Абыз тұЛҒА, АҢыз тұЛҒа кетбұҚа жауапты редакторы

Мұндағы күйшінің айдаһардың алдына барып күй тартып, ат басындай алтын алып қайтып, мұратына жетуі қазақтың ежелгі аңыз-әфсаналарында кездесетін мифологиялық сарындармен астасуынан, оқиғаны әсірелеп айтудан туындаған болуы керек.

Тарихи деректер бойынша «Алтын топшы» кітабында: «1223 жылдары Орта Азия елдерін Шыңғысхан өзіне түгелдей қаратып, Самарқанд қаласында тұрады. Үш ұлын жинап, ақылын айтып, Монғол үстіртіне қайтып кетудің қамына кіріседі. Сол кезде, үлкен ұлы Жошы қайтып келмей қояды. Шыңғысхан ашу шақырып, Жошыны шақырып келуге үш дүркін шабарман жібереді. Бұл арада Жошы аң аулап жүріп тосыннан мерт болады. Жошының өлімін ешкімнің Шыңғысханға естіртуге жүрегі дауаламайды. Осы кезде атағы жер жарған күйші Кетбұқа: «мен Жошының өлгенін ұлы ханға естіртем», – дейді. Сол бойынша, Қаһарлы Шыңғысханның алдына барып «Ақсақ құлан» атты күйін шертіп береді. Шыңғысхан күйді әбден естіп болып, ауыр күрсінеді: «еһ, Жошы өлген екен ғой» деп басын салбыратып, қамығады», – деп жазады. Демек күй аңызында да, тарихи деректің арасында аса алшақтық жоқ, ортақ сарын Шыңғыс ханның баласы Жошының қазасын естіртуге байланысты болып келеді. «Ақсақ құлан» күйі Қазақстанның Алтай мен Маңғыстау түбегіне дейінгі байтақ далада дерлік тартылып, күні бүгінге дейін жеткен. Монғолияның Баян-Өлгей қазақтарында, еліміздің Шығыс Қазақстан, Семей, Сыр бойы, Ақтөбе, Орал, Атырау, Маңғыстау өңірлерінде «Ақсақ құлан» күйінің бірнеше нұсқалары бар. Күй теріс бұрауда (квинта) орындалады. Кетбұқаның өзінің тартқан нұсқасы дәл сол қалпында жетті деу қиын. Қазақ күйлеріне импровизациялық үрдіс тән екендігін ескеретін болсақ, 800 жылда күйдің түрлі нұсқаларының пайда болуын табиғи құбылыс деп қараған жөн. Бірақ бір нәрсенің басы ашық, ол «Ақсақ құлан» күйін алғаш шығарып, орындаған Кетбұқа екендігі анық. Тарбағатайлық домбырашы Бағаналы Саятөлековтың, Сыр бойының күйшісі Нәби Жәлімбетовтың, Маңғыстаулық күйші Мұрат Өскенбаевтың орындауындағы «Ақсақ құлан» күйіндегі ортақ сарын «Балаң өлді, Жошы хан» деп келетін естірту ретінде домбыраның сөйлейтін тұсы. Дей тұрғанмен де, домбырашы Қамбар Медетовтың жеткізуіндегі нұсқасын айрықша айтуға болады. Біріншіден, бұл көне жәдігердің қазақ арасындағы төрелерде сақталуы. Төрелер Шыңғысханның ұрпақтары болып саналатындығы белгілі. Екіншіден, басқа күйлерге қарағанда бітімі, құрылымы, әуені жағынан оқшау сарындағы туынды. Күйдің әуенінен түркі-монғол сарыны байқалады. Әсіресе, үстіңгі ішектегі бурдон тәрізді құдіретті, күңіренген сарыннан ескіліктің лебі еседі. Күйдің шығу тарихына, әуеніне қарағанда, «Ақсақ құлан» түркі-монғол халқында ертеден келе жатқан адам казасын естірту жанрында шыққандығын байқаймыз. Бүгінгі күні «Ақсақ құлан» домбырашылардың репертуарынан берік орын алған күйлердің бірі. Кең тарағандығы соншалық, бұл күйді орындамаған домбырашы некен саяқ деп айтуға болады және бірнеше озық варианттары бар. Қазақстанның Халық артисі, майталман домбырашы Рүстембек Омаров, КСРО Халық артисі, дирижер, күйші-композитор Нұрғиса Тілендиев, Қазақстанның еңбек сіңірген артисі домбырашы Қошқарбек Тасбергеновтың орындауындағы нұсқаларын айрықша атауға болады.

Кетбұқаның «Ақсақ құланнан» басқа «Нарату», «Терісқақпай» деген күйлері болғандығы жөнінде деректер бар. «Нарату» атты күй әйгілі күйші Абылда да бар. Бұл жөнінде академик А. Жұбанов «Ғасырлар пернесі» атты еңбегінде былай дейді: «Нарату күйі туралы тағы мынадай аңыз бар. Онда бұл күйді шығарған Абыл емес, Кербұқа деген күйші дейді. Нарату жаудың қолының көптігін көріп, сескенейін дегенде Кербұқа «Нарату» күйін тартып, оның рухын көтерсе керек. Айта кетуіміз керек, Кербұқаның «Наратуы» – Абылдың «Наратуынан» тіпті өзге күй». Осыған қарағанда Кетбұқаның «Нарату» деген күйі кейінгі заманға дейін тартылып келгенге ұқсайды, өкініштісі бүгінгі күнге жетпей қалуында.

Кетбұқаның аты көршілес қырғыз, қарақалпақ фольклорында да кездеседі. Сонымен қатар Кетбұқаның есіміне байланысты да әртүрлі пікірлер бар. Кейде Кербұқа деп те айтылады. Қырғыздарда Кетбұқа болып келеді. Ата-бабаларымыз ертеде аңдарды кие тұтқандықтан, Кетбұғы болуы мүмкін деген де жорамал бар. Ежелгі наным-сенім бойынша, жетіқабат жерді көк өгіз немесе көк бұқа мүйізімен тіреп тұрады деген түсінік бар екендігі белгілі. Сол дәуірдегі Найман ханының аты – Байбұқа. Осыған қарағанда Кетбұқа болуы да әбден мүмкін. Дей тұрғанмен де, Кетбұқа атауы халық арасына кең тарағандықтан, осыған тоқтаған жөн болар деп ойлаймыз.

XV ғасырда Доспамбет жыраудың, XIX ғасырда Махамбеттің:

Айн Джалут – Палестинадағы Назарет қаласының маңындағы елді мекен. Байсан қаласының солтүстік-батыс жағында, Джалут өзенінің бойында орналасқан. Осы елді мекенде 1260 жылдың 3 қыркүйегінде мәмлүк әскері мен Кетбұқа ноянның түмені кездеседі. Құтыз сарбаздарының саны қырық мыңдай, Кетбұқа ноян әскері шамамен он мың болатын. Хулагу әскерінің үш мыңын армян, грузин жасақтары құрайды.

Һиджраның 658 жылы рамазан айының 15-күні, яғни 1260 жылдың 3 қыркүйегінде таңертең екі жақ шайқас алаңында бетпе-бет келеді. Мұңғұл әскерінің алдында ақ боз ат мініп, мұңғұл әдеті бойынша екі қолына екі қылыш ұстаған қолбасы Кетбұқа ноян шығады. Қарсы жақта шұбар ат мініп, Құтыз сұлтан тұрады.

Тарихшылар шайқас мұңғұлдардың ұранымен басталды деп жазады. Әл-Мақризи: «Мұсылмандардың жүрегінде үлкен қорқыныш бар еді», – дейді. Мәмлүктер де дабыл қағып, шайқасқа кіруге белгі береді.

Кескілескен ұрыстан соң Құтыз мәмлүктері мұңғұл әскерінің сол қанаты мен ортасынан бөліп, сол қанатын толық қоршауға алады. Сөйтіп, сан жағынан аз мұңғұл әскері екіге бөлініп, қоршауда қалады. Мұңғұл жаяу әскерін мәмлүк атты әскері қуып жүріп қырады. Сол күні мұңғұл әскері талқандалып, жеңіс мәмлүктерге бұйырады. Талай шайқастарда жеңіліс дәмін татып көрмеген мұңғұлдар Палестина жерінде жусап қалады. Құтыз сұлтан аттан түсіп, намазға жығылады, сақалын жас жуып, жауды жеңіп, аталарының кегін қайтаруға күш берген Құдайға ризашылығын білдіреді.

Тарихшылар Кетбұқа ноянның соңғы сағаттарын тәптіштеп жазып қалдырған. Бір деректер бойынша соңғы жауынгері қалғанша соғысқан Кетбұқа ноян атынан құлап, қолға түсіп, Құтыз сұлтанның алдына әкелінеді. Құтыз оған: «Жазықсыз адамдардың қанын төккен, ұлы батырларды өтірік уәделермен, ақсүйек отбасыларын жалған сөздермен алдаған оңбаған, ақыры орға түстің бе?!» – дейді. Кетбұқа ешбір тайсалмастан: «Уақытша жеңіспен өзіңді алдама. Менің өлімім туралы хабар Хулагу ханға жетісімен, ол теңіздей буырқанып, мұңғұл әскері Әзірбайжаннан Мысыр қақпаларына дейінгі жерлерді таптап шығады. Мен туғаннан ханның құлымын, сен секілді иемді өлтіріп билікке ұмтылған жоқпын», – деп жауап береді. Ноянның басы шабылып, Каир көшелерімен алып жүреді. Кейін қала қақпаларының біріне ілінеді.

Енді бір деректер бойынша, Кетбұқа шайқаста қаза табады. Тарихшы Тәңірберді: «Кетбұқа ноянның татарлар арасындағы орны ерекше еді. Оның сөзі, батырлығы және ісі әрдайым есепке алынып отыратын. Ол ержүрек, батыл, нағыз соғыс шебері еді. Парсы жерін және Иракты жаулап алған Кетбұқа ноян болатын. Хулагу хан оған толық сенетін, ешқашан қарсы келмейтін, сөзін жерге тастамайтын. Кетбұқаның шайқастары туралы таңғажайып әңгімелер айтылатын», – деп жазады.

Ал, Кутбуддин әл-Юнини: «Татарлар Баалбекті құрсауға алғанда Кетбұқа ноянды көрдім. Жалбыраған ұзын, жұмсақ сақалды, кейде оны құлағына іліп қоятын әдемі қария. Салтанатты, өктем болатын. Қамалды көру үшін мешітке кіріп, мұнарасына шығады. Кетбұқа ноян Құтыз сұлтанның әскерін женемін деп ойлады. Құтыз әскерінің оң қанатын тас-талқан етті, алайда Құдай жеңісті мұсылмандарға береді. Осы шайқаста Кетбұқа ноян қаза тауып, ұлы тұтқынға түседі. Әдемі жігіт екен, Құтыздың алдына әкелгенде одан: «Әкең қашып кетті ме?» – деп сұрайды. «Ол ешқашан қашпайды», – деп жауап береді ұлы. Біраздан соң Кетбұқа ноянның денесі өлгендердің ішінен табылады. Әмір Ақұш аш-Шамсидің қолынан қаза тапқан екен. Баласы оны көргенде қатты жылап, жоқтау салады. Құтыз сұрауға алғанда ол: «Кетбұқа – татарлардың бақыты еді, енді олардың бағы тайды», – дейді. Шынында солай болады. Иран елхандары қанша тырысқанымен, мәмлүктер оларға беріспейді. «Мәмлүктерге қарсы шайқастарда мұңғұлдар бірде-бір рет жеңіске жете алмады», – деп жазады.

Араб тарихшылары мұңғұлдардың жеңілу себебінің бірі ретінде Ұлы Ханның өліміне байланысты Хулагудың Қарақорымға сапар шеккенін алға тартса, ортағасырлық мұсылман тарихшылары оған кереғар мәліметтерді келтіреді. Олардың айтуы бойынша, Хулагу хан ол кезде Тебриз қаласында болған. Әл-Юнини: «Мұңғұл әскерінің Айн Джалут жерінде талқандалуы сол кезде Кіші Азияда Тебризде отырған Хулагу ханның ашу-ызасын тудырады. Ол империяның шығыс жағындағы иеліктерін кеңейткені үшін өзін Ұлы Хан сайлайды деген сеніммен құрылтайға қатысуға аттанады. Бірақ Тебриз қаласына келгенде Құбылай Ұлы Хан болып сайланғандығы туралы хабар келіп жетеді». Ұлы ханды сайлау батыс иеліктердің хандарының қатысуынсыз өткендіктен, Шыңғыс ханның шешімі Яссысының талаптарына қайшы келіп тұрса да, ағасына деген құрметі үшін Хулагу аталған шешімді қабыл алады. Ол Дамаскіге қайтып бара жатқан Шам билеушісі Салахуддин Юсефті жарты жолдан қайтарып алады. «Мысыр елінде мәмлүктер аз, айтарлықтай күштері жоқ деп мені алдадың. Сенің сөзіне сеніп, мен аз әскер жұмсап, жеңіліске ұшырадым», – деп қасындағы нөкерлерімен қоса бастарын шабуға әмір береді. Баласын қоса өлтірмекші болады. Алайда, Хулагудың жұбайы Тоқыз қатын баланы өлімнен арашалап алып қалады».

Бейбарыс сұлтан 1260 жылы Айн Джалут шайқасы болған жерге «Жеңіс белгісі» деген атпен әйгілі болған ескерткіш тұрғызады. Бұл жеңіс құрметіне тұрғызылған бірден-бір ескерткіш болып табылады. Айн Джалут шайқасы Ислам тарихындағы өте маңызды шайқастардың қатарына жатады. Мұңғұлдар бірінші рет күйрей жеңіліп, Кетбұқа ноян бар әскерінен айырылады. Хулагу кек қайтармақ болып, жаңа жорық жасауға ұмтылғанымен, сол кезде қалыптасқан жағдайға байланысты бұл ойын жүзеге асыра алмайды. Айн Джалут шайқасынан кейін мәмлүктер тек Мысыр жерін ғана емес, Евфратқа дейінгі аймақты түгел билейді. Аюбидтер тұқымының билігінен кеткен иеліктерді біріктіріп, Мысыр мен Шам елін бір орталыққа бағындырады. Араб тарихнамасы Айн Джалуттағы мәмлүктердің жеңісі ислам әлемін ең қатерлі қауіптен құтқарып қана қоймай, ірі мұсылман мемлекетін сақтап қалды деп бағалайды. Сонымен қатар осы шайқас екі ғасыр бойы Таяу Шығыста бірден-бір өктем күшке айналған мәмлүктерді саяси сахнаға шығарды.

№7, 2001 ж. 21-22 б.

(отрывок)

...С притязанием на государство, независимое от центра империи, первым открыто выступил Джучи, что явилось причиной столкновения между отцом и сыном. Джузджани в своем «Табакат-и Насири», написанном в 1260 г., передает следующее. Джучи настолько полюбил Кипчак, что решил избавить эту страну от разорения. Мой отец, Чингиз-хан, потерял рассудок, сказал он своим приближенным, так как он губит столько земель и изводит столько народу; потому он, Джучи, хочет убить Чингиз-хана во время охоты. Чагатай, узнав об этом коварном плане, рассказал отцу, который велел тайно отравить Джучи. Иная версия столкновения между сыном и отцом приводится в «Сборнике летописей» Рашид ад-Дина (начало XIV в.). Чингиз-хан, пишет он, поручил Джучи покорить «северные страны, как-то: Келар, Башгирд, Урус, Черкес, Дешт-и Кипчак и другие области тех краев». Сын не исполнил поручения отца. Чингиз-хан крайне рассердился и вызвал сына в свою орду (ставку). Тот ответил, что его постигла кручина болезни и он не может отправиться в Монголию. Между тем, один монгол из племени мангыт, прибывший из западных границ империи, рассказал, что–де видел Джучи на охоте у «одной горы». «По этой причине воспламенился огонь ярости Чингиз–хана, и, вообразив, что Джучи, очевидно, взбунтовался, что он не обращает внимания на слова отца», он послал против него Чагатая и Удегея с войском, намереваясь идти вслед за ними; в это время пришло роковое известие о кончине Джучи.

Дата смерти Джучи у Рашид ад-Дина не указывается; согласно источнику XV в. «Шаджарат ал-атрак», он умер за 6 месяцев до смерти отца, т.е. в феврале 1227 г. В этом же сочинении содержится поэтический рассказ о том, как Улуг-Джирчи, который был приближенным и одним из великих эмиров двора, сообщил Чингиз хану известие о смерти его старшего сына. Чингиз-хан в ответ Улуг-Джирчи будто бы произнес тюркский джир:

По ранним источникам, Джучи был похоронен на Верхнем Иртыше; по преданию, приведенному автором XVI в. Хафиз-и Танышем, гробница Джучи находилась в Центральном Казахстане, в бассейне Сары-Су, близ речки Сарайлы, несколько севернее речки Терс-Кендерлик.

Джучи имел много жен и наложниц. Как об этом передают достойные доверия повествования, читаем в источнике, у него было около 40 сыновей и от них «народилось несметное количество внуков». В «Сборнике летописей» Рашид ад-Дина приводятся имена 14 сыновей Джучи в следующем порядке: первый сын – Орда, второй – Бату, третий – Берке, четвёртый – Беркечар, пятый – Шибан, шестой – Тангут, седьмой – Бувал, восьмой – Чилаукун, девятый – Шингкур, десятый – Чимпай, одиннадцатый – Мухаммад, двенадцатый – Удур, тринадцатый – Тукай-Тимур, четырнадцатый сын – Шингкум. В «Муизз ал-ансаб» приводятся имена 18 сыновей Джучи. Вот начало этого списка: Орда, Бату, Берке, Эсен, Буре. При этом говорится, что Берке, Буре и Беркечар (десятый сын), все трое родились от одной матери по имени Султан-хатун, а матерью Орды и Эсена была женщина из рода конграт (имя её не приводится).

После смерти Джучи из всех его сыновей второй, Бату (Батый), был признан войсками на западе наследником отца, и этот выбор был утвержден Чингиз-ханом. Нарративные источники XIII-XIV вв. упоминают об этом лишь вскользь; некоторые подробности вопроса содержат более поздние источники. Так, у Абу-л-Гази приводятся два рассказа. Согласно первому, Чингиз-хан, услышав о смерти Джучи, крайне опечалился. По окончании траурных дней, он сказал своему младшему брату Отчигину: «Отправляйся в Дешт-и Кипчак и второго сына Джучи-хана, Бату, по прозвищу (лакаб) Саин-хан, возведи на отцовский престол». Когда Бату узнал о том, что к его орде (ставке) приближается Отчигин, выслал для встречи его своих сыновей и младших братьев, а вслед за ними и сам выехал для встречи высокого гостя. Встретились. По прошествии трех дней Отчигин, соблюдая все обычаи, посадил Бату на отцовский престол. По случаю коронации устроили большой пир (той). В это время из ставки Чингиз-хана прибыл нарочный с известием, что хан умер. Второй рассказ короткий. Когда Джучи заболел и умер, говорится в нём, Чингиз-хан был ещё жив; он вызвал к себе в орду своего внука Бату, по прозвищу Саин-хан, и сказал ему: «Прими на себя власть отца и отправляйся в земли, которые хотел идти он»; когда Саин-хан собирал войско для похода, умер и Чингиз-хан.

Подробный рассказ о передаче верховной власти в Дешт-и Кипчаке Бату приводится в «Чингиз-наме», написанном в XVI в. В Хорезме Утемишем-хаджи. Этот рассказ интересен для нашей темы во многих отношениях; приведем его с сохранением терминов и отдельных выражений автора «Чингиз-наме». Когда умер Джучи, пишет он, между двумя старшими братьями – Орда-Эдженом и Бату – произошел спор, кому из них быть главой улуса; каждый хотел уступить престол другому. Для разрешения спора о власти два сына Джучи, родившиеся от одной матери, и 17 сыновей, родившиеся от других матерей, все вместе отправились к Чингиз-хану. «Великий» дед, принимая царевичей, велел поставить три юрты (ургэ): белую юрту с золотым порогом (алтун босагалы ак ургэ) для Саин-хана (т.е. Бату), синюю юрту с серебряным порогом (кумуш босагалы кок орда) для Эджена (т.е. Орда-Эджена), серую юрту со стальным порогом (болат босагалы боз орда) для Шибана; для Тукай-Тимура он не поставил и крытой повозки (телеген).

Таким вот образом Чингиз-хан отличил Бату от остальных своих внуков, и вопрос о наследнике Джучи был решен окончательно. Его братья подчинились ему, весь народ изъявил покорность ему.