың бас-аяғын барлап, сүзе қарап өтті. Ол бір сәт қатты ызаланғандай. Басының қасқасыңа дейін қып-қызыл боп кепі... Мына салтанатты шығысында, осынша жүрт алдында әлдеқандай сахаралық киргиз мұнымен қорғанбай, қысылмастан жауаптасады. Жауабы қандай!? Жандарал өзіне белгілі кейбір шағым қағаздарға сүйеніп, «Бұл қыңыр киргизді ұстатып қойса неғылады?» деген ойға да келді. Бірақ жаңағы сөзіне орай сөз, мінез таппай құр ұстату, мынау топ алдында көрінеу шатақ, өрескелдік болуға да мүмкін. Сондықтан енді қатты зекіп сөйледі. Тағы да қадалды: — Сіз немен, кімге қарсы адысасыз? — Мен жауыздықпең алысамын. — Сізді неге көп жұрт жамандайды? — О да ғажап емес... Тірлікте жауыздық көп пе? Жақсылық көп пе? Менің білуімше, жауыздық пен жауыздар көбірек... Ендеше, олардың үні молырдқ болуы да заңды... Айнала жұрт жым-жырт тынып қалыпты. Оразбай тұрғаң жақ шетте қазақша сыбыс, сыпсың сөз суылдап естідіп тұр. «Жауаптасып қалды ғой!», «Ұлықтың түрі көрлі емесқой!» «Тідге келсе, тәсіл тауып кетер, ме?» дегең, қожырдған күдік сад бен сұрақтарда Молдабай, Абыралы, Жиреншелер айтып тұр. «Ұрсып тұр ма?», «Тергеп тұр ма?» деп саңыраудай алактап, жаманшылық тілесе де дымы құрып тұрған Оразбай өзіндей орысшаға меңіреу Жиреншеден ентелеп жауап күтеді. Жандарал Абай қасында әлі қарап, әлі кетпей тұрып алды. — Сіз солай дейсіз бе? — Солай деймін, Ваше превосходительство! — Осы айтқандарыңыздың дұрыстығын сөзбен, іспен бекіте аласыз ба? — Бекіте аламын деп бек сенемін. — Ну... көрейік! Менің соңыма еріңіз!- деп, Жандарал бұйыра сөйледі де, ілгері жағалап жүре берді; Абай бар қазақтың қатарынан шығып, салмақпен басып, жандаралдың қасына ерді. Жай қара қазақ түгіл, тілмаштарға да жандаралдың жаңағы ең соңғы сөзі мен мінезі аңғарылмай қалды. Абай «алыс» дегеннің жалпы жайын айтып қана қойған жоқ-ты. Дәл осы сәтте сол «алысты» өзі ізденіп те тұрған. Жандаралдың соңына осындай алыс-тартысқа анық; бекіген бейнемен ерді. Мынау ұлықтың жаңа ең соңғы сәтте не мінезге мінгенін ол де анық танып, аңғара алмай келеді. Бірақ шапшаң қағысқан сауал, жауапта Абай өзі жандаралды бірнеше реттоқыратқанын енді анық есіне алды. Қандай кәрмен жаза кессе де, бұл ұлықпен ол алысып қалмақ. Ызалы қайсарлыққа нық бекіген байлауы бар, сонымен келеді. Бойы биіктеп, шоқтығы шығыңқырап, қазіргі Абай тіпті ажар-ланып алған. Қатар тұрған ұлыққа қол қусырған жағымпаз болыстардың қасынан Абай өзі де ұлықша, асқақ басып өпі. Бұл кезде ойда жоқтан Абайға пайдалы өзгеше бір құбылыстар байқалды. Жандаралдың Абайды қандай мінезбен ерткенін әлі аңғарған кісі жоқ болса да, кейінгі болыстар мен билер қастарынан Абай өте бергенде, шегінен оған да құрмет көрсете бастады. Өуелі жан-даралға иіледі де, соның артынан лезде Абайға да қолдарын созып, қошемет қып, ұлық тұтып өткізіп жатыр. Жағына сөйлеп: «Мырза, жолыңыз болсын», «Абырой берсін, мырза» десіп, жалпандайды. Абайда үн жоқ. Бірақ жандарал бұл күйді еріксіз байқады. Өзі ашумен ерткен қазаққа барлық болыстар анық үжен беделді адам-дай қошемет, құрмет көрсетіп жатыр, Абайдың ішінде бұл күйдің бәріне мысқыл бар. Жандарал мұны айдындырамын деп ертті, енді бұдан бар пөлеқор жуандарды айдындырып түрғанын өзі де андымай қалды. Ұлықтардың осылай былыққаны, шатасқаны шын күлкідей. Жандаралдың қазақ басшысына бар кездескені, осы екі-үш минут бойында жағалай амандасып өтумен тамам болды. Ол топты айналған бетінде, алғаш келген ізіне қайта түсті де, бөгелместен кете барды. Топтан шыққанда артына таман бұрылып, Абайдың келе жатқанын андап, соған бірер сөз үн қатып бара жатқандай. Оразбай, Жиреншелер ұлық кете салысымен қатардан үмтылып, Абайлардың сыртынан ентелеп қарап тұр. Бұлардың сорына жандарал өзге артындағы жодастарына, ұлық нөкерлеріне қарамай, әлі де жалғыз Абаймен жауаптасып барады. Ең соңғы кезі, бұл жөнелістің сырын ашса керек. «Абай жандарал үйіне кіре ме, жоқ есік алдынан ұлық оны басқа біреулеріне тапсырып бере ме!» деген ең соңғы үміт бар-ды. Жиренше жандаралдың қозғалысына қарап тұрып, екі бүктеп алған қамшысымен санын бір салды. Жандарал өзіне тіккен сегіз қанат ақ үйге Абайды бірге ертіп кіріп кетті. Және басқа ұлықтан бірде-бір кісі бұл үйге кірмей, тыста іркіліп тұрып қалды. Кейін көрші үйлерге тарасып кеткен ояздар мен советниктердің жоталары ғана көрініп қалды. Жиренше мен Оразбай жаңағы көз алдынан өткен сырт ажарға қарап, іштерінен тынғандай болса да, елі де қазіргі тұрған жерлерінен кете алмайды. Үнсіз қалпында екеуі де «әлде не болар екен», «қайтер екен» дейді. Бір үміт, бір күдікпен аңырып, жандарал үйінің есігіне қадала қарайды. Арада бірталай уақыт өтті. Екеуінің жанына тағы бір қа-зақтар кепті. Олар әлденеге көңілденіп, көтеріле сөйлеген адам-дар тәрізді. Жиренше мен Оразбай қатар бұрылып оң жағына қараса, бұларды табалағандай боп, күлісіп тұрған Абайдың кісілері екен. Ол—Дәрмен, Баймағамбет және жатақтың жас жігіті Серкеш. — Мысы біржолата құрысын жаулардың, ананы қара!—деп, Серкеш Баймағамбетке жандарал үй жағын нұсқап, тағы бір жақсы белгі көрсетті. Бітіктеу кішкене көзін сығырайтып, аузын мол ашып, мәз болып күліп тұр. Баймағамбет те қазір бұлардың көзіне түскен бір болымсыз көрініске анық көңіл бөліп, қуана сөйледі. Ол Дәрменді түртіп, ақ үйлер жақты нұсқап тұр. — Анау урядникті көрдің бе, Дәрмен! Подносқа қойып екі стакан шай апара жатқан жоқ па?— дегенде, Дөрмен де сүйсініп күліп жіберді. Жиренше мен Оразбайдың бұл болымсыз көріністен түйген жайы анық соққыдай болды. Екеуі қолдарын бір-ақ сілтеп, қабақ түйді де, сырт айнала жөнелді. Абайдың үш жолдасы мына жаулардың титығы мүлде құрып бары жатқанын тез аңғарып, әдейі даурыға сөйледі. Дәрмен бұрылып бара жатқан екі жуанның жотасынан оқ атқандай боп, олар үшін қазадай болған хабарды әдейі күліп айтып тұр. — Жандарал Абайды айдатпақ түгіл, ардақшп жатыр. Үстіне оязды кіргізбей, жалғыз Абайды ғана кіргізді. Дәйім осылай Абай ағамның абыройы ассын! Қызғаншақ жауыздың қарасы батсын!— деді. Өлендете сөйлегендей, көп жау, жауыздарға лағынет үкімін айтқандай сөйледі. Оразбай мен Жиренше бұның бірталай сөзін есітіп түрса даэ елемеген, андамаған кісі болғансыды. Дәл осы кезде Оразбай, Жиреншелердің ұлықтар үйіне қарап түрған аңысын байқап, жаңа жандаралды шүлғып қарсы алған бір-екі болыс та тақап келді. Оның біреуі — сөзуар, бәлеқор, пысықша болыс Рақыш болатын. Олар Оразбай мен ДәрмендердІң аралығынан келіп: — Е, немене, не аңғардындар? — Әлгі Абайды қайда әкетті?!— десіп, сұрау сала келіп тұр. Дәрмен мен Баймағамбет осы арада бір-біріне қарап, ақырын иек қағып, көздерін қысысты. Сол сәтте «әу» десіп алғандай, екеуі алма-кезектеп, жандарынан жаңа шығарған лақапты даурығып айта бастады. Әдейі Рақыштар мен олардың ар жағындағы Жиреншелерге естірте сөйлеп тұр. Барды біліп, соған көпіріп, қуана дабырлап түрған кісілердің қалпына ауысқан. Әуелі Дәрмен бастады: — Е, «Жандарал Абаймен осы жолы келіседі!» деген сөзді текке айтты дейсің бе? — А-а, сол сәлем анық-ақ болды! — «Өзге қазақты кісі көрмейді. Болыстар бар екен дейгін жандарал жоқ. Олардың знагын тазы иттің мойнына таққан қарғысы құрлы көрмейді!» деген сөз де дұрыс болды!—дей түсіп, Дәрмен бұрыла берді. Төстеріндегі знагын жалтыратып түрған Рақыштарды жаңа байқаған боп, сәл қысылғансыды да: — «Болыс — болыс емес, бар болыстың ұлығы осы жолы Абай болады» деп, советниктің өзі де айтыпты ғой!— деп қойды. Баймағамбет іле жөнеліп: — «Жандаралмен үзақ сөйлессе болды, Абай, тіпті, төбе би де болады» депті советник! — Оның рас. Дәл осы бүгін сонау үйден Абай төбе биболып шығады, көрерсің! — Рас-ақ болды. Қара қазақтың айтқан сөзі емес. Үлкен ұлықтын өз кеңсесінен шыққан сөз бекер болушы ма еді? Көресің бе, әне! Жандарал үйінде тек жандаралдың бір өзі мен Абай ғана! — Үндеме, сөздің бәрі пісіп жатыр!— деп бұлар тоқтасқанда, енді аңғарса, Рақыштар ымдап шақырған тағы бір үш-төрт болыстың бәрі Дәрмен мен Баймағамбетті сыртынан қоршап алыпты. Жаңағы сөздерді түгел есітіп тұр. Мысы құрыған Жиренше де жақындап кепті, Ит көрген текедей боп, иегі мен сақалын омырауына тыға түседі. Екі көзін ежірейте қарап тыңдап қапты. Дәрмендер болыстарды жаңа байқаған боп, енді сыр білдірмегенсіп, сөздерін тыя қойды. Рақыш пен жастау, көселеу бір болыс екеуі мына екі жігітті жағалап кеп, жаңағы естігендерін қайта сұрастыра бастады. — Өй, не дедіңдер, шырақтарым-ау! Абайға ұлық солай сәлем айтып па?! — Әлі, солай деп советниктен сәлем кеп еді де! Түу, біздің қазақта, надан-ау! Сол Абайдың абыройын қызғанып, қастық ойлап, ит боп жүргендері де бар-ау! Оны білдіңдерме сендер?!— деп, соңғы сөзді Рақыш Дәрмен мен Баймағамбетке шынымен жағынап айтты. Дәрмен күліп жіберді. Рақыш кеше ғана Оразбайдың үйінде Абайды мүқатушының бірі болған. Енді бір айналмастан-ақ «жел аңғары қайта соға ма» деп бұландап тұр. Дәрменді анық Абайдың тілеулес кісілері деп біледі. Солар Абайға Рақышты жақсылып айтып барсын деген есеппен шаң тастап тұр. Оны Дәрмен ғана емес, Жиренше, Оразбайлар да түйді. Екеуі де қол сілкіп, түстері қарауытып бұзылған қалпында амалсыздан сырт айналып кетті. Осы кездерде Абай мен жандарал арасында біргалай арбасып, андысқан әңгімелер өтіп жатқан-ды. Жандарал топ алдында сұраған сауалдарының аңғарымен үйге кірген соң да Абайдан оның не мақсұт үшін және қандай жандармен жауласатынын сұраған. Кейбір сұрауларын қайталаумен қатар, өзінің жаңағы ызаланған күйін есіне түсіріп еді. Енді оңашада Абайға ашулы жүзбен қатал мінез көрсетіп, ақыра сөйледі. — Алысамын, алысамын!.деп, Абайды мазақтап, оның сөзін қайталап өтіп,— Сіздің орныңыз сахара емес. Сізді одан кетіретін адамсыз. Сахарадағы бірінші сорт бүліксіз. Сізге қарсы барлық болыстардың инабатты, беделді, ұлықтарға сенімді адамдары өтініштер, арыздар жазған. Мен сіздің шыныңызды өзіңізге айтқызғалы, айыбыңызды мойныңызға алғызғалы ертіп келдім. Менің алдымда қазір өзіңіздің кінәларыңызды айтып өтіңіз. Жасырсаңыз, оңай ақталамын десеңіз жаңыласыз! Және бүгін қолымда тұрған дәлелдермен қазір осы арада, он екі сағат ішінде, сізді Семейдің түрмесіне жіберіп, содан ары Сібірдің ең алыс каторгасына, қазақ даласы қайтып сіздің атыңызды естіместей жерге жіберуге дәлелім бар. Шыныңызды айтыңыз, сізге сахарадан не керек? Неге сіз біз қойған барлық әкімдермен араздасып, жауласумен келесіз?— деді. Абай далада жандаралды алғаш көргеннен, әлі оның жүзінен үміт ететін белгі көрген жоқ еді. Мынау сөзде өзіне төнген анық қауіп барын аңғарды. Бірақ жаңа тыста жандаралдың артында келе жатып алысуға бекінген ниеті мынау сәтте де өзгерген жоқ. Сескену, үрку емес, бойына қайсар ашу жиды. Бұған ұлық қазір тек ызалы көрінді де, ақылсыз, үшқалақ тәрізденді. Мінезбен, ақынмен, бойдағы адамлық қасиет, қуатпен салысуға келгенде, қазір Абай өзін жандаралдан әлдеқайда биік, астам түрғандай сезінді. Ол сабырмен ғана ығыспай жауап айтты. — Ваше превосходительство! Мен ол адамдармен сіздер әкім қойғандықтан алыспаймын. Айттым ғой, олар жауыз болғандықтан алысамын! Жандарал қатты тепсініп, столды саусағымен қатты ұрып тұрып: — Ең әуелі, сіз осы үшін жауап беріңіз! Әкім сайланған адамдарды «жауыз» деуге қандай хақыңыз бар? — Олардың шынын білсеңіз, мен ғана емес. өзіңіз де жауыз демек түгіл, көбін жазалар едіңіз. — Осы айтқан сөзіңізге дәлел келтіріңіз! Не сіз көп волостной управительдердің қылмыстарын дәлдеп атап бересіз. Менің көзімді жеткізесіз соған. Немесе айтқан сөздеріңіз сахарада сіздің жүргізіп отырған өсиетіңіз, біздің әкімдердің турасын да таратып отырған жала болса жасырмаймын, мен сізді осы үйден шығарғанда, қасыңызға жандармдарды қосып, түрмеге жөнелтетін боп шығарамын. Абай әлі де сасқан жоқ. Жандаралға ойлы, салқын көзбен тік қарап тұрды да: — Мақұл, Ваше превосходительство! Осы шаруаңызды мен қабыл алдым. Жалғыз-ақ, мен қазір ұсталып, тұтқынға алынады екем, сіз мені сол тұтқындау алдында өзіңіз өз аузыңызбен тексеріп, тыңдап өтпек болған екенсіз. Бұныңызды маған көрсеткен рахымыңыз деп санайын. Әлдебір істің байыбына бармайтын жеңіл чиновникке тапсырмай, өзіңіз біліп, өзіңіз жазаламақ болғаныңызға мен ырзамын. Тек бірақ маған барымды айтқызып, тыңдап шығуңызды өтінемін!— деді. Абайдың мынау жауап, мынау жүзінен соң жандарал оған бір сәт жалт бұрылып, үзақ ойлана үнсіз тоқтап, қадалып түрды. Сөйтті де бірталай уақыт үнсіз жүріп алды. Абай қазір Қарамолада шербешнай съезд шақыртып отырған зор-зор дауларды, ел шабуларды, барымтаны, үлкен тынымсыз үрлық сияқты қылмыстарды санап өтті. Бұл ұлықтың Абайды бек білетіні жаңа, алғаш кездескен жердің өзінде көрінді. Әрине, ол ең алдымен Оразбайлардың жалақор арыздары бойынша біледі. Бірақ ол ғана емес, осы Қарамолаға жүрер алдында кеңсесінен осы сапарда керек болатын қағаздарды жиғызып алып қарағанда, Әлмағамбет әкеп кіргізген көп қағаз да көзіне түскен. Тіпті, көп қолдар қойылған приговорлар бір ауылнай емес, көп ауылнайдың елдері араласып жасаған түтас тілекті аңғартады. Бар қағазда «Ибрагим Құнанбаев» аты қайта-қайта аталады. Оны даланың бұрыннан дағдылы арызы деп әуелде үстірт шолып, сиырып тастамақ еді. Бірақ орысша жақсы өнерлі тілмен жазылған, ашық боп ұқыпты жазылған тілек-арыз жолдары көзін еріксіз тартқан. Сонда Абайды қазақтың ақтағаны былай тұрсын, мұнда переселен крестьяндар түсірген ақтымен қатар Абайдың соңғы жатақтарды қорғаған іс-әрекеті бір жерден шығып отыр. Бұл жай осылай жүрер алдында жандаралды Абай жөнінде нық тоқыратып, қатты ойландырып қалған. Енді Абайды анықтанып, іштегі ой-ниетін түгел білгісі келеді. Бұған кейде сұрақтар беріп, оның ішін ашатын жайларды әдейі сөйлетті. Абай өз ойын айтып жатыр. — Қылмыстың бәрі қағаз жүзінде сансыз көп ауыр жүмыстар болғандықтан ояздар тыя алмай, мировой судьялар анық бұзық, жауыз адамдарды жазалай алмай қойды. Енді, міне, үш-төрт дуанның көп болыстарының арасындағы тартыстар облысты билейтін кенсеге де түсті... Сіздің өзіңіз ықтиярсыз сол көп арыздарға көңіл бөліп, жаманшылық, жауыздықпен алыспақшы боп, осы араға келіп отырсыз. Қылмыстардың атын санасақ: үрлық, өтірік, куөлік, талан-тараж, кісі өлгіру, үлкен шайқалар жасап, бір елден шығып екінші елге барып, мал талап қайту. Соның ар жағында, өрбір мықты адамдардың сүйеуі, жауызды жаманшылықтан ақтап алатыны, жалған приговор жасау, біреуді өтірікпен жалалау—осы істердің бәрінің үстінде үнемі жүретін пара, заңсыз терісбилік, көп елді, момын елді жем ету, шығынға батыру. Мінекей, осындай істің бәрін жиып келгенде — жауыздық атанады. Жаманшылық атанады. «Соны істейгін кім?» десеңіз, көбінше елде отырған малы көп, жігіті көп және керек десе қазыналық печаті, кеңсесі де бар әр болыста отырған атақты әкім адамдар. Ал барлық тынымсыз, шексіз көп жауыздықтар соңында малынан айырылатын, есесіз қалатын, әделет таппайтын көп момын халық болады. «Адал еңбекпен, тыныш тіршілік етемін» деген көп халық, жаңағы мықты жауыздардан ұдайы зорлық көріп, тендік таба алмай, жапа шегеді,— деп сөйледі. Анық бір облысты басқарған үлкен әкімге алғаш рет бетпе-бет кездесіп қалған соң, Абай «арты не болады?» деп ойлаған жоқ. Халық атынан ұлыққа білдіру ге қажет болған ауыртпалық істер мен мол мұқтаждықтардың бәрін білдірмек болды. Осы айтқан сыны, көпшілік арызы, мұңы сияқты сөздер, жандарал аңғара білсе, Абайдың кіммен жауласатынын да анық ашқандай. Ол өз басын ақтап, я өзінің жауы боп жүрген адамдардың атын да атаған жоқ. Жандарал Абай сөздерін тындай отырып, бұл адамның «жай бір арыз, приговорларда жүретін, катардағы айлакер емес» екенін аңғарды. Аңғардан сайын Абайға іштей жауығып, жатырқай қарады. Бұл киргиз — жандаралдың сахарада «кездестірем» деп күтпеген адамы. Өзінде «халықтың қамқоры боламын деген, оның сөзін сөйлеп жоқтаушы, алысушы боламын» деген кескін байқалады. Бір кезек жандарал Абайдан іштей үркіп те қалды. «Мынау айтып отырған сөздері әлі «азатшылдық», «халықшылық», «социалистік» ойлармен жалғасатын программа емес пе екен?» деп те сескенді. Бірақ кейін «ол аталған заттар әлі сахарадан алыс болу керек, мына сияқты қырдың киргизына ондай ойлар жетпеген болу керек. Бұл адам өз көргенінен өзінше теріс, қыңыр ойлар түйіп жүрген бір жапа-жалғыз «оригинал» болар деді. Және сондай көп адамның тәжірибесіз аңғалдығы бойынша кімге қандай сөзді, қалай айтуды білмейтін олақ адвокатсымақ» деп, алғашқы ойын түйді. Осыдан кейін Абайды тағы да сөйлете түсіп, сырын ашқыза бермекке бекінді. — Құнанбаев, не себепті сіздің жаңағы маған айтқан сөздеріңіэде жамандаған адамдарыңыздың барлығы біздің сайлап қойған судьялар, волостной управительдер және әр түрлі беделді инабатты адамдар болып шығады? Сіз бұнымен кімді жамандап отырғаныңызды аңғарасыз ба? Біз киргиз даласына таңдап отырып, әкімдер сайлаймыз. Сіз оның бәрін жаман дейсіз, жауыз адамдар дейсіз. Оныңыз менің аңғаруым рас болса, сіздің өзгеден бөлек убеждениеңіз емес пе?— деді. Абайға салқын қарап, сынап, торып сөйлеп отыр. Бұл сөздің артында «елдегі әкімдер жаман болса, оларды сайлап қойып отырған біз де жаман боламыз ғой! Айтпағың сол ма?» дегендей Абайды айыптауға бейім ажар көрсетті. Бұл ара — арбасудың анық шетін, қатер жері. Абай айтарын айтты, «ар жағын қорыту, әкімнің өз міндеті» деп ішінен ойлады да, әзімшіл, зорлықшыл ұлықпен бұдан ары шыншылдыққа басып, сыр ашысып сөйлескісі келмеді. Салмақпен қарады да күліп жіберді: — Ваше превосходительство! Мен ғұмырда бірінші рет сіз сияқты үлкен әкімге кездескендіктен, сіз билеп жүрген сахарадағы шын ауыр халдерді айту қажет қой деп білдім. Шынын айтсам, жаңағы мен айтқан көңілсіз халдер туралы бір мен емес, сұрастырсаңыз, барлық сахараның мол халқы да айтар еді. Сізге кездесуде менің өз басым үшін әделеттен басқа өтінетін еш нәрсем жоқ. Мен әкім боламын дейтін кісі емеспін. Сіз болсаңыз, зор әкімсіз. Қолыңызда көп құдірет күші бар. Жаманшылық, жауыздықты тыямын десеңіз, қолыңыздан көп нәрсе келеді. Ал сізге біздің сахарамыз турасындағы шындық халдің көбі мәлім емес деп білемін. Соның біразын болса да сіз біліп кетсе екен деп әдейі айттым! — деді. Жандарал бұл сөзді ұнатпады. Қазақтың халқын тек топас жабайлықты білетін, ұлыққа қараңғы қорқынышпен бағыну, табынуды ғана білетін, аса бір тағы ел деп ойлайтын түсінік бар еді. Ол ойының бәріне мынау сахара қазағы Ибрагим Құнанбаев өнеге бойымен сәйлеген сөз, ішкі нәр ойымен түгелдей қарсы ажар танытып отыр. Орысша оқыған адамша сөйлейді. Жандаралдай ұлықтан жасқанбай, ақыл-тәрбиесі тең адамша кеңеседі. Үстіне киген бешпеті де сондай үнамды түсті, қымбат сукнодан тігілген, онысын және қаланың тігіншісі тіккені көрініп тұр. Бұл белгісі де Абайды надан етпей, тең адам еткен үшін жандаралды ыза қыла түседі. Осы кезде Абайға суық қараған көзін жандарал есік жаққа аударып, қабағын тұйді. Төрге қарсы отырған Абай да бұрылған еді. Үйге кіріп, есік жанында тік тұрып, тымағын қолтығына қысқан Базаралы мен орта жасты, сұлу сақалды, сыпайы ғана киінген орыс адамы тұр екен... Абай Базаралының бұл жерден шыққанына орасан танданды... Оның жанындағы орыс адамын да жаңа таныды. Бұл қазақшаға жүйрік Семейдің сағатшысы Савельев екен. Өзі үнемі қазақтың арызын жазып жүретін, ояздық, облыстық бар кеңсені білетін, жоғары, төмен ұлықтың бәрінің аты-жөнін білетін және, әсіресе, сол кеңселердің маңындағы стражник, урядник, хатшы, тілмаш — баршасымен жете таныс та үйір адам болатын. «Көп адвокаттан Савельевтің қолы жеңіл» деп қазақтың момын шаруасының барлығы да арызын осыған жазғызып, Савельевті жоқшы етіп жүретін. Жандарал өз үстіне кірген көрінеу арызшыларға ызаланумен қатар таңдана қарады. Бірі орыс, бірі қазақ — екеуінің де қолтықтары толы будаланған қалың қағаздар. Қазағы — ұзын, сымбатты бойы бар... сұлу бурыл сақалды, аппақ кең мандайлы, нұр жүзді, келбетті адам... Бұлардың артында, есік алдында оннан аса жұпыны киімді, момын жүзді арызшы жандар үйге кірмей, ашық есіктен бас иіп қана жандарал жүзіне қарасып тұр. Бәрі де үйге кірген Базаралы алуандас орта жасты, ұнамды түсті қазақ арызхпылары. — Бұ не?.. Кімдер?— дей берген жандаралға Савельев шапшаң ғанажай білдірді. — Ваше превосходительство, бұл келгендер — Семипалатинск уезінің әр болысының арызшы қазақтары, Қазір бәрі де сізге бір ғана өтінішпен келді. Бәрі де приговор әкеп тұр. Мына қағаздар солар. Мені «сізге арызымызды айтып бер!» деп сұрады. Өздері орысша білмеген соң... — Арызы не туралы? Не сұрайды? — Олар, Ваше превосходительство, өздеріне еш нәрсе сұрамайды. Сізден қазақтың ақыны, халық жақсы көретін адамы Ибрагим Құнанбаев туралы етініш етеді,—дей беріп еді, жандарал қағаздарға үнсіз ғана қол созды. Савельев пен Базаралы барынша шапшаң басып кеп, қағаздарды жандаралдың үстеліне әкеп салды. Жандарал Абайға көз қиығын тастап «осының өзі істетіп отыр ма, тағы бір айласы ма жұмбақты қазақтың»деп ойлап еді, бірақ Абайдың жүзінде қатты танданған халден басқа ешбір елесте жоқ екен. Базаралы болса, осы кезде Абайды мүлде көрмегендей, беті-жүзін танымайтын кісідей қарап, жандаралға енді өздігімен соқалап орысша арыз айтып кетті. Тілі, қозғалысы аса қызық көрінген келбетті қазақты жандыарал амалсыз тыңдай қапты. Базаралы Абайды өзінің тың өнерімен тағы таңырқатып орысшалап тұр: — Қырғыз степ слапой, тақсыр,— деп ұзын, сұлу аппақ сау-сақтарымен бір көзін басты.— Токмо один клаз ес, он Құнанбаев! Қырғыз степ глухой, тақсыр,— деп бір құлағын да жаңағы саусағымен басқанда, жандарал еріксіз езу тартты. Қазақ арызшы сондай тапқыр тәрізді. Базаралы даусын сенімдірек шығарды. Саусағын екінші құлағына апарды да,—токмо один ух ес, он Құнанбаев! Он не бойдит,—дейді, өзі бұл сөздерін Абайды көрмей тұрған кісіше айтып тұр.— Не можно!—деп жүзін тез салқындатып бас шайқады.— Степ томнай, глухой бойдет!— деп басын тағы шайқап,— не можно!—деді. Савельев енді өзі де жымиып, жандаралға Базаралы сөзін орысша жеткізейін деп еді, жандарал оған қолын көлденең сермеп, кіріспеу ге белгі жасады да, Базаралыға қарап отыр. Базаралы әлі сөйлеп тұр: — Қаспадан күбрнатр нобай шалабек! Наш пригоуар много... много степ послал... Много-много степ просит. Наш пригоуар поскай пойдот санту, министр, белый сарь. Степ просит пустит нас министр, Петербор... сарь... псе пойдом! Тода пойдом!— деді. Жандарал бұл тұста қабағын қайта түйді де, Базаралы мен Савельевке «түсіндік, барындар!» деген белгі етті. Жауап айтып жылы ұшыраған жоқ. Арызшылар арттарымен шегініп шығып кетті. Жандаралға Базаралының жаңағы, соңғы сөздері анық үлкен әсер етті. Осы мәжіліс үстінде оның Абай турасындағы ойы әлденеше рет өзгерді. Енді андаса, қалың надан сахарадағы жалғыз мынандай адамды жазаласа, оның арты оңай болмайтын сияқты. Приговорларға қол қойғанға қарағанда, бұны жақтайтын халық көп екені даусыз. Сан болыстан мұның беделі де зор болу керек. Кім біледі, оны жазаласаң мынау қалың приговор сенатқа, патшаның өз кеңсесіне де кетер. Билеген облысынан көп арыз түскен және алғаш қызметке келген жылы түскен деген жандаралға абырой бермейтіні бар-ды. Дәл осы кезде советник Лосовский қолтығына бір қалың қағаздарды құшақтап, жандаралдан рүқсат сұрап кіріп, есік алдында тұрып қалып еді. Абайға да бис иіп, жақсы ілтипат көрсетіп амандасты. Абай ақырын ғана бас изеді. Лосовскийдің әкелгені де өңшең Абайды айыптайтын «делолар» болатын. Жандаралдың Абайға айналысып қалған кезінде, Лосовский өзі жатқан үйге барып, асығыс ақтармалап, «Құнанбаев Ибрагим жұмысы» деген арыз бен айыптаулардың барлығын тез жи-настырып алған. Бұл қағаз — Омбыға, корпус кеңсесіне түскен шағым, жалалар. Сол қаладан Лосовскийдің әкелгені де және енді баққаны да осы, өзіне міндетті жұмыстар... Ал жанда-ралдың кеңсесінде және осы арада жиылған қағаздар туралы Лосовский хабарсыз. Жандарал Лосовскийге оны бір себептен әдейі айтпаған. Мұның болысының ісін бөгде бір чиновник кеп тексермегі жандаралдың дәрежесіне, ұлықтық намысына тиер еді. Сонымен енді Абай ісінде Лосовскийді әдейді көмекке алмаған. Аздан соң жандарал тек салқын ғана бас иді де Абайды қоя берді. Жандарал Лосовскийдің немен келгенін енді аңғарды да, езу тартып, кұлімсіреп калды. Лезде бұйрық, етті: ™ Мұның қазір қажеті жоқ, господин советник! Алып кете беріңіз!—деді. Жандарал сол кұні кешке жүріп кетті. Советник Лосовский үш оязбен бірігіп, ертең ашылатын шербешнай сиязды өткізу міндетін алып қалды және Абайдың жайын да жандарал осыларға тапсырды. Іштей Абайға жауыққан күйде, бірақ сырттай оның беделін барлық ояз бен өз кеңсесін басып кеткен сахара дау-шарына пайдалану қажет деп шешті. Амалсыз осылай шешседе, ішінен сол амалсыздығы үшін де ызаланып, Абайды мұнан соң Семей қаласында, елден аулақта мықтап ескермек боп аттанды. Осы кеште Лосовский үш оязбен бас қосып байласқан сөзінде «ертең ашылатын шербешнайға ел жұмысын тексеруде халыққа беделді адамдардан билер сайлап алу керек» дегенді айтқан. Сол кеңестерінде халық ортасынан сайланатын бидің біреуі етіп Ибрагим Құнанбаевты белгілеу керек деген ойды анық байласқан болатын. Бұларға бүгін күндіз жандаралдың Абайға жасаған ілтипаты түгел жетіп, анық мәлім болған. Екінші жағынан, Казанцев оязға бүгін таңертеңнен бері Қарамолаға жиналған қара халық көп тілек, армандар өкелген. Осының барлығында ақы-пұлын, адал малдарын жоқтаған, еселерін қуып келген арызшылар: «Жұрттың дауын шешуге, әделетпен тындыруға халық алдында беделді, сенімді Абай сияқты кісілер би болып сайланса екен» деген. Сол кеште ел арыздарын тексеретін бидің бірі Абай болатыны мәлім боп қалып еді. Тілмаштарға берген паралары арқылы қыбыр-сыбырды алдың ала біліп жүрген сақ, пысық болыстар мына жаңалықты елден бұрын аңғарыпты. Абай әлі бұл жайдан мүлде хабарсыз. Тек оның жолдастары бүгін жәрмеңке басында, көп арызшылар арасында өз беттерімен әр алуан әңгіме жүргізген. Кейін Еобол мен Баймағамбет қана осы жайды жеткізген еді. Оның орайына аз уақытта Дәрмен келіп, ең соңғы хабарын айтқанда Абай шын сүйсінді. Қазір жәрмеңке басындағы Абайға тілеулес барлық халық өз бетімен қуаныш мәз-мереке жасап жатыр екен. Абайдың аман қалғанына сүйінген нағыз момын жалпы жүрт. Әдейі арнап «солай етейік, бастайық» деген ешкім болмаса да, жүрт өзі жиылыпты да мерекеге кірісіпті. Бар жиын арасында Базаралы, Байкөкше бар екен. Солар енді Дәрменді Абайға жіберіп, «ертіп кел, елдің ортасында болсын!» депті. Абай Дәрменді, Баймағамбетті, Ерболды ертіп Қарамоланың сыргындағы, күнбатыс жақтағы сары жотаға шықты. Ойдажоқтан жиылған халық үлкен бір тойдағыдай молайып апты. Осы жәрмең-кеде болатын шербешнайға сан арызбен, көп мұңмен жоқтап келген тамам елдер мен болыстардың бұқара, момын көпшілігі. Бұлардың анық қалың ел атанған өндпең еңбек иесі жандар екені бар ажарларынан танылады. Ең әуелі мінген аттарының көпшілігі арық, күн қақты. Кейбірі шолақ, жалғыз-жалғыз тұғырлар. Олардың үстіндегі ер-тоқымы да ескі, жыртық көпшігімен немесе ортасынан жыртылған үзеңгілерімен, ескі қайыс жүгенімен және де жез, қара темір, әлде, тіпті, ағаш үзеңгілерімен де — бар жайларды мәлім етеді. Мұнда барқыт ат көрпе, күміс жүген, қарала күміс жаптырған құйысқан, тартпа дегендер жоқ. Ескірген тоқымдардың арасында бірде-бір былғары қаптаған, сукномен ойылған тоқым-тұрман да жоқ. Бұл елдің үстеріне киген киімдері де шетінен сұр түсті шекпен не көнетоз шапан. Бастарындағы әр рудың үлгісін көрсететін тымақтары да тегіс ескі елтірі, ұзын сеңсеңнен істелген. Ол тымақтардың тыстары арзан шыт немесе жыртылған, жүні шыққан реңсіз қуқыл шүберек. Осындай анық кедей-кепшіктен, қалың бұқарадан шыққан халық б үгін Абайды өз ұлындай масайрап тосқандай. Оны ортаға алып, қуана қоршап, даурыға амандасып, шын бейілмен құтты болсын айшсты. Төбе басыңпд Базаралы мен Байкекше аттарынан түсіп тосып отыр екен; Абай да аттан түскенде жаңағы достары құшақтасып аманласты Абай Базаралыға қалжывдап: — Базеке, шыңыраудан алып шықтың ғой, Бұл жолы мен өз өнеріммен шырмала түспесем, құтыларым жоқ еді. Ал сенің бү-гінгі сөзің бар ділмардан, бар жүйріктен, адвокаттан анағұр-лым асып түсті-ау. Қалай айттың? Төбемді көкке жеткіздің ғой!—деді. Базаралы жиын жүртқа «оиын-асыр салындар, осының өзі Абайдың амандықпен ортамызға жеткеніне арналған бір сауық-сайран болсын» деп еді. Сол арада жұрт екі топқа бөлініп, кесек денелі балуандарын шығарып, дағдылы тойдағыдай күрес салды. Аттар сыналсын деп көкпарға әзірленіп, бір топтар екшеліп жатты. Теңге алатын, аударытын өнерпаз жігіттер де үлкен реттілікпен сайлана берді. Осындай ойын-сауық басталғалы жатқанда Абай Базаралыдан: — Қалай ғана жол таптың? Жандаралдың үстіне кім жіберді? Неғып кіргізді?— деп сұрап еді. Базаралы: — Ойбай, Сабелей екеуміз ашпаған есік бар ма, Семей ұлығында! Содан ары Абай анықтап сұрағанда, Базаралы нақтылы шынын айтты. Расында, Жандаралдың үйіне мұны жіберу кімге де болса оңай емес-ті. Үстіне қырдың қазағы түгіл, ояз бен чиновниктердің көбін кіргізбей отырған жандаралға арыз иесі Базаралының жол тауып кіруі ойда жоқ нәрсе, мүмкін емес еді. Бірақ Базаралының ендігі айтқан шыны бойынша бұған жол ашып берген ақша-пара бопты. Жандарал үйін күзеткен үлкен жандарм төресінің біріне Савельев дәл бір сағат сөйлесіп, екі аттың құнындай ақшаны алақанына бастырып, содан соң жол алғанын Базаралы енді білдірді. Күндіз тамам арызшы көпшілік атынан қағаздар жазып, топ-топ кісіні Қазанңев сияқты ояздарға беттеткен де Савельев екен. Ертеңгі тергеу ісіне Абайды араластырсақ екен деген тілектерді айтқан да осы төбе басындағы өжет азаматтар болатын. Осы жайды біле отырып Абайлар әуелі күресті қарады. Қазір бар жұртты әдісімен, күшімен мез ғып тұрған кесек балғын денелі кара жігіт—Әбді. Ол қатарынан үш балуанды келістіре соқты да, түйіншек ішіндегі бөйге акшасын қолына алған, ақсия күліп Абайға келді. — Абай аға, жаулармен алысқанда, әмісе, осылай соқсын деп, қазіргі бар күшімді өзіңе арнап едім. Сіз үшін қуанғаннан жығып тұрмын, мынау олжамды да сізге тарттым!— деді. Абай Әбдіге алғыс айтып, сыйын алды да: — Бәсе, жігер шығар жұртымнан осындай ақыл да шығушы еді ғой! Алысқанды жығуды сенен үйренейін, Әбді!- деді. Айнала жұрт күле қостады. Осыдан кейін ат үстінен шапқылап кеп теңге алған жігіттер, аударыста жеңген азаматтар, көкпарда озып шыққан, жыртыс алған сан елдің Әбді тәрізді жігіттері тартыс табыстарын «сізге арнадық!» деп, бәрі де Абайға ұсынып жатты. Барлық мереке халық пен Абайдың бөлекше бір шат, ашық, шын көңілімен құшақ жайысып табысқанындай болды. Осындай жайды сол даладағы Байкөкше өзінше баян етіп берді. Абай мен Базаралы сияқты егде адамдар тобында тұрып Байкөкше өзінің зор үнімен аса бір мағыналы сөз тастады. — Иә, халайық, бұл бір асыл мереке болды, шын қуаныш, қалтқысы жоқхалық қуанышы. Солай болғанда бір жағынан Абай үшін қуанамыз. Ал осы қуаныштың екінші бір тарауы тағы бар. Ол өзіміздің елдігіміз үшін қуаныш, жақсылық үшін бірігіп, ынтымақ тілек қосып өз дегеніне жеткен адал, момын ел үшін қуанбасқа бола ма? Бұл анық елдік жол еді, әмісе, осындай елдіктің жолы болсын! Әмин!— деді. Айнала жұрт бұл сөзге қатты сүйсінді. Қарт ақынды қостап дауыстап «Әмин, әмин!» десіп бет сипап, мәз боп күлісіп, қатты қожырасып қалған көңілді дабырлар естілді. Кешкі шай жиналмастан, Абай үйіне ойда жоқ, тың адамдар келе бастады. Абай мен жолдастарының бұл үйде мүлде көреміз деген адамдары емес. Келгендер — бағана күндіз жандаралды қалбақтап тоскан, мойындапына знак, қарғыларын таккан болыстар. Бұнда Семей оязының бес-алты болысы бар. Оларды бастап келген — Рақыш. Алдыңғы күн Оразбайдың үйінде отырып, Абай-ды сыртынан мұқатып, кекеткен, оған анық жауыққан болыстың бірі. Өскемен, Зайсаннында үш-төрт болысы мен төрелері келіпті. Бәрі де осы кеште Абай халінің анық өзгергенін білген. Күндіз жандаралдың бұнымен сөйлесіп, бірге кеткенін өз көздерімен көріп, тарылған, ең өңшең парашыл, арам айлашыл мансапқорлар болатын. Енді шеттерінен Абайды жаңа ғана танып, бұның алдында құрақ ұшып тұрған кісі болысады. Өздерінің өр кеуде, надандық, қорлық есебі бойынша бұлар Абай мен жандарал арасында үлкен достық туып, бекіді деп ойлап кеп отыр. Енді советник — советник емес, ояз — ояз емес. Бейне бір «жарылқаса зор қылып, қарғаса жер қылатын» жарым патша Абай бола қалғандай. Бәрініңсөзі: «Сізге сәлем бере келіп едік», «Сапарыңыз оң болсын дегелі келіп едік», «Кешеден ұлықты тосып алаң көп болған соң, кішкене арқа-бастың кеңігенін тосып едік», «Сізбен сәлемдесіп, дидарласуды Қарамолаға жүрместен бұрын ойлап едік», «Сіздей, көпке бірдей ел ағасымен жүз көрісу, сарқытыңызды ішу бізге қандай ғанибет» деседі. Бәрінің сөзі әр тілмен айтылғанымен, бір ғана бояма, екі жүзді жағымпаздықты, жаман жорғалықты танытады. Абай бұлардың ешқайсысымен де жылы ұшырап сөйлескен жоқ. Қонақтарға қымыз ұсынылған кезде, өз ойымен тебіренгендей болып, толғауы терең сөздер сөйлеп кетті. Ешкімнің бетіне қарамай, келбетті, ойшыл жүзін жоғары көтеріңкіреп, мынау адамдардың басынан асыра бір сың толғау тастап сөйлеп отыр: — Қазақ деген халықтың соры қалың ғой. Санап бітіргісіз жоқшылығы, мұңы көп. Сол сорының бірі — өзін билеп отырған өңшең зоры емес пе? Атқамінері, болысы, бек пен биі, хан мен төресі емес пе? Ойда ұлық қорласа, зорлығымен ол өгейсітсе, сыртынан аяздай боп әкім қысса, үйден үрген итке ұқсап ел ішінен бәлеқор, парақор, неше алуан мансапқоры шығады. Бір ғана өз басының, жалғыз өзінің, ата тегінің барлығы, байлығы, әмір-құдіретінен басқа халық қамын ойлайтын бірде-бір мансап иесі бармысың?— деді. Қатты ызамен, үлкен намыспен ширықты. Жағалай отырған болыстардың барлығына ұрысқандай боп, жирене қарап өтті. Жүрегінде шабыт бар. Ашулы шабыт болатын. Соның ұшқындаған отынан тамаша терең, ойшыл бір толғау туардай. Ақын атаулының ақындық, ыстық жалын үстінде күйдіріп айтатын қанатты сөзі. Ол мансап жайына арналған-ды: — Мансаптың бәрі қорлық емес, игілік үшін өзін құрбан ететін мансап адамға қасиет бітірсе керек. Ондай мансапты сен адам болсаң ит қорлықпен, ұлықтың табанын жалап жүріп таппас боларсың. Халқыңа қадірің асқан жақсы болсаң сендей мансап өзіңді өзі іздеп кеп тапса болар!— дей келіп, өлендей, үлкен даналық бар сөз айтты.— Биік мансап — биік жартас. Оның басына екпіндеп ұшып қыран да шығады, ерінбей еңбектеп жылан да шығады! Міне, осының қайсысы болдың, осы отырғандар? Қыран болмасаң, халқың үшін жылан болдың емес пе! ?— деді де қабағын суықтүйіп, өзге сөзден тыйылып отырып қалды. Абайдың сөзі болыстардың барлығына қамшымен қақ бастан қасқайта тартқандай, ауыр соққы болды. Бұны түссінбей қалған болыс болған жоқ. Астыртын жамандасуға айлакес, сырқынды болғанмен, мынадай үлкен әділ казының алдында ашық шындыққа бара алмайтын арамза әкімдер Абаймен жауаптаспай, тегіс томсарып үндемей қалды. Көбі сызданып, қабақпен өкпе көрсетіп тым-тырс отыр. Абай да бұларды қонақ етіп, қошемет қылмақ ниеттен аулақ еді. Аздан соң шапанын жамылып, Баймағамбетті ертіп, тысқа шығып кете барды. Басқалар да тарап кетті. Ертеңінде «Абай өзіне амандасып, сөлем бере барған бо-лыстарды масқара қыпты. Бетке қағып, айыптап сөйлепті!» деген сөз шықты. Бірақ бұны көпшілік естіген жоқ. Рақыш сияқты кей болыстар Абайға кінә тағып кеткендіктен, Оразбайға шағым еткен. Оразбай кекете күліп отырып, өзінің байлауын айтты: — Шоқ-шоқ, бәлем. Абайшыл болыстар, сендерге со керек. Одан да зоры керек еді, Абайға табынудан тыйыламысың шетіңнен. Алдыңнан әлі де талай оралар. Одан әлі талайың талайды тартарсың. Қашан айттың деме!— деп, енді өзінің де мысы құрыған күйде, сөзін тыйған. Бұл күнге шейінгі жасаған айлалы, арам қоршауы мен құрсауларын Абай бір-ақ қимылмен талқан етіп кеткендей. Оразбай соған ызалы да күйікті болатын. Бірақ ол Абайды жығатын жардың мүлде жоғалмайтының осы жолы, әсіресе, анық танып, біліп алды. Абайға жауыққан болыс пен жуан шонжар атаулының бәрімен де түмсықтүйістіріп, ауыз жаласып алған. Бүгін осы Қарамолада жықпаса да, «түбінде Абайды апарып бір құлататып ордың ортасын таптық» деп, ішінен соны медеу етті де, шербешнай сияздың артын тосып отырып қалды. жүктеу/скачать 7,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|