Адам анатомиясы және физиологиясына кіріспе. Организм – біртұтас күрделі жүйе. Онтогенез кезеңдері. «Адам анатомиясы және физиологиясы»

1. «Адам анатомиясы және физиологиясы» пәні, оның мазмұны, мақсаты, басқа ғылымдармен байланысы, зерттеу әдістері, даму тарихы және болашақ биология мамандар дайындауға тигізетін маңызы.

2. Организм – біртұтас құрылым, оның құрамдық элементтері. Негізгі физиологиялық түсініктер.

Адам анатомиясы – адам денесінің құрылысын және мүшелері мен оның жүйелерінің құрылысын тіршілігі мен тарихи даму қызметіне байланысты тексереді. Өйткені, адамның әрбір мүшесінің құрылысы оның қызметіне тығыз байланысты. Адамдардың пайда болуы туралы идеалистер діни былай дейді – адам құдай құдіреті мен жаратылған, ал материалистер – ғылыми деректерге сүйеніп, адам тірі табиғаттың ұзақ эволюциялық дамуынан пайда болған деп дәлелдейді.

Анатомия гректің – “anatome” – кесемін деген сөзінен шыққан. Кесу немесе іреп- сою анатомия ғылымының негізгі зерттеу әдістеріне жатады. Адам анатомиясының негізгі міндеті адам ағзасының көзге көрінетін және көрінбейтін мүшелерінің даму заңдылықтарын ашумен бірге, мүшелердің қалыпты жағдайын патологиялық күйінен ажыратуға көмектесу болып табылады. Сондықтанда анатомия пәні – медицина ғылымының негізгі бір саласы. Анатомия ғылымы адам денесін жан- жақты зерттеуіне қарай бірнеше салаға бөлінеді :

Жүйелік немесе жалпы анатомия – ағзаның тірек –қимыл аппаратын, ішкі мүшелерді, жүрек- тамырлар, жүйке және сезім жүйелерін зерттейді.

Топографиялық анатомия – адам денесіндегі мүшелерінің өзара орналасу тәртібін медициналық мақсатқа орай зерттейді.

Мүсіндік анатомия – адам денесінің сыртқы құрылысы мен оның мүшелерінің аралық қатынастарын үйретеді

Бұл аталған анатомия салаларының практикалық маңызына келетін болсақ, егер жүйелік анатомия элементтері жалпы физиология ілімін меңгеруге негіз салса, топографиялық анатомия медициналық ілімге негіз қалайды, ал мүсіндік анатомия суретшілер,скульпторлар үшін міндетті қажетті пән болып табылады.

Адам анатомиясының зерттеу әдістері жалпы екі салаға бөлінеді. Өлген адамды тексеретін саласын морфологиялық, ал адам мүшелерін тірідей тексеретін саласын – функционалдық әдіс деп атауға болады.

Морфологиялық немесе құрылымдық әдістерге мыналар жатады:

1) осып-кесу әдісі-ең кең таралған әдіс

2)борсыту әдісі

3)лықыту әдісі

4)ағарту әдісі

5)бүлдіру әдісі

6)микроскоптық әдіс

Функционалдық немесе қызметтік әдістерге мыналар жатады:

1) рентгеноскопиялық әдіс

2) рентгенографиялық әдіс

3) ауторадиографиялық әдіс

4) сынама-тәжірибелік әдіс

Бұлардан басқа антропометриялық, суретке, киноға түсіру, мүшелердің суретін салу әдістері де бар.

Анатомия көптеген ғылымдармен байланысты және оның өзі де бірнеше салаға бөлінеді. Мысалы адамның дене құрылысын зерттегенде, жай көзбен көріп, оның бейнесін, пішінін сипаттауда қалыпты анатомия деп, дене құрылысын микроскоппен зерттейтін ғылымды микроскоптық анатомия деп атайды. Ағзаның қызмет атқару жүйелеріне сәйкес, қалыпты анатомияның өзі бірнеше тарауға бөлінеді :

Остеология – сүйектер және олардың байланыстары туралы ілім;

Синдесмология – сүйектің, буын байланыстары туралы ілім;

Миология – бұлшық еттер туралы ілім;

Спланхнология – ішкі органдар туралы;

Ангиология – қан тамыр, жүрек туралы;

Неврология – ми, жұлын, жүйке жүйесі туралы;

Эстезиология – сезім мүшелері туралы;

Эндокринология – ішкі секреция бездері туралы ілім.

Адам анатомиясының дамуына үлкен үлес қосқан ерте кездегі Қытай, Үндістан және Египет. Шығыстың үлгілі ғалымы Әбу – Әли – Ибн-Сина. Мысалы ол Дәрігерлік ғылымның канондары” деген кітапта адамның ішкі мүшелері мен қан тамырларының анатомиясытуралы жазып, қай жерден қан алу, қан құю керек екендігін білген, сондай-ақ денеге ине шаншу арқылы емдеу әдісітуралы да айтып кеткен.

Анатомияның негізін салушы – Ежелгі Рим дәрігері Гален. Ол ит пен маймылды сойып солардың дене құрылысын зерттеп, оны адам дене құрылысына сәйкес болар деп жобалаған. Галеннің көп қателерін араб ғалымдары ,атап айтқанда Ар-Рази,Әл-Фараби,Ибн-Рушу,Әбу-Али-Ибн-Сина түзетіп, анатомияға көп жаңалылықтар қосты.Ежелгі грек ғалымдары Демокрит,Гиппократ қан тамырлар жүйесі бар екендігін анықтады.

Анатомияның дамуына үлкен үлес қосқан гректің ұлы ғалымы Аристотель болды. Ол жүйкені сіңірден ажыратып, жүректің қан айдайтын мүше екендігін білді. Ол ұлпалардың түрлерін анықтап берді. Қайта өрлеу дәуірінде анатомияның дамуына тікелей үлес қосқан ғалым Леонардо да Винчи суретші, математик, инженер, ол 30 өліктен 800 нақты сүйектердің суретін салған. Мальпиги мен Шумлянский капилярларды ашып қан айналу тұйық екендігін дәлелдеді. Неміс ғалымдары Шванн мен Шлейден жасушалық теорияны ашты.

Орыс ғалымдары арасынан Н.И.Пирогов, И.М.Сеченов, И.П.Павловтың еңбектері анатомияның функционалдық бағытқа түсуіне септігін тигізді.

Зоологиялық жіктеулер бойынша адам омыртқалыларға ,хордалылар типіне,сүт қоректілер класына,приматтар отрядына,адам тәрізді приматтар отряд тармағына ,адамдар туысына,оның ішінде саналы адам түріне жатады.

Анатомия пәнін оқығанда жасуша,ұлпа,мүше,мүшелер жүйесі,аппарат және ағза деген ұғымдардың түсінігін білу өте қажет.

Жасуша –деп тіршілік жүйесі бар , цитоплазма,ядро,органоидтардан тұратын, барлық өсімдіктер мен жануарлардың құрылысының , дамуының және өмір тіршілігінің негізін түзетін, белгілі бір пішіні бар тіршіліктің ең кіші бірлігін айтамыз.

Ұлпа деп тарихи қалыптасқан, өзіне тән морфологиялық және биохимиялық ерекшелктері бар жасуша мен жасушааралық заттардың жиынтығынан тұратын дене бөлігін айтамыз.

Адам мен жануарларда ұлпаның 4 түрі белгілі:

1.Эпителий ұлпасы

2.Дәнекер ұлпасы

3.Бұлшық ет ұлпасы

4.Жүйке ұлпасы

Мүше –деп бірнеше ұлпалардан түзіліп, белгілі бір қызмет атқаруға, эволюцилық дамуда бейімделген , белгілі бір пішіні, құрылысы бар дененің бір бөлігін айтамыз. Мысалы құлақ,сүйек т.б.

Мүшелер жүйесі деп бірнеше бірыңғай мүшелерден түзіліп барлығының дамуы мен құрылыстары ұқсас болып белгілі бір қызмет атқаратын мүшелер тізбегін айтамыз. Мысалы ас қорыту, тыныс алу т.б.

Аппарат деп екі-үш мүшелер жүйесінің дамуы мен құрылысы ұқсас болмаса да жалпы бір қызмет атқаруын айтамыз. Мысалы тірек-қимыл аппараты, несеп-жыныс аппараты.

Ағза-барлық мүшелер жүйесі мен аппараттардың жиынтығынан түзіліп, тіршілік қасиетін сыртқы ортамен байланысты атқаратын бір бүтін дене.

Адам физиологиясы – биологияның тірі организм мен оның жеке жүйелері, органдары, тіндері мен клеткалары қызметтерін (функцияларын) зерттейтін саласы.

Ол ғылыми бағытына қарай жалпы Адам физиологиясы, жеке Адам физиологиясы және қолданбалы Адам физиологиясы болып үш бөлімге, ал мақсатына, зерттейтін объектісі мен әдістеріне байланысты қалыпты Адам физиологиясы және патологиялық Адам физиологиясы. болып екіге бөлінеді.

Физиология туралы түсінік адамдарда өте ертеден тірі организмде болатын өзгерістерді бақылау арқылы қалыптасқан. Алғашқыда бірнеше ғасырлар бойы Гиппократтың (біздің заманымыздан бұрын 5 ғасырда) және Аристотельдің (біздің заманымыздан бұрын 4 ғасырда) көзқарастары үстем болды. 1628 жылы ағылшын ғалымы У.Гарвей адам және жануарлардағы үлкен және кіші қан айналымдарын ашқаннан кейін физиологиялық ғылымы өз алдына дами бастады.

Орыс ғалымдары И.М.Сеченов және И.П.Павловтың физиологиялық процестерді жоғарғы жүйке жүйесі басқаратындығын дәлелдеуі физиолдағы жаңалық болып саналды.

Қазақстанда Адам физиологиясы мәселелері Х.Досмұхамедовтың, Х.Қ. Сәтбаеваның, Ж.Б.Нілдібаеваның, Ә.А.Өтепбергеновтің еңбектерінде баяндалған. Қазақстанда Адам физиологиясын зерттеу Қазақ медицина институтында (1931, қазіргі Қазақ мемлекеттік медицина университеті), ҚазМУ-да (1934, қазіргі ҚазҰУ) физиологиялық кафедралары және Қазақстан Ғылымдар Академиясының Физиологиялық институты (1944 жылға дейін КСРО ҒА Қазақ бөлімшесінің физиологиялық секторы) ашылғаннан кейін ғылыми жолға қойылды. Дегенмен, Адам физиологиясының Қазақстанда іргетасын қалаған А.П.Полосухин болды. Ол Физиологиялық ғылыми-зерт. институтын ашып, алғашқы физиолог-ғалымдарды дайындады. Қазақстан физиолог-дәрігерлері қан айналысы мен лимфа-айналысының реттелу тәртібін зерттеді (І.А.Бірімжанова, Х.Қ. Сәтбаева, Е.Г.Скипина, т.б.). Кейіннен Т.Ш.Шарманов тамақтану физиологиясын дамытты.

Біздің ағзамыз биологиялық жүйе екенін негіздеуді бастамас бұрын, алдыңғы биология курстарынан таныс "жүйе"ұғымын еске түсіру керек. Әрбір жүйенің өзіндік құрылымы бар, ол оның құрамдас бөліктерінің қосындысына дейін азаяды, бірақ өзара байланысты элементтерден тұрады .

Биологиялық жүйе, кез — келген жүйе сияқты, өзара байланысты бөліктерден тұратын тұтас.

Адам ағзасы, кез — келген тірі организм сияқты, олардың өзара байланысты бөліктерінен-мүшелер жүйелерінен тұратын тұтас, жақсы құрылған "тірі жүйе" болып табылады.

Мүшелер жүйесі әдетте анатомиялық түрде біріктірілген, құрылымның жалпы жоспары бар, жалпы шығу тегі бар және бір функцияны орындайтын мүшелер тобы деп аталады: ас қорыту, тыныс алу және т.б. адам ағзасында әдетте келесі органдар жүйесі бөлінеді: тірек-қимыл, қан айналымы, тыныс алу, ішкі, ас қорыту, шығару, жүйке, эндокриндік, жыныстық, иммундық.

Орган-белгілі бір құрылымы мен формасы бар, дененің белгілі бір жерінде орналасқан және белгілі бір функцияны орындауға бейімделген дененің жеке бөлігі. Мысалы, өкпе-бұл газ алмасу үшін қажетті тыныс алу жүйесін құрайтын органдар, ал жүрек — қанайналым жүйесінің мүшелерінің бірі.

Адам ағзасының белгілі бір құрылымы бар. Адам денесі бас, мойын, денеге бөлінеді (олар дененің осьтік бөлігі деп аталады) және аяқтар — жоғарғы және төменгі, яғни қолдар мен аяқтар. Баста бас сүйек қуысы бар, онда ми орналасқан, ал денеде — кеуде, іш және жамбас қуысы. Кеуде қуысы мен іш қуысы арасында ерекше бұлшықет септумы — диафрагма бар.

Кеуде қуысында жүрек, трахея, өкпе, өңеш орналасқан; іш қуысында — асқазан, аш ішек, тоқ ішектің бір бөлігі, бауыр, ұйқы безі, көкбауыр, бүйрек; жамбас қуысында — тоқ ішектің төменгі бөлігі, қуық, ішкі жыныс мүшелері.

Органдар тіндерден түзіледі. Тін-бұл жалпы шығу тегі бар және денеде белгілі бір функцияларды орындайтын жасушалар мен жасушасыз заттардың жиынтығы. Әдетте органның құрамына бірнеше тіндер кіреді, олардың бірі органның жұмысында маңызды рөл атқарады. Мысалы, жүрек бұлшықет тіндері жүректің жиырылу функциясын қамтамасыз етеді, ал жүректің жиырылуы қан тамырлары арқылы үздіксіз қозғалысты сақтау үшін қажет.

Жасуша-дененің құрылымы мен тіршілігінің бірлігі және күрделі биологиялық жүйе. Адам ағзасында орта есеппен 100 триллион жасуша бар.

Соматикалық жасушалар (грек. soma — "дене") — жыныс жасушаларынан басқа дене жасушалары-әртүрлі функцияларды орындайды және құрылымы мен формасында айтарлықтай ерекшеленеді. Сонымен, эритроциттер қан жасушалары ядросыз, биконкавты диск түрінде болады, өте кішкентай, диаметрі 7 мкм (1 мкм = 10-6 м). Ішкі органдардың мембраналарының құрамына кіретін тегіс бұлшықет жасушалары шпиндель тәрізді, өзек тәрізді және ұзындығы 500 мкм жетуі мүмкін. Бұдан әрі айтылатын кейбір қан жасушалары амебалар сияқты пішінін өзгерте алады және өздігінен қозғалады.

Жыныстық жасушалар немесе гаметалар жыныс мүшелерінде түзіледі. Көбею кезінде ұрықтандыру процесінде ерлер мен әйелдер ағзаларының гаметалары біріктіріліп, зигота түзеді. Эмбрион зиготадан және одан әрі жаңа организм дамиды. Демек, біздің денеміздегі барлық жасушалар бір жасушадан-зиготадан — оны бөлу арқылы түзіледі.

Сыртқы әртүрлілікке қарамастан, біздің денеміздегі барлық жасушаларда құрылымның бірқатар жалпы белгілері бар.

Жарық микроскопында сіз тек жасушаның негізгі бөліктерін — цитоплазманы және жасуша мембранасымен қоршалған ядроны көре аласыз. Электронды микроскоп жасушаның күрделі құрылымы бар және оның цитоплазмасы өзара байланысты органоидтар жүйесі екенін көруге мүмкіндік береді.

Жасуша қабығы — жасуша (немесе плазмалық) мембранасы-майлар (липидтер) мен ақуыздардан тұрады.

Цитоплазма-бұл жасуша пішінін және оның қалыпты жұмысын сақтау үшін қажетті арнайы ақуыздардан органоидтар мен "қаңқа" батырылған тұтқыр сұйықтық. Органоидтар жасушаның өмірлік процестерін қамтамасыз ету үшін әртүрлі функцияларды орындайды. Кейбір органоидтар-рибосомалар-ақуыз синтезіне қатысады, басқалары — митохондрия — жасушаның тіршілік әрекеті үшін энергия өндіруді және сақтауды қамтамасыз етеді, ал басқалары — лизосомалар — жасушаға кіретін тағамдық бөлшектердің қорытылуына ықпал етеді. Биологиялық мембраналардан жасушаның ішкі көлік жүйесі құрылады, ол ең жақсы каналдардан тұрады — эндоплазмалық ретикулум, сонымен қатар әртүрлі заттарды сақтауға арналған арнайы көпіршіктер мен цистерналар — Гольджи аппараты.

Ядро цитоплазмадан арнайы ядролық қабықпен бөлініп, ядролық шырынмен (кариоплазма) толтырылған. Ядрода хромосомалар бар, олар жасушаның өзі де, бүкіл ағзаның құрылымы мен қызметі туралы Тұқым қуалайтын ақпаратты сақтауға жауап береді.