-кесте. Жоспарланған қосымша өнім жинауға арналған минералдық тыңайтқыш мөлшерін есептеу

238 239

52-кесте. Топырақтың қоректік заттардың жылжымалы түрлерімен қамтамасыз етілу деңгейіне байланысты тыңайтқыштың орташа мөлшеріне


арналған түзетулер, %

Топырақтың	Боз топырақтар			Қара-қоңыр							Қара
қоректік					топырақтар				топырақтар
заттармен
қамтамасыз	N	Р2О5	К2О		N	Р2О5	К2О			N		Р2О5		К2О
етілу
деңгейі
Өте төмен	70	130	40		50	130	40			25		130		40
Төмен	70	100	30		50	100	30			25		100		30
Орташа	70	70	20		50	70	20			25		70		20
Көтеріңкі	70	50	10		50	50	10			25		50		10
Жоғары	70	50	5		50	50	5			25		50		5

Жоспарланған қосымша өнімге арналған минералдық тыңайтқыш мөлшерін анықтау үшін мына формулаларды пайдалануға болады:

Д=	100 • (У – А) • В – О
мұнда,	КО

• 
  – бір гектар егістікке арналған тыңайтқыш (әсерлі зат), кг;
  

• 
  – жоспарланған өнім, ц/га;
  

А – тыңайтқыш берілмеген дақыл өнімі, ц;

• 
  – өніммен шығатын қоректік заттардың мөлшері, кг;
  

К0	– өсімдіктің минералдық тыңайтқыш
	құрамындағы қоректік затты пайдалану

коэффициенті, %.

Егер егіс топырағына алдын ала органикалық тыңайтқыш енгізілген жағдайда минералды тыңайтқыш мөлшерін анықтау формуласын былай өрнектейді:

_Д= 100 • (У – А) • В _{– О}
К_О
мұнда,
– өсімдіктің органикалық тыңайтқыштан

• 
  пайдаланатын қоректік заттардың мөлшері, кг.
  

Топырақтың қоректік заттардың жылжымалы түрімен қамтамасыз етілу деңгейін есепке алған жағдайда α коэффициентін енгізу керек:

Д=100 •	α	• (У – А) • В	немесе Д=100 •	α	• (У – А) • В– О
		КО			КО

α – коэффициентінің мәнін агрохимиялық анықтамалықтан алады.

11.2.5 Тыңайтқыштардың қолайлы мөлшерін анықтау үшін математикалық әдістерді қолдану

Егістік тәжірибелер жүргізу арқылы әртүрлі табиғат, топырақ және агротехникалық жағдайларға арналған өсімдіктің қоректік заттарға қажеттілігі мен тыңайтқыштар мөлшері жөнінде көптеген мәліметтер жиналды. Алай-да, мұндай мәліметтерде елеулі кемшщіліктер кездеседі. Өйткені егістік тәжірибеде дақыл өніміне бір ғана фактордың әсерін анықтаумен шектеледі (мысалы, тыңайтқыш түрінің немесе оларды үйлестіріп қолдану т.б.). Сондықтан тыңайтқыштың қолайлы мөлшерін анықтау үшін өнім және тыңайтқыш тиімділігі сияқты көрсеткіштер мен топырақ, климат, агротехникалық жағдайлар арасындағы байланысты білу керек.

Аталған факторлармен өнім және тыңайтқыш арасындағы байланысты математикалық теңдеу арқылы анықтауды ең алғаш рет ұсынған Митчерлих болатын. Ол өнімнің қалыптасуы көптеген факторларға тәуелді екенін мынадай формуламен өрнектеген:

мұнда,
Y=f·(Х_n),

240 241

Y – дақыл өнімі;
Х_n – өнім деңгейін анықтайтын өзгермелі фактор-лар (топырақтың агрохимиялық көрсеткіштері, тыңайтқыш мөлшері, ауа-райының жағдайлары, алғы дақыл т.б.).

Митчерлих ұсынған теңдеуді Голландия, АҚШ, Канада, Англия, Германия елдерінің ғалымдары өздерінің ғылыми жұмыстарында қолданды. Мәселен, Шредер мен Кауфман (Германия) қияр дақылының өнімі органикалық тыңайтқыш мөлшеріне тәуелділігін мынадай математикалық формула-мен өрнектеуді ұсынды: Y=5,81+0,24Х. Олардың зерттеу жұмыстары органикалық тыңайтқыштың 10 бірлігі қияр өнімін 2,4 килограмға арттырады.

Қазақ ұлттық аграрлық университетінің агрохимия және топырақтану кафедрасы шалғынды қара-қоңыр топырақта орналасқан малазықтық ауыспалы егісінің жүгері балаусасының өніміне арналған тыңайтқыштың қолайлы мөлшерін анықтау үшін мына регрессия теңдеуін пайдалануды ұсынады:

топырақта жылжымалы фосфор мөлшері төмен болғанда

Y=Х + 98,5 N⁰⁵ + 95,5Р⁰⁵ + 152,0К⁰⁵ – 73,1 К R=0,97

топырақта жылжымалы фосфор мөлшері орташа болғанда

Y=Х +74,8 N + 42,7Р⁰⁵ + 15,1К R=0,97

топырақта жылжымалы фосфор мөлшері көтеріңкі болғанда

Y=Х +60,3 N + 35,5Р⁰⁵ + 39,0К⁰⁵ R=0,94

мұнда,

Y – бір гектар егістіктен жиналатын өнім, ц;

• 
  – тыңайтқыш берілмеген егістің бір
  

гектарынан жиналатын өнім, ц; N, Р, К – тыңайтқыштар мөлшері

(N - 60, Р - 50, К – 60), кг;

• 
  – корреляция (өзара байланыстылық) коэффициенті
  

Сондай-ақ, регрессия теңдеулері малазықтық қызылша, судан шөбі, жоңышқа дақылдары үшін де есептеп шығарылды.

Академик Р.Е.Елешев ауылшаруашылғы дақылдарының өніміне арналған тыңайтқыштың қолайлы мөлшерін топырақтың жылжымалы фосформен қамтамасыз етілу деңгейіне сәйкес есептеудің математикалық тәсілін ұсынды. Ол үшін Y=ах² + bх + с формуласын қолдану арқылы басты модель ретінде «өнім-жылжымалы фосфор» арасындағы өзара байланысын пайдаланды.

Регрессивті талдаулардан алынған зерттеу нәтижелері май бұршақ, қант қызылшасы, сүрлемдік жүгері, жоңышқа шөбінің өнімі мен топырақтың жылжымалы фосфаттық күйінің көрсеткіштерін, олардың өзара байла-нысын анықтауға, дақылдар өнімін түзудегі үлесін табуға, факторлардың маңыздылығын негіздеуге және дақылдар өнімінің математикалық моделін (үлгісін) жасауға болады

(51-кесте).

Теңдеулерінің статистикалық бағаларын салыстыра отырып дәндік май бұршақ өнімі топырақтағы жылжыма-лы фосфор мөлшеріне байланысты екенін көреміз. Мұнда екінші теңдеудің шаршы моделінің коэффициенті 0,78, ал сызықтық моделінің коэффициенті 0,61 тең, яғни шаршы мо-дель коэффициенті сызықтық модельден едәуір артық. Май бұршақ дәнінің өнімі үш фактор ескерілгенде регрессияның

242 243

53-кесте. Өнімділік модельдері

№	Регрессия	Q			F1		F2	D		Е
	теңдеулері
	Дәндік май бұршақ
1	Y=2,47 + 0,22х1	0,52			1,36	22,7		0,27	0,08
2	Y=1,993 + 1,87х1 – 0,024 х12	0,78			2,53	47,7		0,62	0,05
3	Y=93,0 – 9,18 х2	0,80			2,67	103,1		0,63	0,05
4	Y= 183,73 – 35,67х2 + 1,93	0,83			2,60	51,07		0,63	0,05
	х22
5	Y=4,52+ 0,096х3	0,73			2,10	68,3		0,53	0,06
6	Y=172,8 + 1,37х3 – 0,02 х32	0,73			3,40	73,2		0,70	0,05
	Қант	қызылшасы
7	Y=338,56 +5,2х1	0,46			1,30	42,6		0,21	0,17
8	Y=31,92 + 25,6х1 – 0,31 х12	0,70			1,70	57,7		0,42	0,14
9	Y=1997,1 – 223,7х2	0,72			2,10	78,8		0,52	0,12
10	Y= 3066,9 + 1249,3х2 –	0,76			1,70	57,7		0,42	0,14
	108,8х22
11	Y=297,97 + 0,47х3	0,30			1,10	15,4		0,10	0,18
12	Y=8,92 + 1,97х3 – 0,002 х32	0,30			1,09	8,3		0,93	0,18
	Сүрлемдік жүгері
13	Y=26,06 +18,36х1	0,82			3,10	275,2		0,68	0,13
14	Y=201,59 + 39,34х1 – 0,45 х12	0,82			3,20	148,1		0,69	0,13
15	Y=41834,4 + 545,3х2	0,83			3,30	296,1		0,60	0,13
16	Y=7650,0 – 1553,8х2 –	0,83			3,20	147,3		0,70	0,13
	73,3х22
17	Y=1428,45 + 14,6х3	0,83			3,20	282,7		0,69	0,13
18	Y=9740,2 + 40,8х3 – 0,04 х32	0,83			3,90	193,8		0,75	0,12
	Жоңышқа шөбі
19	Y=87,4 +8,9х1	0,89			4,60	192,8		0,79	0,06
20	Y=118,02 + 6,06х1 + 0,062х12	0,91			4,50	95,7		0,79	0,06
21	Y=815,44 + 2,4х2	0,84			5,60	243,5		0,82	0,06
22	Y=1431,49 + 3781,5х2 –	0,89			3,60	69,4		0,73	0,07
	252,9х22
23	Y=2349,8 – 300,7х3	0,84			3,30	124,5		0,71	0,06
24	Y=766,8 + 4,5х3 – 0, 007х32	0,91			5,70	125,2		0,83	0,06

Демек, май бұршақ дәнінің өнімін қалыптастыруда жыл-жымалы фосфордың үлесі 40%, бос байланысқан және әртүрлі негізді фосфаттар қосындысы 32%, фосфат потен-циалы 11%, сондай-ақ есепке алынбаған басқа факторлар 17%-ды құрайды.

Ашық қара қоңыр топырақта егілген қант қызылшасының

өнімінің моделіне көп фактордың әсерін мына теңдеумен сипаттайды:

Y=22124,85 – 111,44х₁ – 4791,6х₂ – 14,298х₃ +0,05х₁^{2 + 14,28х}1^х2 ^{+ 0,024х}1^х3 ⁺_r=0,87^260,3х2^{2 + 1,46х}2^х3 ^{+ 0,004х}3²

Қант қызылшасының өнімінің қалыптасуында жылжыма-лы фосфор үлесі 31% болса, бос байланысқан және әртүрлі негізді кальций фосфаттары 42%, фосфат потенциалы 15%, ал есепке алынбағын фактор үлестері 12% болады. Бұл топырақтың фосфат режимінің қалыптасуының нақтылы үрдісі және оның қант қызылша дақылының өніміне әсері математикалық модель нәтижесімен теңбе тең болатынын көрсетеді.

Ашық боз топырақта егілген сүрлемдік жүгері өнім моделінің көп факторға байланысын мына теңдеумен өрнектеуге болады:

Y=282407,3 – 415,02х₁ + 46913,3х₂ + 557,25х₃ +3,07х₁^{2 + 93,82х}1^х2 ^{– 0,805х}1^х3 ^–_r=0,90^1698,6х2^{2 – 57,03х}2^х3 ^{– 0,16х}3²

Сүрлемдік жүгері өнімін қалыптастыруға қатысатын факторлардың үлесі: жылжымалы фосфор үлесі 34%, бос байланысқан және әртүрлі негізді кальций фосфаттарының қосындысы 30%, фосфат потенциалы 11%, қалған фактор-

лар 16%.

Ашық боз топыраққа себілген жоңышқа өнімінің моделінің көп факторлы байланысын мына теңдеу арқылы өрнектеу керек:

Y=67091,03 – 123,384х₁ + 11519,99х₂ + 125,26х₃ +1,09х₁^{2 + 29,1х}1^х2 ^{– 0,277х}1^х3 ^{– 408,91}_r=0,91^х2^{2 – 14,36х}2^х3 ^{– 1,94х}3²

244 245

Топырақтың бір килограмында 35-40 мг жылжымалы фосфор, 480-500 мг бос байланысқан және әртүрлі негізді фосфаттар, фосфат потенциалы 6,50-6,65 ккал болған жағдайда жоңышқа шөбінің өнімі 350-360 центнерге дейін көтеріледі.

Жоғарыда келтірілген теңдеулердің мәліметтері дақылдар өніміне әсер ететін фосфат режимінің деңгейі топырақ пен дақыл түріне және өнімділік дәрежесіне сәйкес белгіленуі тиіс (54-кесте).

жүктеу/скачать 1,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: