«Абай» операсының 6 – бөліміндегі декоративті қолданбалы өнердің синкреттілігі
«Абай» операсының 6 – бөліміндегі декоративті қолданбалы өнердің синкреттілігі
жүктеу/скачать 0,77 Mb.
|
Абай операсы
| «Абай» операсының 6 – бөліміндегі декоративті қолданбалы өнердің синкреттілігі.
«Абай» операсының 6 – бөлімі Айдар мен Ажардың үйлену тойынан бастау алады. Ондағы киіз үйдің ішіндегі, әр бұрышында орналасқан: керегедегі ілініп тұрған кілем болсын, жерге төселген текемет, құрақ көрпелер, сандықтар, үстел үстенде тұрған ыдыстар, кейіпкерлер үстіндегі киім – кешектер, әшекей – бұйымдар осының барлығы қолданбалы өнерге кіреді. Текемет – сәндік-қолданбалы өнер туындысы, бетіне түрлі түсті ою-өрнек басылған киіз үй жиһазы.Текеметтің туу тарихы мен оны жасау технологиясы қазақтың ерте дәуірдегі (біздің заманымыздан бұрын. 6 – 5 ғасырлар) өмір-тұрмысынан тамыр тартады. Әсіресе, көшпенділер өмірінде Текеметтің алатын орны өзгеше болған: ол қазақтың дәстүрлі баспанасы – киіз үй ішіне жылылықпен қатар әсемдік те әкеліп әрі киіз үйдегі адамдарды астынан өтетін сыздан қорғап, аурудың алдын алу рөлін де атқарып отырған. Көшпенділер өмірінде жасалуы жағынан оңай болмағанымен, олардың өмір-тұрмысында қолдануға ыңғайлы Текемет бетіндегі түр-түс үйлесімі мен ою-өрнекті орналастырудағы тәсілдер халықтың ертедегі мәдениеті мен дүниетанымынан хабар береді. Осыған орай Текеметке ою-өрнек пен түр салудағы тепе-теңдікті қатаң сақтау қағидасы қазақ халқының ерте замандағы дүниетанымдық дуализмін де айқын аңғартады. Текеметтің күзем жүннен (қарасынан) басылған талдырма (кейде шиге тартылған жүннің) бетіне ақтай немесе қызылға, көкке боялған жүн тартылады. Бұдан кейінгі текеметтің басылу тәсілі жалпы киіз басумен бірдей. Текеметтің боямаған түрі де болады. Мұны қара, ақ жүн тартып басады. Оның көлемі әр түрлі. Бояуына қарай қызыл ала текемет, сары ала, қара ала текемет деп аталады. Текеметте көбіне мүйіз, арқармүйіз, қошқармүйіз, қырықмүйіз сынды оюлар салынады. Бұл суреттегі текеметте «Қошқармүйіз» оюы қолданылған Қазақ кілемі, қазақы кілем – ұлттық үй жиhазы. Кілемнің қазақтар тұрмысында көп тұтылатын түрлері тоқылу ерекшелігіне (түкті, тықыр, барақ), тоқылған материалына (жібек, масаты, қалы), ру үлгілеріне (адай кілемі, қоңырат кілемі, керей үлгі, найман үлгі), ою-өрнегі мен түріне (қос, үш, бес гүлді кілем), қосалқы белгілеріне (шашақты кілем, шашақсыз, ақалы) қарай бөлінеді. Қазба жұмыстары арқылы белгілі болған байырғы сақ, ғұн, үйсін кілемдерінің тоқылу, көркемделу тәсілдері мен негізгі пайдаланған ою-өрнектері Қазақ кілемі үлгілерімен өте ұқсас. Қазақ кілемі ндегідей қызыл, сары, ақ, қара, аспанкөк түстерді басым қолданған ежелгі кілем үлгілерінің қазіргі үлгіден айырмашылығы – өз дәуірінің әдет ғұрпын, салт-жорасы мен кәсібін бейнелегенінде. Ал ою-өрнектің көптеген түрлері (қошқар мүйіз, т.б.) негізгі бітімін бұзбай әлі күнге дейін қолданылып келеді. Қазақ кілемі үлгілері мен басқа да түркі халықтары кілем үлгілері арасындағы ұқсастықты ортақ тарихи бастаумен негіздеуге болады, сондай-ақ, көршілес халықтар арасындағы мәдениет алмасуымен де тығыз байланысты. Қазақстанның оңт. облыстары мен Арқада түкті, тықыр, араб кілем тоқу, Семей облысында кілем кестелеу дамыған. Қазақ кілемі нің түкті және тықыр түрлерінде негізгі үлкен гүлдері “күмбез”, жиектеріндегі текшелі өрнектері “қорған” деп аталып, оны қуалай күлгін түсті “су” өрнегі жүргізіледі. Бұл зәулім күмбезді, тас қамалды қорғанның сыртын қуалай су жүргізілген қаланы тұспалдап бейнелеуден шыққан. Кейде ортаңғы гүл-күмбездердің орнына “түлкі ілген бүркіт”, басқа да жан-жануарлар, табиғат көрінісі бейнеленеді. Геометриялық өрнектер өте басым, ішінара “көгеріс” өрнектер қолданылады. Түксіз Қазақ кілемі дерін тоқудың да бірнеше тәсілі бар. Олардың көп тараған түрі – арабы Қазақ кілемідер. Ондағы ең басты өрнектерді “араби” деп атайды. Жіңішке және жалпақ өрнекті белдеулерді шебер алмастырып отыру арқылы арабы кілемнің әсем суреті құралады. Орта тұсы шаршылармен немесе ромбылық әшекейлермен безендірілген түрін шаршы кілем деп атайды. Орталық бөлігіне ұдайы алмастырылып тұратын түсті белдеулер орналасқан, ал олардың ортасында алуан түсті жіптерді қайта әдіптеу арқылы орындалған сатылы өрнектер салынған түрін тақта кілем деп атайды. Түксіз кілемнің оюларында қошқар мүйіз, құс тұмсық, ботакөз, тұмар, тарақ нұсқалар мол кездеседі. Кейде қазақ оюына онша тән емес, Орталық Азия халықтары қол өнерінен ауысқан өрнектер де ұшырасады. Кілем өрнегінде, әсіресе, қызыл фонға қара, көк, сары және ақ түсті өрнектер көбірек жүргізіледі немесе негізгі бір түстің бір-біріне жақын бірнеше өңдері де қолданылады. Мысалы, қызыл, алқызыл, қызылкүрең түстер. Қазақ кілемі өрнектерінің ішінде зооморфтық оюлар да көп. Мысалы, “сыңар мүйіз”, “иттабан”, “көбелек”. Мұнымен бірге геом. өрнектер де кездеседі. Қазақ тұрмысында: масаты кілем, жібек кілем, тықыр кілем, қалы кілем, қара кілем, бұхар кілем, терме кілем, түрікмен кілем, парсы кілем, алаша кілем, шешенгүл кілем, жолақ кілем, шатыргүл кілем, мәскеугүл кілем, мақпал кілем, қараман түр, талас кілемі, ақтаңлақ кілем, шашақты кілем түрлері көп тараған. Қазақстанда тоқылатын кілемдердің түрлері де, атаулары да өте көп, көне заман деректерінде де олар осы күнгі атаулармен аталған. Бұл кілем тоқудың дәстүр сабақтастығын үзбей келе жатқан, терең тарихы бар өнер екендігін дәлелдейді. Қолөнер шеберлері кілем үлгілерінде ұлттық ою-өрнектермен қатар қазіргі заман тынысын, өмір шындығын бейнелейтін жаңа түр тапты. Қазақ кілемдері екі негізгі түрге бөлінеді: түксіз (тон) және қадалы (түкті). Қапсыз кілемдер негізінен тік тоқылған өрнекпен тоқылған жіптермен тоқылған жіптермен тоқылған. Кілем өрнегінде зооморфтық өрнектер, үй заттарының белгілері, геометриялық пішіндер басым; өсімдік үлгілері де сирек кездеседі.
Қазақта «Ыдысын көріп, асын іш» деген, бұл қазақ мақаласында терең мағына, үлкен тәрбиелік мәні бар. Әдемі ыдыста тіпті ең қарапайым тағам тәбетті көрінеді. Ежелгі халық шеберлері емен, қайың және басқа да күшті ағашты пайдалана отырып, экологиялық таза табиғи материалдан ыдыс жасады. Стақан өзінің басталуы түркі ағаш ыдысынан алады-тостаған (Пиала түріндегі төменгі дөңгелек ыдыс). Ұзақ жылдар ішінде нысаны мен атауы өзгеріске ұшырады. Стаканның маңызды физикалық сипаттамасы-ол дайындалған материал және осы материалдың қасиеттері. Ең жиі стакандар шыныдан жасалған. Мұндай тәжірбие ағылшын, неміс, француз тілдерінде "стакан" және "стекло" омонимдер болып табылады: glass, Glas, verre"Тостаган (тостакан; каз. тостаған) - Қазақстан және Орта Азия халықтарының мәдениетінде тамақты немесе сусындарды жабдықтау үшін пайдаланылатын қаламсыз, жартылай сферикалық пішінді шағын ыдыс. Біздің дәуірімізге дейінгі 1-ші мыңжылдықтың екінші жартысынан бастап бізге белгілі. Пішінде көлемді төмен пиалға немесе ыдысқа ұқсайды. Ерекше белгі - ағаш кесектерінен тұтас ұсақталған. «Абай» операсынан Тостаған пішіні ежелгі көшпенділердің көшпелі өмір салтына байланысты. Қаламсыз дөңгелек пішін мұндай ыдысты әсіресе жинақы, біреуі екіншісіне жинауға мүмкіндік берді, бұл көшпенді жағдайларда маңызды болды. "Астау" - қазақтың көне ағаш ыдысы, бешбармақ, палау, ет, қой басын беретін ыдыс. Экологиялық темекінің басты артықшылығы-мұндай тағамда бешбармақ суытпайды,ал ағаш мерекелік үстелге әдемі көрініс береді. "Астау" тек қана қатты ағаштаң – қайың мен талдан жасалады. Бір шеберде "астау" жасауға 3-4 күн кетуі мүмкін, ал үшіншісі бір күнде әдемі темекі істеуге болады. "Астау" бешбармақ үшін (кең шеттері ұзын), Палау үшін (дөңгелек және мұндай терең емес) және қойдың қайнатылған басын беру үшін жалпақ болуы мүмкін. Бұрын қазақтарда әдет-ғұрып болған: жақын арада бала туған отбасының басшысы шеберге барып, оған "астауға"тапсырыс берген. Бала туған кезде ыдыс ата-аналардың үйінде болуы керек еді. Ал жылдар өткенде, өсіп келе жатқан ұлы немесе қызы өздері отбасын құрған кезде, ата-аналар жалпы берілген ыдыспен оны солармен бірге балаларға сый-сияпат жасады. Ол мұрагердің үйі мен отбасынды бақытсыз рухтар мен бақытсыздықтан сақтауға қабілетті сиқырлы күшпен ие болды деп саналды. жүктеу/скачать 0,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|